ݺߣ

ݺߣShare a Scribd company logo

Экологи Байгаль хамгаалал

•Download as PPTX, PDF•
•
Сэргэлэн Чинбаяр
Сэргэлэн Чинбаяр
1 of 40
Лекц: 1 Х.Тэрбиш Экологийн тэнхим, Биологи, Биотехнологийн сургуóль, Мîíãîë Уëñûí Иõ Сóðãóóëü ЭКОЛОГИ, БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ 8/31/2011 1 Лекц: Пүрэв 15:40-17:10 (А заал) Сем: Мягмар 09:00-10:30 /ЭЗС-ийн , 303 тоот/ Сем: Лхагва 15:40-17:10 /Хичээлийн 1-р байрны , 133 тоот/ Сем: Баасан 14:00-15:30 /Хичээлийн 2-р байр, 162 тоот/ Сем: Баасан 15:40-17:10 /Хичээлийн 2-р байр, 153 тоот/
Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 2Kh.Terbish • Экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны зорилго, судлах зүйл • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 3Kh.Terbish Экологи гэж юу вэ? 1960-аад оноос өмнө: Мэргэжлийн бус хүрээ? - Байгаль орчин судлал - Байгаль орчин хамгаалал Мэргэжлийн хүрээ? - Байгалийн түүхийн тогтолцоо
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 4Kh.Terbish Экологи гэдэг нэр томъѐо: Ernst Haeckel, 1866 (February 16, 1834 – August 9, 1919) “Àíüä áèåò¿¿äèéì ìèéòëýã õýëáýð, á¿òýö” хэмээх бүтээлдээ Ý. Гåêêåëü (1866) “Ýêîëîãè áîë áàéãàëèéí òýíöâýðèéí òóõàé, àìüä áèå áà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé îð íû îðãàíèê áà îðãàíèê áóñ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûí òóõàé øèíæëýõ óõààí þì. Íýã ¿ãýýð õýëáýë .Äàðâèíû àìüäðàëûí òºëºº òýìöëèéí íºõöºë õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéãàëü äàõü õàìãèéí íèéëìýë õîëáîî, õàìààðëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààì þí” ãýæ òîäîðõîéëæýý.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 5Kh.Terbish Экологи (ecology)-Грек хэлний oikos- айл гэр, амьдрах байр Тийм учраас экологи гэдэг нь организм болон түүний амьдрах байр юмуу орчинтой холбоотой шинжлэх ухаан юм. Экологич нар энэ тодорхойлолтыг улам бүр гүнзгийрүүлсээр байна.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 6Kh.Terbish ODUM, 1971 “Байгалийн бүтэц ба үйл ажиллагааг судална.” Andrewartha, 1961 “Амьтдын тархалт ба элбэгшлийг судлах шинжлэх ухаан” Ehrlich and Roughgarden, 1987 “Организм, тэдгээрийн физик ба биологийн хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судалгаа”
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 7Kh.Terbish McNaughton and Wolfe, 1979 “Организм ба тэдгээрийн орчны хоорондын хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан” Pianke, 1988 “Организм, түүнд нөлөөлж байгаа физик ба биологийн нийт хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судлах шинжлэх ухаан” Emlen, 1973 “Организмын амьдрах орчиндоо дасан зохицох зохилдлогоог судалдаг шинжлэх ухаан”
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 8Kh.Terbish Kingsland, 1985 “Экологи бол байгалийн загварын судалгаа бөгөөд тодруулвал хэрхэн эдгээр загвар бий болох, орон зай ба цаг хугацаанд хэрхэн өөрчлөгдөхийг судалдаг ухаан юм” Putman and Wratten, 1984 “Организм ба тэдгээрийн орчны судалгаа- эдгээр хоѐрын хоорондын хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан”
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 9Kh.Terbish Эдгээрийг нарийвчлан авч үзвэл экологийн ухааныг төрөл бүрийн өнцгөөс тодорхойлсон болох нь ойлгомжтой байна. Ерөнхийд нь авч үзвэл: Хязгаарлагдмал агуулгатай, эсвэл хэтэрхий тойм тодорхойлтууд Зарим тодорхойлолт зөвхөн амьтны экологийн судалгаатай холбоотой Ихэнх тодорхойлолтуудыг популяцийн экологи ба экосистемийн үйл ажиллагаанд хэрэглэнэ.
• Нэрт экологич Чарльз Ж. Кребс “Экологи нь амьд биесийн тархалт, элбэгшлийг нөхцөлдүүлэгч харилцан шүтэлцээг судлах шинжлэх ухаан” (Krebs, Charles J., 2001) хэмээн тодорхойлжээ. • Энэ тодорхойлолтонд экологийн ухааны сонгодог чиглэлийн орчин үеийн чиг хандлага бүрнээ багтсан болно. Учир нь аливаа амьд биеийн тархалтын төлөв байдал ба элбэг, ховрын тухай зохих төсөөлөл бидэнд байдаг. Харин тэдгээрийн тархалт яагаад өргөн юмуу явцуу байгаа, тоо толгой, нягтшил нь өндөр юмуу бага байгаа тухай асуудалд экологийн ухааны үүднээс хандан хариу өгөх учиртай юм. Өөрөөр хэлбэл амьд бие махбодын тархалт, элбэгшлийг нөхцөлдүүлж буй тэдгээр олон хүчин зүйлийн харилцан хамаарлын шалтгаан, нөлөөлөл, үр дагаврыг судлах нь экологийн ухааны зорилт болой. 8/31/2011 10
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 11Kh.Terbish Орчин үед экологи хэмээх нэр томьѐог өргөн утгаар хэрэглэж байна. Экологи нь байгалийн бүтэц ба үйл ажиллагааны тухай шинжлэх ухаан юм. -Бүтэц: Орчны биотик ба абиотик элементүүдээр нөлөөлөгдөж байгаа организмын тархалт ба элбэгшил -Үйл ажиллагаа: Популяциудын өсөлт ба хамаарлын бүхий л хэлбэр. Үүнд: • энерги ба шим тэжээлийн бодисын шилжилт • мутуализм • паразитизм • махчлал • өрсөлдөөн
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 12Kh.Terbish Экологи гэдэг нэр томьѐо нь “Өрх гэрийн менежмент”, “эдийн засаг” гэсэн үгтэй ижил үндэстэй юм.Тиймээс экологи гэдэг нь байгалийн эдийн засагтай холбоотой юм. Wells, Huxley and Wells (1939) нар “экологи гэдэг нь дэлхийн амьдралын эдийн засаг” гэж хэлсэн байдаг. Эдийн засгийн зарим ухагдахуунууд, тухайлбал, нөөцийн хувиарлалт, үнэ өртгийн ашиг тусын хэмжээ, оптималын онол зэрэг нь экологийн шинжлэх ухаанд мөн л хэрэглэгддэг.
Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 13Kh.Terbish • Экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны зорилго, судлах зүйл • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
8/31/2011 Kh.Terbish 14 ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЗОРИЛГО НЬ орчны өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлд зүйлийг хадгалан үлдээх явдал мөн ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДЛАХ ЗҮЙЛ НЬ биологийн макросистем , тухайлбал популяци, биоценоз, биосфер, орон зай цаг хугацаанд тэдгээрийн өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судална. ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АЧ ХОЛБОГДОЛ НЬ байгалийн нөөц баялгийг зөв ашиглах, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдлоос хамгаалах, тэгсэнээрээ хүн төрөлхтний байгальтайгаа шүтэлцэн амьдрах онолын үндсийг зааж өгдөгт оршино.
Rickelfs, Economy of Nature, Figure 1.1 Conservation Ecology
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 16D. Lkhagvasuren Биосферийн ялгаатай хэсгүүд хоорондоо ямагт организм, ус, агаарын шилжилт, хөдөлгөөнөөр холбогдсон байна.
Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 17Kh.Terbish • Экологийн үндсэн нэр томъѐо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
• Ýêîëîãèéì óõààì анх үүсэн төлөвшсөн үеэс áèîëîãèéì øèìæëýõ óõààìû á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàí àìüä áèåò, õ¿ðýýëýí áóé îð íû õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðëûã ñóäëàõ áèîëîãèéí óõààíû íýãýí ñàëáàð áîëîí õºãæèæ èðæýý. Хөгжлийн энэ хандлага үндсэндээ XX çóóíû 60-70-ààä îì õ¿ðòýë үргэлжилсэн юм. 8/31/2011 18
• Ýä¿¿ãýý ýêîëîãèéí óõààíû óëàìæëàëò îéëãîëòóóä ¿ëýìæ áàÿæèí ã¿íçãèéðñíèé çýðýãöýý àãóóëãà íü ººð ëºãäºí õóâüñ ýý. ªºðººð õýëáýë ýêîëîãè ãýäýã ìýð òîíú¸îг биологийн төдийгүй байгалийн шинжлэл, техник-технологи, ìèéãýí-ýäèéí çàñàã, хүмүүнлэгийн óõààìû бүхий л салбарт түгээмэл хэрэглэж байна. • Ийм ч учраас орчин үед экологийн ухааныг биологийн буюу сонгодог экологи, нийгмийн буюу хавсрага экологи хэмээн ангилдаг. 8/31/2011 19
Биологийн буюу сонгодог экологи • Манай дэлхийн нийт амьд бие махбод нь атомаас биосфер хүртлэх тогтолцоот бүтцийн үндсэн төвшнүүдэд бодитойгоор оршин тогтнож байдаг. Амьдралын энэхүү тогтолцоот бүтцийг амьд бие махбодын бүтэц, зохион байгуулалтын микро ба макро гэсэн хоѐр түвшинд ангилдаг. 8/31/2011 20
• Хамгийн эгэл нэгж болох атом, молекулаас эс, эд, эрхтэн, бодгаль бие хүртэл бодитойгоор оршин тогтнож буй тогтолцоот бүтцийг амьдралын микро түвшин гэнэ. Энэхүү микро түвшний мөн, чанар, зүй тогтлыг биологи болон түүний олон салбар ухаанууд судалдаг. 8/31/2011 21
• Гàäààä îð ìû òîäîðõîé ìºõöºëèéì õ¿ðýýìä амьд бие махбодын хамсан амьдарч буй бүтэц, зохион байгуулалтын популяц, бүлгэмдэл, экосистем (áèîãåîöåìîç), биосфер гэсэн үндсэн түвшингүүд манай дэлхий дээр бодитойгоор оршин тогтнож байна. Эдгээрийг амьдралын бүтэц, зохион байгуулалтын макро түвшин гэнэ. Энэхүү микро түвшний мөн, чанар, зүй тогтлыг экологийн ухаанû ñîìãîäîã ñàëáàðóóä судалдаг. • Ñóäëàõ ç¿éëèéí øèíæ àíàð, òºëºâ áàéäëààñ øàëòãààëàí ýêîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã äàðààõ ¿íäñýí ñàëáàðò àíãèëíà. ¯¿íä: • Áîäãàëèéí ýêîëîãè áóþó àóòîýêîëîãè • Ïîïóëÿöèéí ýêîëîãè áóþó äåìýêîëîãè • Ýêîñèñòåìèéí òóõàé ñóðãààë áóþó ñèíýêîëîãè • Áèîñôåðèéí òóõàé ñóðãààë áóþó Äàÿí äýëõèéí ýêîëîãè: 8/31/2011 22
Õàâñðàãà áóþó íèéãìèéí ýêîëîãè • Хүн төрөлхтний оршин тогтнох ýðýëò õýðýãöýýìýýñ ¿¿äýì áàéãàëü áà õ¿íèé íèéãýì, õ¿í òºðºëõòíèé ýðõýëæ áóé òºðºë á¿ðèéí ¿éëäâýðëýë, àæ àõóéí ñàëáàð õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëºë, õàìààðëûã ñóäëàõ çîðèëãîòîé ýêîëîãèéí îëîí ñàëáàð óõààí ¿¿ñýí õºãæñºí þì. Ýäãýýðèéã åðºíõèéä íü õàâñðàãà áóþó íèéãìèéí ýêîëîãèéí ñàëáàðóóä õýìýýí àâ ¿çäýã. Õàâñðàãà ýêîëîãèéí ãîëëîõ èãëýë¿¿äèéã äóðüäâàë: – Хүний экологи – պ人 àæ àõóéн экологи – ¯éëäâýðèéí (èíæåíåðèéí) ýêîëîãè – Õîò ñóóðèí ãàçðûí ýêîëîãè – Àíàãààõ óõààíû ýêîëîãè – Õèìèéí ýêîëîãè – Áàéãàëü îð íû ýäèéí çàñàã – Ýêîëîãèéí ýðõ ç¿é 8/31/2011 23
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 24Kh.Terbish Орчин үеийн хандлага • Экологийн баримжаатай бодлого • Экологийн аюулгүй байдал • Экологийн хямрал • Экобүс нутаг • Экоүйлдвэр • Экобүтээгдэхүүн • Экохүнс (биохүнс) • Экохот, экобайшин, эко-”гэр” • Экотариаланч, экомалчин • Экоэнерги …
Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 25Kh.Terbish • Экологийн үндсэн нэр томъѐо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 26Kh.Terbish Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил Шинжлэх ухааны зарим түүхчид экологийн шинжлэх ухааны эхлэл нь Darwin, Thoreau and Haeckel нараас улбаатай гэж үзэж байхад, зарим нь организм ба орчны хоорондын хамаарлын талаар судалгааны бүтээл бичсэн Aristotle-н найз, Грекийн сэтгэгч Theophrastus-ын үеэс эхлэлтэй гэж үздэг.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 27Kh.Terbish Ургамлын экологи Plant ecology Ургамлын экологийн орчин үеийн хөдөлгөгч хүч нь ургамлын газарзүйгээс гаралтай юм. Тэд дэлхий дээр тархаж байгаа ургамлын олон янз байдлын ижил болоод ялгаатай байдлыг анх илрүүлсэн. Karl Ludwig Willdenow (1765-1812) - цаг уур нь ургамлыг өөрчилч байгаа гол хүчин зүйл - энэ санааг анх Friedrich Heinrich Alexander von Humboldt-олсон
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 28Kh.Terbish Friedrich Heinrich Alexander von Humboldt 1799 онд Францийн ургамал судлаач Aime Bonplant хамт Испани-Америкийн халуун бүс нутгаар 5 жил аялсан Халуун бүсийн амьтан ба ургамлын амьдрал гэсэн 30 боть ном бичсэн Энэ бүтээлдээ анх удаа ЭВШИЛ-ASSOCIATION нэр томьѐо хэрэглэсэн Ургамал судлаач Johnannes Warming (1841-1924)(Denmark) Бразилд халуу бүсийн ургамлын судалгааг 3 жил хийсэн 30 жилийн дараа хэвлүүлсэн бүтээлдээ анх удаа Dominants Subdominants Гал ба хугацааны нөлөөний талааарх ойлголтыг үндэслэсэн
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 29Kh.Terbish Anton Kerner (1831-1898) Ургамлын бүлгэмдлийн өөрчлөлтийг судалсан АНУ ба Европ-д ургамлын бүлгэмдлийн судалгаа хоѐр ялгаатай замаар хөгжиж ирсэн. Европ: Ургамал судлаач нар ургамлын бүлгэмдлийг тодорхойлоход илүү анхаарч байсан. Christen Raunkiaer (1860-1938, Denmark)-ургамлын өгөгдлийн тоон арга ба ургамлын амьдралын хэлбэрийн ангиллын бүдүүвчийг зохиосон.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 30Kh.Terbish Josias Braun-Blanquet Ургамлын бүлгэмдлийн ангилал ба бүлгэмдлийн дээж цуглуулах аргыг боловсруулсан. АНУ: Ургамал судлаач нар ургамлын бүлгэмдэл хэрхэн хөгжиж байгаа судлах илүү сонирхолтой Хотжилт буюу сууршилт нь ой ба хээр талын ургамлын бүлгэмдлийг хүчтэй өөрчилдөг. F. E. Clements (1916) нь ургамлын сукцессийн шалтгаан ба үр дагаврын судалгааг хөгжүүлсэн.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 31Kh.Terbish Амьтны экологи Animal ecology Амьтны экологийн судалгаа нь ургамлын экологийн дараа хөгжиж эхэлсэн. Энэ судалгаа нь Германы R. Hesse and Английн Charles Elton нараас эхлэлтэй. Elton’s Animal ecology (1927) Hesse’s Tiergeographie auf logischer grundlage (1924) Энэ хоѐр бүтээл АНУ-д амьтны экологийн салбар хөгжихөд хүчтэй нөлөөлсөн. Charles Adam and Victor Shelford нар АНУ-д амьтны экологийн салбарыг үндэслэсэн.
Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 32Kh.Terbish • Экологийн үндсэн нэр томъѐо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 33Kh.Terbish Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг Ялгаатай организм нь байгалийн системд ялгаатай үйл ажиллагаатай байна. Ургамал ба амьтан нь биосферийн бодисын шилжилтэнд хамгийн чухал үүрэгтэй. Мөн түүнчлэн ургамал ба амьтан нь дэлхий дээр эволюцийн түүхэн хугацаанд харьцангуй сүүлд хөгжсөн.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 34Kh.Terbish Эртний экосистемүүдэд янз бүрийн төрлийн бактерүүд ноѐлж, зөвхөн биосферийг өөрчлөөд зогсохгүй амьдралын нарийн нийлмэл хэлбэрийг түүхэн хугацаанд бий болгоход үндсэн үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Энэ утгаар нь авч үзвэл тэд амьдралын бүх хэлбэрүүдийн дотроос хамгийн эртнийх юм. Эртний зарим экосистемүүдэд фотосинтез явуулдаг бактерууд нь нүүрс хүчлийн хий шингээх явцдаа хүчилтөрөгчийг ялгаруулдаг байжээ. Далай ба агаар мандал дахь хүчилтөрөгчийн агууламж нэмэгдсэний үр дүнд сүүлийн 500 сая жилд дэлхий дээр амьдралын маш олон хэлбэр үүсэх үндсэн нөхцөл бүрджээ.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 35Kh.Terbish Агаар мандлын хүчилтөрөгчийн агууламж дэлхий дээр амьдрал бий болсон цагаас эхлэн нэмэгдэж байна.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 36Kh.Terbish Ургамал Экологийн бүх экосистем нь энергийн шилжилтээс хамаарна. Ихэнх системийн энергийн эх үүсвэр нь нарны гэрэл юм. - Фотосинтез - навчны гадаргуу том - дулаан бүсийн ургамал Дулаан бүс нутгийн эпифит “агаарын ургамал” (Epiphytic air plant) Усыг агаараас авдаг
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 37Kh.Terbish Амьтан ургамал ургамал идэшт амьтан амьтан ба ургамлын үлдэгдэл Амьтан ба ургамал нь энергийн их үүсвэрээс гадна маш олон зйүлээр хоорондоо ялгаатай. Ургамал-нар Амьтан-ургамал
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 38Kh.Terbish Ургамалтай адил, амьтанд гадаад орчинтойгоо бодисын солилцоо явуулах их хэмжээний гадаргуу хэрэгтэй. Амьтад нь энергийг нарны гэрлээс авахгүй учраас тэдний бодисын солилцооны гадаргуу нь биеийн дотор явагдана. Хүний энгийн хос уушигны гадаргуу нь 100 м2 орчим ба энэ нь теннисны хагас талбай тэнцэх юм.
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 39Kh.Terbish Мөөг Мөөг нь хурдан өсөлтийн хэлбэртэй учраас экосистемд маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Амьтан ба ургамалтай адил, ихэнх мөөг олон эст организм юм (талхны хөрөнгөний мөөгнөөс бусад). Мөөг нь амьтан, ургамлын үлдэгдлийг задлах үүрэгтэй
Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 40Kh.Terbish Симбиоз Байгаль дээр симбиоз амьдралтай организм цөөнгүй байдаг. Симбиоз организмын жишээ бол хаг(мөөг+замаг) юм.

More Related Content

Экологи Байгаль хамгаалал

  • 1. Лекц: 1 Х.Тэрбиш Экологийн тэнхим, Биологи, Биотехнологийн сургуóль, Мîíãîë Уëñûí Иõ Сóðãóóëü ЭКОЛОГИ, БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ 8/31/2011 1 Лекц: Пүрэв 15:40-17:10 (А заал) Сем: Мягмар 09:00-10:30 /ЭЗС-ийн , 303 тоот/ Сем: Лхагва 15:40-17:10 /Хичээлийн 1-р байрны , 133 тоот/ Сем: Баасан 14:00-15:30 /Хичээлийн 2-р байр, 162 тоот/ Сем: Баасан 15:40-17:10 /Хичээлийн 2-р байр, 153 тоот/
  • 2. Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 2Kh.Terbish • Экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны зорилго, судлах зүйл • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
  • 3. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 3Kh.Terbish Экологи гэж юу вэ? 1960-аад оноос өмнө: Мэргэжлийн бус хүрээ? - Байгаль орчин судлал - Байгаль орчин хамгаалал Мэргэжлийн хүрээ? - Байгалийн түүхийн тогтолцоо
  • 4. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 4Kh.Terbish Экологи гэдэг нэр томъѐо: Ernst Haeckel, 1866 (February 16, 1834 – August 9, 1919) “Àíüä áèåò¿¿äèéì ìèéòëýã õýëáýð, á¿òýö” хэмээх бүтээлдээ Ý. Гåêêåëü (1866) “Ýêîëîãè áîë áàéãàëèéí òýíöâýðèéí òóõàé, àìüä áèå áà ò¿¿íèéã õ¿ðýýëýí áóé îð íû îðãàíèê áà îðãàíèê áóñ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûí òóõàé øèíæëýõ óõààí þì. Íýã ¿ãýýð õýëáýë .Äàðâèíû àìüäðàëûí òºëºº òýìöëèéí íºõöºë õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéãàëü äàõü õàìãèéí íèéëìýë õîëáîî, õàìààðëûã ñóäàëäàã øèíæëýõ óõààì þí” ãýæ òîäîðõîéëæýý.
  • 5. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 5Kh.Terbish Экологи (ecology)-Грек хэлний oikos- айл гэр, амьдрах байр Тийм учраас экологи гэдэг нь организм болон түүний амьдрах байр юмуу орчинтой холбоотой шинжлэх ухаан юм. Экологич нар энэ тодорхойлолтыг улам бүр гүнзгийрүүлсээр байна.
  • 6. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 6Kh.Terbish ODUM, 1971 “Байгалийн бүтэц ба үйл ажиллагааг судална.” Andrewartha, 1961 “Амьтдын тархалт ба элбэгшлийг судлах шинжлэх ухаан” Ehrlich and Roughgarden, 1987 “Организм, тэдгээрийн физик ба биологийн хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судалгаа”
  • 7. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 7Kh.Terbish McNaughton and Wolfe, 1979 “Организм ба тэдгээрийн орчны хоорондын хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан” Pianke, 1988 “Организм, түүнд нөлөөлж байгаа физик ба биологийн нийт хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судлах шинжлэх ухаан” Emlen, 1973 “Организмын амьдрах орчиндоо дасан зохицох зохилдлогоог судалдаг шинжлэх ухаан”
  • 8. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 8Kh.Terbish Kingsland, 1985 “Экологи бол байгалийн загварын судалгаа бөгөөд тодруулвал хэрхэн эдгээр загвар бий болох, орон зай ба цаг хугацаанд хэрхэн өөрчлөгдөхийг судалдаг ухаан юм” Putman and Wratten, 1984 “Организм ба тэдгээрийн орчны судалгаа- эдгээр хоѐрын хоорондын хамаарлыг судалдаг шинжлэх ухаан”
  • 9. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 9Kh.Terbish Эдгээрийг нарийвчлан авч үзвэл экологийн ухааныг төрөл бүрийн өнцгөөс тодорхойлсон болох нь ойлгомжтой байна. Ерөнхийд нь авч үзвэл: Хязгаарлагдмал агуулгатай, эсвэл хэтэрхий тойм тодорхойлтууд Зарим тодорхойлолт зөвхөн амьтны экологийн судалгаатай холбоотой Ихэнх тодорхойлолтуудыг популяцийн экологи ба экосистемийн үйл ажиллагаанд хэрэглэнэ.
  • 10. • Нэрт экологич Чарльз Ж. Кребс “Экологи нь амьд биесийн тархалт, элбэгшлийг нөхцөлдүүлэгч харилцан шүтэлцээг судлах шинжлэх ухаан” (Krebs, Charles J., 2001) хэмээн тодорхойлжээ. • Энэ тодорхойлолтонд экологийн ухааны сонгодог чиглэлийн орчин үеийн чиг хандлага бүрнээ багтсан болно. Учир нь аливаа амьд биеийн тархалтын төлөв байдал ба элбэг, ховрын тухай зохих төсөөлөл бидэнд байдаг. Харин тэдгээрийн тархалт яагаад өргөн юмуу явцуу байгаа, тоо толгой, нягтшил нь өндөр юмуу бага байгаа тухай асуудалд экологийн ухааны үүднээс хандан хариу өгөх учиртай юм. Өөрөөр хэлбэл амьд бие махбодын тархалт, элбэгшлийг нөхцөлдүүлж буй тэдгээр олон хүчин зүйлийн харилцан хамаарлын шалтгаан, нөлөөлөл, үр дагаврыг судлах нь экологийн ухааны зорилт болой. 8/31/2011 10
  • 11. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 11Kh.Terbish Орчин үед экологи хэмээх нэр томьѐог өргөн утгаар хэрэглэж байна. Экологи нь байгалийн бүтэц ба үйл ажиллагааны тухай шинжлэх ухаан юм. -Бүтэц: Орчны биотик ба абиотик элементүүдээр нөлөөлөгдөж байгаа организмын тархалт ба элбэгшил -Үйл ажиллагаа: Популяциудын өсөлт ба хамаарлын бүхий л хэлбэр. Үүнд: • энерги ба шим тэжээлийн бодисын шилжилт • мутуализм • паразитизм • махчлал • өрсөлдөөн
  • 12. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 12Kh.Terbish Экологи гэдэг нэр томьѐо нь “Өрх гэрийн менежмент”, “эдийн засаг” гэсэн үгтэй ижил үндэстэй юм.Тиймээс экологи гэдэг нь байгалийн эдийн засагтай холбоотой юм. Wells, Huxley and Wells (1939) нар “экологи гэдэг нь дэлхийн амьдралын эдийн засаг” гэж хэлсэн байдаг. Эдийн засгийн зарим ухагдахуунууд, тухайлбал, нөөцийн хувиарлалт, үнэ өртгийн ашиг тусын хэмжээ, оптималын онол зэрэг нь экологийн шинжлэх ухаанд мөн л хэрэглэгддэг.
  • 13. Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 13Kh.Terbish • Экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны зорилго, судлах зүйл • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
  • 14. 8/31/2011 Kh.Terbish 14 ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЗОРИЛГО НЬ орчны өөрчлөгдөж байгаа нөхцөлд зүйлийг хадгалан үлдээх явдал мөн ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ СУДЛАХ ЗҮЙЛ НЬ биологийн макросистем , тухайлбал популяци, биоценоз, биосфер, орон зай цаг хугацаанд тэдгээрийн өөрчлөгдөх зүй тогтлыг судална. ЭКОЛОГИЙН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АЧ ХОЛБОГДОЛ НЬ байгалийн нөөц баялгийг зөв ашиглах, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдлоос хамгаалах, тэгсэнээрээ хүн төрөлхтний байгальтайгаа шүтэлцэн амьдрах онолын үндсийг зааж өгдөгт оршино.
  • 15. Rickelfs, Economy of Nature, Figure 1.1 Conservation Ecology
  • 16. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 16D. Lkhagvasuren Биосферийн ялгаатай хэсгүүд хоорондоо ямагт организм, ус, агаарын шилжилт, хөдөлгөөнөөр холбогдсон байна.
  • 17. Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 17Kh.Terbish • Экологийн үндсэн нэр томъѐо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
  • 18. • Ýêîëîãèéì óõààì анх үүсэн төлөвшсөн үеэс áèîëîãèéì øèìæëýõ óõààìû á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàí àìüä áèåò, õ¿ðýýëýí áóé îð íû õîîðîíäûí õîëáîî, õàìààðëûã ñóäëàõ áèîëîãèéí óõààíû íýãýí ñàëáàð áîëîí õºãæèæ èðæýý. Хөгжлийн энэ хандлага үндсэндээ XX çóóíû 60-70-ààä îì õ¿ðòýë үргэлжилсэн юм. 8/31/2011 18
  • 19. • Ýä¿¿ãýý ýêîëîãèéí óõààíû óëàìæëàëò îéëãîëòóóä ¿ëýìæ áàÿæèí ã¿íçãèéðñíèé çýðýãöýý àãóóëãà íü ººð ëºãäºí õóâüñ ýý. ªºðººð õýëáýë ýêîëîãè ãýäýã ìýð òîíú¸îг биологийн төдийгүй байгалийн шинжлэл, техник-технологи, ìèéãýí-ýäèéí çàñàã, хүмүүнлэгийн óõààìû бүхий л салбарт түгээмэл хэрэглэж байна. • Ийм ч учраас орчин үед экологийн ухааныг биологийн буюу сонгодог экологи, нийгмийн буюу хавсрага экологи хэмээн ангилдаг. 8/31/2011 19
  • 20. Биологийн буюу сонгодог экологи • Манай дэлхийн нийт амьд бие махбод нь атомаас биосфер хүртлэх тогтолцоот бүтцийн үндсэн төвшнүүдэд бодитойгоор оршин тогтнож байдаг. Амьдралын энэхүү тогтолцоот бүтцийг амьд бие махбодын бүтэц, зохион байгуулалтын микро ба макро гэсэн хоѐр түвшинд ангилдаг. 8/31/2011 20
  • 21. • Хамгийн эгэл нэгж болох атом, молекулаас эс, эд, эрхтэн, бодгаль бие хүртэл бодитойгоор оршин тогтнож буй тогтолцоот бүтцийг амьдралын микро түвшин гэнэ. Энэхүү микро түвшний мөн, чанар, зүй тогтлыг биологи болон түүний олон салбар ухаанууд судалдаг. 8/31/2011 21
  • 22. • Гàäààä îð ìû òîäîðõîé ìºõöºëèéì õ¿ðýýìä амьд бие махбодын хамсан амьдарч буй бүтэц, зохион байгуулалтын популяц, бүлгэмдэл, экосистем (áèîãåîöåìîç), биосфер гэсэн үндсэн түвшингүүд манай дэлхий дээр бодитойгоор оршин тогтнож байна. Эдгээрийг амьдралын бүтэц, зохион байгуулалтын макро түвшин гэнэ. Энэхүү микро түвшний мөн, чанар, зүй тогтлыг экологийн ухаанû ñîìãîäîã ñàëáàðóóä судалдаг. • Ñóäëàõ ç¿éëèéí øèíæ àíàð, òºëºâ áàéäëààñ øàëòãààëàí ýêîëîãèéí øèíæëýõ óõààíûã äàðààõ ¿íäñýí ñàëáàðò àíãèëíà. ¯¿íä: • Áîäãàëèéí ýêîëîãè áóþó àóòîýêîëîãè • Ïîïóëÿöèéí ýêîëîãè áóþó äåìýêîëîãè • Ýêîñèñòåìèéí òóõàé ñóðãààë áóþó ñèíýêîëîãè • Áèîñôåðèéí òóõàé ñóðãààë áóþó Äàÿí äýëõèéí ýêîëîãè: 8/31/2011 22
  • 23. Õàâñðàãà áóþó íèéãìèéí ýêîëîãè • Хүн төрөлхтний оршин тогтнох ýðýëò õýðýãöýýìýýñ ¿¿äýì áàéãàëü áà õ¿íèé íèéãýì, õ¿í òºðºëõòíèé ýðõýëæ áóé òºðºë á¿ðèéí ¿éëäâýðëýë, àæ àõóéí ñàëáàð õîîðîíäûí õàðèëöàí íºëººëºë, õàìààðëûã ñóäëàõ çîðèëãîòîé ýêîëîãèéí îëîí ñàëáàð óõààí ¿¿ñýí õºãæñºí þì. Ýäãýýðèéã åðºíõèéä íü õàâñðàãà áóþó íèéãìèéí ýêîëîãèéí ñàëáàðóóä õýìýýí àâ ¿çäýã. Õàâñðàãà ýêîëîãèéí ãîëëîõ èãëýë¿¿äèéã äóðüäâàë: – Хүний экологи – պ人 àæ àõóéн экологи – ¯éëäâýðèéí (èíæåíåðèéí) ýêîëîãè – Õîò ñóóðèí ãàçðûí ýêîëîãè – Àíàãààõ óõààíû ýêîëîãè – Õèìèéí ýêîëîãè – Áàéãàëü îð íû ýäèéí çàñàã – Ýêîëîãèéí ýðõ ç¿é 8/31/2011 23
  • 24. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 24Kh.Terbish Орчин үеийн хандлага • Экологийн баримжаатай бодлого • Экологийн аюулгүй байдал • Экологийн хямрал • Экобүс нутаг • Экоүйлдвэр • Экобүтээгдэхүүн • Экохүнс (биохүнс) • Экохот, экобайшин, эко-”гэр” • Экотариаланч, экомалчин • Экоэнерги …
  • 25. Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 25Kh.Terbish • Экологийн үндсэн нэр томъѐо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
  • 26. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 26Kh.Terbish Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил Шинжлэх ухааны зарим түүхчид экологийн шинжлэх ухааны эхлэл нь Darwin, Thoreau and Haeckel нараас улбаатай гэж үзэж байхад, зарим нь организм ба орчны хоорондын хамаарлын талаар судалгааны бүтээл бичсэн Aristotle-н найз, Грекийн сэтгэгч Theophrastus-ын үеэс эхлэлтэй гэж үздэг.
  • 27. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 27Kh.Terbish Ургамлын экологи Plant ecology Ургамлын экологийн орчин үеийн хөдөлгөгч хүч нь ургамлын газарзүйгээс гаралтай юм. Тэд дэлхий дээр тархаж байгаа ургамлын олон янз байдлын ижил болоод ялгаатай байдлыг анх илрүүлсэн. Karl Ludwig Willdenow (1765-1812) - цаг уур нь ургамлыг өөрчилч байгаа гол хүчин зүйл - энэ санааг анх Friedrich Heinrich Alexander von Humboldt-олсон
  • 28. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 28Kh.Terbish Friedrich Heinrich Alexander von Humboldt 1799 онд Францийн ургамал судлаач Aime Bonplant хамт Испани-Америкийн халуун бүс нутгаар 5 жил аялсан Халуун бүсийн амьтан ба ургамлын амьдрал гэсэн 30 боть ном бичсэн Энэ бүтээлдээ анх удаа ЭВШИЛ-ASSOCIATION нэр томьѐо хэрэглэсэн Ургамал судлаач Johnannes Warming (1841-1924)(Denmark) Бразилд халуу бүсийн ургамлын судалгааг 3 жил хийсэн 30 жилийн дараа хэвлүүлсэн бүтээлдээ анх удаа Dominants Subdominants Гал ба хугацааны нөлөөний талааарх ойлголтыг үндэслэсэн
  • 29. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 29Kh.Terbish Anton Kerner (1831-1898) Ургамлын бүлгэмдлийн өөрчлөлтийг судалсан АНУ ба Европ-д ургамлын бүлгэмдлийн судалгаа хоѐр ялгаатай замаар хөгжиж ирсэн. Европ: Ургамал судлаач нар ургамлын бүлгэмдлийг тодорхойлоход илүү анхаарч байсан. Christen Raunkiaer (1860-1938, Denmark)-ургамлын өгөгдлийн тоон арга ба ургамлын амьдралын хэлбэрийн ангиллын бүдүүвчийг зохиосон.
  • 30. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 30Kh.Terbish Josias Braun-Blanquet Ургамлын бүлгэмдлийн ангилал ба бүлгэмдлийн дээж цуглуулах аргыг боловсруулсан. АНУ: Ургамал судлаач нар ургамлын бүлгэмдэл хэрхэн хөгжиж байгаа судлах илүү сонирхолтой Хотжилт буюу сууршилт нь ой ба хээр талын ургамлын бүлгэмдлийг хүчтэй өөрчилдөг. F. E. Clements (1916) нь ургамлын сукцессийн шалтгаан ба үр дагаврын судалгааг хөгжүүлсэн.
  • 31. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 31Kh.Terbish Амьтны экологи Animal ecology Амьтны экологийн судалгаа нь ургамлын экологийн дараа хөгжиж эхэлсэн. Энэ судалгаа нь Германы R. Hesse and Английн Charles Elton нараас эхлэлтэй. Elton’s Animal ecology (1927) Hesse’s Tiergeographie auf logischer grundlage (1924) Энэ хоѐр бүтээл АНУ-д амьтны экологийн салбар хөгжихөд хүчтэй нөлөөлсөн. Charles Adam and Victor Shelford нар АНУ-д амьтны экологийн салбарыг үндэслэсэн.
  • 32. Агуулга Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 32Kh.Terbish • Экологийн үндсэн нэр томъѐо, экологийн тухай ерөнхий ойлголт • Экологийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, • Экологийн тухай орчин үеийн хандлага • Экологийн шинжлэх ухааны хөгжил • Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг
  • 33. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 33Kh.Terbish Амьтан, ургамал ба микроорганизмын экологийн системд гүйцэтгэх үүрэг Ялгаатай организм нь байгалийн системд ялгаатай үйл ажиллагаатай байна. Ургамал ба амьтан нь биосферийн бодисын шилжилтэнд хамгийн чухал үүрэгтэй. Мөн түүнчлэн ургамал ба амьтан нь дэлхий дээр эволюцийн түүхэн хугацаанд харьцангуй сүүлд хөгжсөн.
  • 34. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 34Kh.Terbish Эртний экосистемүүдэд янз бүрийн төрлийн бактерүүд ноѐлж, зөвхөн биосферийг өөрчлөөд зогсохгүй амьдралын нарийн нийлмэл хэлбэрийг түүхэн хугацаанд бий болгоход үндсэн үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Энэ утгаар нь авч үзвэл тэд амьдралын бүх хэлбэрүүдийн дотроос хамгийн эртнийх юм. Эртний зарим экосистемүүдэд фотосинтез явуулдаг бактерууд нь нүүрс хүчлийн хий шингээх явцдаа хүчилтөрөгчийг ялгаруулдаг байжээ. Далай ба агаар мандал дахь хүчилтөрөгчийн агууламж нэмэгдсэний үр дүнд сүүлийн 500 сая жилд дэлхий дээр амьдралын маш олон хэлбэр үүсэх үндсэн нөхцөл бүрджээ.
  • 35. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 35Kh.Terbish Агаар мандлын хүчилтөрөгчийн агууламж дэлхий дээр амьдрал бий болсон цагаас эхлэн нэмэгдэж байна.
  • 36. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 36Kh.Terbish Ургамал Экологийн бүх экосистем нь энергийн шилжилтээс хамаарна. Ихэнх системийн энергийн эх үүсвэр нь нарны гэрэл юм. - Фотосинтез - навчны гадаргуу том - дулаан бүсийн ургамал Дулаан бүс нутгийн эпифит “агаарын ургамал” (Epiphytic air plant) Усыг агаараас авдаг
  • 37. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 37Kh.Terbish Амьтан ургамал ургамал идэшт амьтан амьтан ба ургамлын үлдэгдэл Амьтан ба ургамал нь энергийн их үүсвэрээс гадна маш олон зйүлээр хоорондоо ялгаатай. Ургамал-нар Амьтан-ургамал
  • 38. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 38Kh.Terbish Ургамалтай адил, амьтанд гадаад орчинтойгоо бодисын солилцоо явуулах их хэмжээний гадаргуу хэрэгтэй. Амьтад нь энергийг нарны гэрлээс авахгүй учраас тэдний бодисын солилцооны гадаргуу нь биеийн дотор явагдана. Хүний энгийн хос уушигны гадаргуу нь 100 м2 орчим ба энэ нь теннисны хагас талбай тэнцэх юм.
  • 39. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 39Kh.Terbish Мөөг Мөөг нь хурдан өсөлтийн хэлбэртэй учраас экосистемд маш чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Амьтан ба ургамалтай адил, ихэнх мөөг олон эст организм юм (талхны хөрөнгөний мөөгнөөс бусад). Мөөг нь амьтан, ургамлын үлдэгдлийг задлах үүрэгтэй
  • 40. Ecology of Individuals Department of Ecology, NUM 40Kh.Terbish Симбиоз Байгаль дээр симбиоз амьдралтай организм цөөнгүй байдаг. Симбиоз организмын жишээ бол хаг(мөөг+замаг) юм.