վահան տերյան
- 1. ՎԱՀԱՆ ՏԵՐՅԱՆ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ 1885-1920 Վահան Տերյանը (Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան) ծնվել է 1885 թվականի փետրվարի 6-ին, Ջավախքի Գանձա գյուղում: Հայրը` Տեր-Սուքիասը, մեծ սեր ուներ գիտության ու կրթության նկատմամբ և երեխաների մեջ ևս արթնացնում էր հետաքրքրություն դեպի գիրքը: Ուսումնասեր քահանան բոլոր տղաներին տվել էր բարձրագուն կրթության: Նա նվիրական ցանկություն ուներ փոքրին` Վահանին ևս տալ բարձրագույն կրթություն: Վանիկը` ընտանիքի ամենակրտսերը, դեռ մանկուց շրջապատված էր հարազատների հոգատարությամբ: Նրա համար ընթերցում էին պատմվածքներ, հեքիաթներ ու մանկական ոտանավորներ: Բայց, իհարկե, ամենից առաջ մանկուց նրան գերել է հայրենի եզերքը, մինչև կյանքի վերջը բանաստեղծի հոգում արթուն է մնացել բնության ու տան կարոտը: Նա սիրել է մշուշոտ ու երազներով պարուրված ծննդավայրը, ոսկեգույնով ողողված ամպերը, միգասքող ու մանուշակագույն մայրամուտը: Կյանքի դառն ու տխուր պահերին բանաստեղծը տենչացել է պայծառ ու արևոտ ծննդավայրը.
- 2. Գանձան մի չքնաղ գյուղ է` թառած դեպի երկինք մխրճվող լեռնապարի լանջին: Թվում է` այստեղ երկինքն ու երկիրը չունեն սահման, խառնված են իրար: Այդ բարձրությունից զարմանալի պայծառ են երևում դաշտերն ու արտերը, որոնց վրա փռվում է կապույտ, երազային թախծոտ մշուշը: Իսկ գյուղից մի փոքր հեռու, վեհանիստ բարձրության վրա, ծփում է անհանգիստ Փարվանան` լեգենդար լիճը: Եվ այս ամենն ազնիվ երանգներ է տվել բանաստեղծ որդու երգի բաղադրությանը: Որոշ մտավորականներ, Տերյանի երազները և թախիծը համարում էին օտարամուտ: Բայց նոր տաղանդին հաճախ էր պաշտպանում Հովհ. Թումանյանը: Թախիծն օտար չէ մեր հոգուն, ասում էր մեծ բանաստեղծը: Տերյանի թախիծը գալիս է ոչ թէ օտար ակունքներից, այլ ծննդավայրից` չքնաղ Ջավախքից, որը պարուրված է երազային մշուշով. «Ես եղել եմ էն երկնքի մոտիկ լեռնադաշտում, ուր ծնվել է Տերյանը, և կարծես թե նա լիքն է էն մշուշային թախիծով ու քնքուշ երազներով, որ բնորոշում են մեր տաղանդավոր բանաստեղծի քնարը»:
- 3. Վահանը սիրել է նաև այդ բնության զավակներին, դառն աղքատության ու դժվար կյանքի մեջ ապրող գյուղացիներին, որոնց հոգում թանձրացել էր դարավոր թախիծը: Բնությունն ու գյուղական կյանքն անջնջելի հետք են թողել մանուկ Վահանի վրա, թև ու թռիչք տվել երազկոտ ու տպավորվող երեխայի երևակայությանը: «Օ՜, Գանձայի քնարական երեկոներ: Դուք թռցրիք Վահանի հոգին բանաստեղծական և գերզգայական ոլորտները, դուք անմահացաք նրա տաղանդի կախարդանքով, դարձաք երգ ու հեքիաթ, մաքուր սփոփանք և բարձր արվեստ», - այսպես է մեկնաբանել Ավետիք Իսահակյանը հայրենի կախարդող եզերքի և Տերյանի պոեզիայի կապը: Հեռավոր լեռնային գյուղում ծնված պատանու հետագա կյանքն անցնում է մեծ քաղաքներում: Օտարության մեջ շատ արագ ձևավորվում է պատանու միտքը և հասունանում տաղանդը:
- 4. Նախնական կրթությունը նա ստանում է գյուղի պետական դպրոցում: Տասը տարեկանում ընդունվում է Ախալքալաքի քաղաքային դպրոցը, ուր մնում է միայն մինչև հունվար ամիսը: Վերադառնալով գյուղ` Վահանն էլ չի ուզում նորից գնալ Ախալքալաք և խնդրում է, որ հայրն իրեն էլ ուղարկի Թիֆլիս, ուր սովորում են եղբայրները: 1897 թ. օգոստոսին հայրը Վահանին տանում է Թիֆլիս: Համառ և ուսումնասեր հոր վճռով Վահանը պետք է մեծ եղբորը` գիմնազիայի 4-րդ դասարանի առաջադեմ ուսանող Արամի մոտ դասեր առներ նույն գիմնազիան ընդունվելու համար: Բայց դա սոսկ նախնական ծրագիր էր, քանի որ հայրը բազում դիմումներ էր հղել Մոսկվա, Լազարյան ճեմարանի վարչությանը` Վահանին որպես ձրիավարժ աշակերտ ընդունելու համար: Վերջապես կատարվում է երազանքը. հասնում է ճեմարանի կանչը, հայրը որդուն տանում է Մոսկվա` ընդունելության քննությունների: Հուզիչ է եղել բաժանումը. գրեթե ողջ գյուղը հավաքվել էր` օտարության ճամփելու փոքրիկ Վանիկին: Մայրը հեկեկալով քայլում էր ֆուրգոնի հետևից: Լալիս էր նաև որդին
- 5. 1899-1906 թթ. բանաստեղծը սովորում է Լազարյան ճեմարանում: Նա ձեռք է բերում հարուստ գիտելիքներ, սովորում ռուսերեն, լատիներեն, ֆրանսերեն, ուսումնասիրում է հայ հին ու նոր գրականությունը, համաշխարհային դասականներին ու նորագույն գրողներին: Ճեմարանում բանաստեղծը մտնում է ազատամիտ ուսանողների մի շրջան, որը տարված է սոցիալական–քաղաքական շարժումներով: 1906 թ. Տերյանը ավարտում է Լազարյան ճեմարանը և ընդունվում Մոսկվայի համալսարանի պատմալեզվաբանական ֆակուլտետը: Բարձրագույն ուսումն ավարտում է 1913 թվականին: Նույնիսկ այս ամենից հետո էլ նա կանգ չի առնում ուսման ճանապարհին: Արդեն հռչակավոր բանաստեղծ էր, հրատարակել էր «Մթնշաղի անուրջները» և «Բանաստեղծություններ» ժողովածուները: Նա որոշում է շարունակել ուսումը: 1913-17 թթ. սովորում է Սանկտ- Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների բաժնում՝ աշակերտելով Նիկողայոս Մառին` ժամանակի պայծառամիտ գիտնականներից մեկին, խորանում է արևելագիտության մեջ` ուսումնասիրելով պարսկերեն, արաբերեն և վրացերեն լեզուները:
- 7. Բանաստեղծը կռիվ էր մղում հետամնաց ավանդների դեմ` ձգտելով մայրենի մշակույթն ու գրականությունը հանել համաշխարհային ասպարեզ: Փոքր ժողովուրդները կարող են ունենալ բարձր գրականություն և մեծ գրողներ, եթե նվաճեն ազատություն, և «ժողովուրդը ազատ շունչ քաշի»: Հայ մտավորականությանը նա կոչ էր անում նորովի սկսել ազգային մշակույթի և հոգևոր կյանքի կառուցումը: Բանաստեղծը հավատում է ռուսական դեմոկրատիայի նորագույն վերելքին, որը գրականությունը տանում է դեպի «իսկական արվեստի անծայրածիր լայնությունը»:
- 9. Մեր ժողովրդի մեծ ողբերգության շրջանում՝ եղեռնի ժամանակ, Տերյանն անձնազոհ աշխատանք է տանում հայ գրականությունը և մշակույթը բարձրացնելու և աշխարհին ցույց տալու գործում: Նա բացառիկ օգնություն ցույց տվեց հայ ժողովրդի բարեկամ Վալերի Բրյուսովին` «Поэзия Армении» ժողովածուն պատրաստելու: Այս առումով շատ նպաստավոր եղավ նրա աշխատանքը Մաքսիմ Գորկու հետ, որի հետ նա ծանոթացել է 1915 թվականին, եղել է նրա խորհրդատուն «Հայ գրականության ժողովածուն» ռուսերեն թարգմանելու և հրատարակելու գործում:
- 11. Տերյանն ազնիվ քաղաքացի էր, անձնազոհ ու զգայուն մարդ, որն ապրում էր անանձնական կյանքով, ամբողջովին նվիրված էր հասարակական գործին և հայրենի երկրի ճակատագրին: Թոքախտը տանջում էր նրան` տարեցտարի դառնալով վտանգավոր ու ճակատագրական: Բայց մոռացած անձնական դժբախտությունը` նա կատարում է կազմակերպչական մեծ աշխատանք: Նա համառուսական կենտգործկոմի անդամ էր և հայկական գործերի կոմիսարի տեղակալ:
- 12. Շատ մեծ եղավ նրա դերը ազգային հարցում: Տերյանը հիվանդ վիճակում շրջում է Կովկասի հյուսիսային քաղաքներում, կազմակերպում եղեռնից փախած հայ գաղթականների փրկության գործը: Շատ երկար ու համառ պայքար է մղում Արևմտյան Հայաստանի փրկության համար: Նրա գրչին է պատկանում «Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետը, որն, ավա՜ղ, չիրականացվեց: Ֆիզիկապես հյուծված, հիվանդ բանաստեղծն այրվում էր կյանքի ու աշխատանքի մեջ` մարդկանց տալով իր հոգու վերջին կրակները, եռանդը, բռնկումները: Ծնվում էին նոր երգեր, սևագրությունների մեջ ուրվագծվում էին նոր շարքեր, որոնք հայ պոեզիայի համար բացում էին լայն հորիզոններ:
- 13. Անբուժելի հիվանդությունն ընդհատում է այդ զարմանալի գեղեցիկ ու ծաղկուն կյանքի ուղին: Նա այլևս չէր կարող աշխատել: 1919 թ. աշնանը պետական հանձնարարությամբ մեկնում է Միջին Ասիա, որտեղից, ըստ երևույթին, պետք է գար Հայաստան` բուժվելու հույսով: Հիվանդությունը սաստկանում է, և Տերյանը մնում է կես ճանապարհին` հեռավոր Օրենբուրգում: Այստեղ էլ 1920 թվականի հունվարի 7-ին, 35 տարին դեռ չբոլորած, վախճանվում է մեծ բանաստեղծը` իր հետ տանելով բազում մտահղացումներ ու «չերգած երգեր»:
- 14. Նյութը պատրաստեց՝ Սաթենիկ Սողոյանը