A prosa das Irmandades
- 1. A prosa do primeiro terzo do XX: as Irmandades e o Grupo N¨®s (narrativa, ensaio e xornalismo). A) A NARRATIVA Foi neste primeiro terzo do s.XX, especialmente entre 1916 e 1936, cando se consolidou a narrativa galega contempor¨¢nea, grazas ¨¢ aparici¨®n dun espazo pol¨ªtico e cultural de car¨¢cter galeguista, impulsado polas Irmandades da Fala, e ¨¢ creaci¨®n de pequenas editoriais( C¨¦ltiga, Lar...) que favoreceron a publicacion de obras en galego. Os narradores das Irmandades son coet¨¢neos dos compo?entes do Grupo N¨®s e comparten con eles os mesmos ideais galeguistas pero, en xeral, adic¨¢ronse m¨¢is ¨¢ poes¨ªa e ao teatro. Entre os autores m¨¢is representativos podemos citar a Xos¨¦ Lesta Meis (1887-1930), autor de tres obras narrativas: Manecho o da r¨²a (1926), Estebo (1927) e Abellas de ouro (1928)..Leandro Carr¨¦ Alvarellos (1885-1967); Xaime Quintanilla (1898-1936) e Armando Cotarelo Valledor (1879-1950). O Grupo N¨®s: marcou un fito senlleiro na historia da cultura galega entre 1920 e 1936. O seu nome v¨¦n dado polo t¨ªtulo da revista que empezaron a publicar en 1920. Integrado fundamentalmente por V. Risco, Ram¨®n Otero Pedrayo e Florentino L¨®pez Cuevillas, ¨¦ o encargado da modernizaci¨®n da prosa galega nos seus diferentes rexistros: narrativa curta, novela e ensaio. VICENTE RISCO (1884-1963): a s¨²a obra abrangue diferente x¨¦neros: narrativa, ensaio e teatro, al¨¦n dos seus traballos como investigador, como cr¨ªtico literario e como poeta ocasional. A s¨²a ¨¦ unha narrativa fundamentalmente did¨¢ctica, cunha grande carga ideol¨®xica, na que non sempre est¨¢n ben definidas as fronteiras entre a narrativa e o ensaio. Da s¨²a etapa pre-galeguista ¨¦ Do caso que lle aconteceu ao doutor Alveiros (1919), que ¨¦ un relato humor¨ªstico que ten como escenario o mundo de ultratumba. Nel amosa o seu interese polo esoterismo e o ocultismo. Logo escribiu unha serie de relatos que te?en en com¨²n a vinculaci¨®n ¨¢ cultura tradicional e un cometido did¨¢ctico-ideol¨®xico: A velli?a vella (1924), O lobo da xente(1925), A trabe de ouro e a trabe de alquitr¨¢n(1925) e A Coutada(1926). As ¨²ltimas novelas caracter¨ªzanse pola s¨¢tira e polo escepticismo: Os europeos en Abrantes (1927), e a s¨²a obra cume, O porco de p¨¦ (1928), centrada na s¨¢tira a un personaxe, Don Celidonio, na que fai unha parodia da ideolox¨ªa e os usos sociais do mundo urbano galego dos anos 20 e 30. Nesta novela destaca o prodixioso exercicio de linguaxe e a novidade narrativa, baseada na hip¨¦rbole, o sarcasmo e a iron¨ªa. OTERO PEDRAYO (1888-1976): ¨¦ unha figura clave nos diferentes fitos da nosa recuperaci¨®n cultural e da articulaci¨®n do nacionalismo no s¨¦culo XX. A s¨²a producci¨®n narrativa pode clasificarse en: A- Narraci¨®ns hist¨®rico-realistas: forman un n¨²cleo homox¨¦neo que ten como marco a Galicia rural da 2? metade do s. XIX e interpretan o proceso de decadencia da fidalgu¨ªa e os cambios que se est¨¢n a producir nas estructuras da sociedade tradicional galega. Nesta li?a est¨¢n Pantelas, home libre(1925), Contos do cami?o e da r¨²a (1932) , O se?orito da Reboraina (1960) e Os cami?os da vida (1926), que ¨¦ o cume da s¨²a narrativa. Nesta ¨²ltima describe a decadencia da d¨²as familias nobres do s.XIX que simbolizan o traspaso de poder da fidalgu¨ªa rural ¨¢ nacente burgues¨ªa urbana e, con iso, a desaparici¨®n da sociedade rural tradicional galega, dominada polos fidalgos e polo clero. B-Narraci¨®ns hist¨®rico-culturalistas: A romar¨ªa de Xelm¨ªrez (1934) e Fra Vernero (1934), nas que o historicismo e a evocaci¨®n cultural importan m¨¢is que a acci¨®n novelesca. C-Narrativa psicol¨®xica, introspectiva: a trama xira arredor do conflito interior dos protagonistas. Escrito na n¨¦boa (1927), Devalar (1935) e Arredor de si (1930), onde a trav¨¦s do protagonista, Adri¨¢n Solovio, trasunto do propio Otero, narra o proceso de concienciaci¨®n galeguista experimentado por el e polos seus compa?eiros de grupo. CASTELAO (1886-1950): a¨ªnda que coet¨¢neo do Grupo N¨®s e estreitamente vencellado a eles, Castelao presenta caracter¨ªsticas singulares que o afastan do grupo: procedencia social m¨¢is popular, literatura m¨¢is pr¨®xima ao pobo galego (lonxe do culturalismo) e actividade pol¨ªtica fiel ao
- 2. compromiso co pobo. Ademais da obra propiamente literaria, Castelao destaca pola s¨²a obra pict¨®rica (Cousas da vida; Cincuenta homes por dez re¨¢s, Debuxos de negros...) e polos numerosos artigos escritos e conferencias dictadas. A s¨²a produci¨®n narrativa comprende as seguintes obras: .Un ollo de vidro (1922). Subtitulada ¡°Memorias dun esquelete¡±, son secuencias narrativas cun narrador com¨²n, un esqueleto que refire sucesos da s¨²a vida e da vida no cemiterio. A tem¨¢tica de ultratumba, o humor negro e a cr¨ªtica ao caciquismo son fundamentais nesta obra. .Cousas (1926). Conxunto de prosas con ilustraci¨®ns que constit¨²en a f¨®rmula literaria m¨¢is orixinal e caracter¨ªstica de Castelao. Cada cousa desenvolve asuntos de tem¨¢tica variada, de ambiente mari?eiro e labrego ¨¢s veces, de personaxes populares case sempre. Moitas te?en un car¨¢cter m¨¢is l¨ªrico que narrativo. Destaca normalmente un final moi traballado. .Retrincos (1934) Son 5 contos de car¨¢cter autobigr¨¢fico. ¡°O segredo¡± e ¡°O ingl¨¦s¡± est¨¢n ambientados na Pampa arxentina; ¡°Peito de lobo¡± relata unha an¨¦cdota da s¨²a ¨¦poca de estudante; ¡°O retrato¡± trata un caso de cando deixara de exercer a Medicina; ¡°Sabela ¨¦ da s¨²a ¨¦poca de deputado. .Os dous de sempre (1934). ? a s¨²a ¨²nica novela. Consiste na sucesi¨®n de relatos que gardan unidade entre si pola referencia a dous protagonistas: Pedri?o e Ra?olas. Ten a estructura dunha novela picaresca, cun narrador omnisciente que nos conta en 44 cap¨ªtulos ilustrados a biograf¨ªa paralela dos personaxes, amigos desde a infancia, que seguen cami?os diverxentes. Os temas que definen a s¨²a narrativa son o humanismo e o compromiso cos m¨¢is d¨¦biles, a cr¨ªtica da marxinaci¨®n econ¨®mica de Galicia, o protagonismo das clases populares e a defensa da lingua galega. RAFAEL DIESTE ( 1899-1981) Destacado xornalista, na s¨²a obra narrativa en galego destaca Dos arquivos do trasno (1926), conxunto de 20 relatos que xiran arredor de dous eixos tem¨¢ticos: a) A psicolox¨ªa: o ambiente mari?eiro e a rexa dignidade dos personaxes, xunto co ritmo (obsesi¨®n-suspense- remate sint¨¦tico) conforman a unidade est¨¦tica destes contos. b) As experiencias extraordinarias: noutros contos aparece un verniz m¨¢xico e misterioso, pero mant¨¦ndose dentro da percepci¨®n racionalista do mundo. Estes relatos te?en un final aberto e sorprendente. B) O ENSAIO O ensaio en lingua galega nace e consol¨ªdase no primeiro terzo do s. XX coa aparici¨®n das Irmandades e do Grupo N¨®s. b.1. O ensa¨ªstas das Irmandades Un dos obxectivos das Irmandades foi a creaci¨®n de medios e de canles de difusi¨®n para desenvolver os x¨¦neros literarios (narrativa, teatro e ensaio) que a¨ªnda non conseguiran o espazo que tivera a poes¨ªa no Rexurdimento. As primeiras obras son de contido eminentemente pol¨ªtico e cultural. As canles de difusi¨®n do pensamento galeguista foron A nosa terra e a revista N¨®s, sen esquecer outras publicaci¨®ns como O tio Marcos da Portela, en Ourense, e os xornais vigueses Galicia e El Pueblo Gallego. Nelas publicaron os seus artigos Ant¨®n Vilar Ponte, Xohan Vicente Viqueira, Xaime Quintanilla e Ant¨®n Losada Di¨¦guez entre outros. b.2. Os ensa¨ªstas do Grupo N¨®s O ensaio foi o x¨¦nero que m¨¢is cultivou V. Risco. Al¨¦n dos m¨²ltiples artigos sobre os m¨¢is variados temas relacionados con Galicia e a s¨²a cultura, as obras que recollen o seu pensamento galeguista son Teor¨ªa do nacionalismo galego (1920), Miteleuropa (1934) e N¨®s, os inadaptados, no que explica a evoluci¨®n ideol¨®xica do seu grupo. O. Pedrayo cultivou diferentes temas nas s¨²as obras ensa¨ªsticas como: -ensaio xeogr¨¢fico: en numerosos manuais de xeograf¨ªa e gu¨ªas de Galicia. -libros de viaxes: nos que relata experiencias vividas por el mesmo como a romaxe a Santo Andr¨¦ de Teixido en Pelerinaxes (1929) e a s¨²a primeira viaxe a Arxentina en Por os vieiros da saudade (1952). -evocaci¨®n biogr¨¢fica: plasmada en O libro dos amigos (1953), no que lembra alg¨²ns personaxes da
- 3. cultura e da pol¨ªtica galegas e outros que deixaron fonda pegada na s¨²a vida. A obra m¨¢is representativa do ensaio de Castelao ¨¦ Sempre en Galiza (1944), na que condensa o seu ideario nacionalista e na que Galicia aparece definida coas caracter¨ªsticas propias dunha naci¨®n (idioma propio, territorio diferenciado, econom¨ªa espec¨ªfica e tradici¨®n cultural). Florentino L¨®pez Cuevillas destacou polos seus traballos de investigaci?¨®n sobre a prehistoria de Galicia, ademais do ensaio Dos nosos tempos, no que describe a evoluci¨®n intelectual dos compa?eiros do Cen¨¢culo ourens¨¢n. C) O XORNALISMO A prensa galega no tr¨¢nsito do s. XIX ao XX a¨ªnda mant¨¦n carater¨ªsticas do pasado, ao tempo que apunta aspectos renovadores coa aparici¨®n da prensa ilustrada e das revistas gr¨¢ficas, o impulso da prensa local e comarcal e o nacemento de publicaci¨®ns de car¨¢cter cultural e literario. Esta ¨²ltima desempe?ou un papel fundamental na difusi¨®n e consolidaci¨®n do galeguismo. De entre elas cabe destacar d¨²as: . A Nosa Terra foi, entre 1916 e 1936 o principal portavoz das Irmandades da Fala e do Partido Galeguista. Escrita integramente en galego, ¨ªa dirixida ¨¢ pequena burgues¨ªa ilustrada e a¨ªnda que era un medio de propaganda pol¨ªtica non descoidou o aspecto literario. . A revista N¨®s foi a empresa cultural m¨¢is ambiciosa da ¨¦poca. O primeiro n¨²mero publicouse o 30 de outubro de 1920 en Ourense, tendo a V. Risco como director e a Castelao como asesor art¨ªstico. De periodicidade mensual e escrita integramente en galego, foi a plataforma onde se deron a co?ecer os escritores m¨¢is importantes da ¨¦poca ao tempo que posibilitou a apertura de Galicia ¨¢s distintas literaturas europeas e ¨¢ renovaci¨®n art¨ªstica do primeiro terzo do s. XX. Entre as revistas culturais de vangarda, as m¨¢is importantes foron Alborada (Pontevedra, 1922); Ronsel (Lugo, 1924); Resol (Santiago, 1932); Papel de color (Mondo?edo, 1932)... www.edu.xunta.es/.../iesastelleiras/