Isu perpaduan kaum di malaysia
- 1. IsuPerpaduanKaumDi Malaysia Dr Rahmat Ghazali Usaha kerajaanuntukmewujudkan‘sistemamarankonflikperkauman’sebagaimanayang dicanangkantahunlalumengheretbeberapapersepsiterhadappencapaiannegaradalamusaha menyemarakkanperpaduankaum. Antarapersoalanyangterbangkitialahsejauhmanakahusaha kerajaanselamaini berhasil untukmemakmurkanperpaduankaum, danapakahpencapaianusaha perpaduankaumselamaini amatlemahsehinggakerajaanmemerlukansuatusistemindikatorbagi mengesankonflikperkauman. Pada junktursejarah,usahaseriusMalaysiake arahperpaduankaumdilihatmulabercambahsetelah tercetusnyatragedi 13 Mei apabilaMajlisPerpaduanNegaradanselarasdenganituKementerian PerpaduanNegaraditubuhkan.Namunsayalihatbahawabibit-bibitusahake arahyang sama juga telahdibenihkandalamPerlembagaanKemerdekaan1957 lagi.Dalam konteksini klausa-klausa dalamPerlembagaanPersekutuanyangmenjuruskepadapenggunaanbahasaMelayusebagai bahasa rasmi,peruntukanpelaksanaansekolahjeniskebangsaandanpenggunaanbahasakaum minoriti,telahpundimaktubkanmelalui Artikel152 dan 153, yang seringkali kitarujuksebagai ‘kontraksosial’antarapemimpin-pemimpinparti pelbagai etnikyangdominandi Malaysia. SebagaimanayangpernahditunjukkanolehkajianFurnival(1956),negara-negaraDuniaKetiga pascamerdekaamatterukdikacaubilaukanolehpenjajahdenganpolisi ‘pecahdanperintah’.Polisi sedemikianjugaamatlumayandiamalkanolehpihakBritishke atasdatuknenekkita dahulusebelum merdekakeranapendekatansedemikianmenguntungkanpihakpenjajah.Bagi Furnival falsafah sedemikiantelahmewujudkandanmengukuhkanpluralismeatausuatubentukmasyarakat berbilangkaumyang‘theymix butdonot combine’ataudalambahasa ibunda,‘merekabercampur tetapi tidakbersatu.’Bagi Furnival falsafahpluralismesedemikianlebihbanyakmendatangkan bencanakepadakestabilansosialdanpolitiknegara.MenurutDrCandra Muzaffar,masyarakatkita lebihcenderungkepadahubungan‘fungsional daripadahubunganempatetik’.Makudnyakita sekadarberhubungandi pejabat,di pasardandi tempatkerja,tetapi kitatidakmahuberkongsi masalahyang melampaui sempadan-sempadanpersekitarantersebut. Sebaliknyakitajugasedarbahawa‘perpaduankaum’ adalahpembolehubahpentingdalam menentukankestabilanpolitik,sosial,malahekonomi.Perpaduankaumitumenuntuthubungan ‘empatetik’sebagaimanadisarankanolehDrChandra.Mana-mana kerajaanjuapastinyaberusaha untukmenentukanelemen-elemenpentingperpaduankaumini digarapsupayapembangunan sosial,ekonomi daninfrastrukturdapatdicapai.Konsepmasyarakatmajmuksebagaimanayang dilihatolehFurnival,memperakui danmembenarkankeperbedaannilai,norma,budayadanadat resamsesuatukaumminoriti.MalahdalamkonteksMalaysia,kerajaanamatprihatindankaya timbangrasa sehinggatoleransidalamkonseppluralisme itu,tanpadisedari,sedikit-sebanyaktelah menjadi peyumbangkepadabenih-benihperkaumansesamakita. Pada suatuektrimtertentu sayamelihatbahawausahajitukerajaanuntukmemakmurkandan menyuburkanperpaduankaummelaluiprogramperpaduankaumantaramasyarakatberbilangetnik telahbanyakterganggudankadangkalaterbantutpadakadar yang tidaksanggupkitaperakui.Tanpa niatmencabarPerlembagaan,melaluifalsafahyangdidokongolehArtikel 152 (memberi hak kepenggunaanbahasaminoriti),sayamelihatseakan-akanwujudkonflikdenganfalsafahyang didokongolehArtikel 153(menekankanbahasaMelayusebagai bahasarasmi).
- 2. Saya jugaterlihatArtikel 152telahmenyuburkankewujudansekolah-sekolahmonoetnik,danmedia massa monoetnikyangmemberikantumpuankepadaetnik-etnikyangdiperwakilkanmelaluibahasa ibundamasing-masing.Malahkitalihatpapantandaiklankedai-kedai di mana-manabandardi Malaysialebihmengutamakanbahasaibundamasing-masingdaripadamengangkatfalsafahArtikel 153. Dalampersekitaranyangketerasingansedemikiansayalihatalirandanhalatujuperpaduankaum tidakmenggalakkanpertembunganbudayayangdibawaolehsistemsekolahmonoetknik,danbegitu jugamediamassamonoetnik.Hal ini menjadi semakinrumitapabilainstitusipolitikkitajugadi lihat tertegakatas falsafahmonoetnikyangturutmemakmurkankonseppluralisme Furnival. ProfesorHamdan Adnan,bekasPesuruhjayaSuhakam, pernahmencatatkanbahawadaripadatahun 1945 hingga1969 sejumlahduapuluhduainsidenpergeseranetniktelahberlaku,denganperistiwa 13 Mei 1969 sebagai insidenyangpalingdahsyat.Sayagusardan sangsi jikastatistiksedemikian menurunkeranakadangkaladiri kitasendiri seringkali menutupsebelahmatauntukmendedahkan secara seriusisu-isusedemikian. MisalnyaMalaysiatidaksunyi daripadaperistiwayangcondongkepadaperbalahanetnikseperti peristiwapenentangan DongJiaoZhongterhadapdasarkementeraianpendidikanpadatahun1987 yang membawakepadapelaksanaan‘OperasiLalang’,yangmenurutbeberapapemerhati politik, hampirsahajamengulangi peristiwa13 Mei.Perbalahanpengurusansebuahkuil Hindudanmasjid di KampungRawa,PulauPinangpadatahun 1998, tragedi KampungMedanpada tahun 2001, peristiwa pergaduhanetnikantarapesertaPLKN,danisumahasiswaUM(malahdi semuauniversiti di Malaysia secara amnya) yangtidakmesradalam bentukhubungansilang-etnik,mungkinmengundangkita untuksama-samamemikirkantentangkejayaandasardanmodusoperandi perpaduankaumnegara. Mungkinjugapada suatu ekstrimyanglain,peristiwa-peristiwaberkenaanhanyasekadarkes-kes terpinggiryangtidakharusdilihatsebagai perbalahanetniktetapi sebaliknyahanyalahperbalahan dua pihakyangbolehsajaberlakudalamkandangintraetnikitusendiri,danbukansekadardalam persepsi silang-etnik.SebagaimanalunaknyaperibahasaMelayuyangmengatakanbahawa ‘sedangkanlidahlagi tergigit’apatahlagi situasi iklimkepelbagaianetnikdi Malaysiayangbersandar kepadaperbezaanbahasa,budayadanagama sebagai komponensensitif yangmenuntuttoleransi tinggi sesamakita. Walau bagaimanapunkitatidakbolehmemandangringanpadaperkembanganhubunganethnik kontemporari sebagaimanaterpancardaripadausahakerajaanuntukmenubuhkan‘sistemamaran konflikperkauman’yangakanberpusatdi Putrajaya.Nampaknyadengantertubuhnyasistem sedemikian,kerajaantelahmencari pendekatan ‘adhoc’iaitumencegahperbalahanetnikdaripada mencambahkandanmenyuburkanbenih-benihhubunganmesraantarakaum.Mungkinpersepsi saya salah,keranasebenarnyakerajaanmengutamakankedua-duanyasekali. Meninjaurealiti politikdansosial di Malaysia,sayamelihatbahawaterdapatelemen-elemen pendekatanyangdiambil olehMalaysiadalamhal membinaperpaduankaum, agakberbezadengan pendekatanyangdianggapsebagai arusperdanadi Barat.Pendekatanyangdigunakanoleh kepimpinanMalaysiadalambeberapaaspekberadadalamekstrimyangbersongsanganberbanding denganteori perpaduankaumyangdisarankanolehpemikir-pemikirBaratdanyang diamalkandi sebelahsana. AmerikadanbeberapanegaraEropahseperti BritaindanPerancismisalnyamenggunakankonsep ‘meltingpot’atau‘acuanpelebur’dalampendekatanmerekauntukmenyatukanpelbagai etnik minoriti,etnikperibumi,danetnikdominandalamnegara.Dalamprosespeleburanitubudayaetnik
- 3. minoriti terlebur,tercerna,teradunmalahsesetengahnyatersirnadalambudayamajoriti yang dominan.Namundi Malaysiakitalihatkonsep‘acuanpelebur’itutidakwujud,sebaliknyayang wujudialahkonsep‘saladbowl’atau‘mangkuksayur-mayur’yangtidakmeleburkanmana-mana unsuretniktetapi mempersatukankepelbagaianwarnakulitdanbudayadalamsatupersekitaran ynag sama. Dalamkonteksyangsama di Britain,sama ada merekabersetujuatautidak,jugatelahberlakuproses asimilasi budayayangkadangkalaterpaksamengorbankanmalahmelenyapkanbahasadanbudaya nenekmoyanggolonganminoriti tertentu. Bagi sesetengahbudayawan,yangmenolakmodelasimilasi,merekamelihatpendekatanini sebagai satu bentuk‘penjajahandalaman’keranadalamprosesini berlakueksploitasi golonganmajoriti terhadapgolonganminoriti. Namundalambanyakcontohdi sebelahBarat,golonganmajoriti itu adalahjuga merupakanpihakpemerintahyangmelaksanakandasarmemperlemahkanbudayadan bahasa minoriti atasnamaperpaduankaum. Dalamkonteksini,banyakkerajaanBaratyang mempertegaskanpenggunaanbahasarasmi sebagai satu-satunyabahasakomunikasi tanpasebarangkompromi,baikdalamurusanperkhidmatanawam, pendidikanasasdi sekolahmahupundi institusi pengajiantinggi.Demimewujudkanperpaduan kaum,ada kerajaanyang mengharamkan penggunaandanpengajaranbahasaibundagolongan minoriti sehinggake tahapmenguatkuasakanhukumanke ataspara pelajaryangberkomunikasi antara merekadalambahasaminoriti di dalamkawasandanpersekitaransekolah.KerajaanPerancis misalnyatelahhampirmengharamkanteruspenggunaanbahasaBreton,kerajaanBritish mengharamkanbahasaWelshdankerajaanScotlandtelahmelenyapkanbahasaGaelicdi bumi Scotland.BerbedadenganMalaysia,kebanyakankerajaanBaratmenolaksamasekali kewujudan sekolah-sekolahmonoetnikdanmediamassamonoetnik. Dalamkonteksperpaduankaum,Malaysiajugamenghadapi banyakmasalahkeranakepercayaan dan perbezaanagamatidakmemungkinkanprosesasimilasi berlaku.Asimilasi dalamkonteksbudaya jugatidakberjalanlancarkerana setiapkaummelihatbahawabudayadantamadunbangsamereka masing-masinglebihdominandaripadayanglain.Orang-orangIndiamelihatkeagungantamadun Indusyangbermulapada 2500 S.M. lebihagungdaripadatamadunMelayuyangmerekalihathanya bermulapadakira-kiralimaratustahundahulu(jikaKesultananMelakamenjadi tandaaras).Kaum CinapulamelihatketamadunanChinayangbermulakira-kira2000 S.M. di Pekingjauhlebihhebat daripadatamadunMelayu.Banyaklahelemen-elemenketamadunanini yang bolehmereka rasionalkanuntukmenyokongkelangsunganbudayamerekamasing-masing. Denganperkiraansebegini kadangkalasayalihatbahawakerajaanjugamenjadi serbasalahdalam hal menentukanhalatujukebudayaannasional.Misalnya,padatahun1982, Tun Mahathirpernah menyatakanbahawa‘BudayaMelayuharusmenjadi ciri-ciri utamabudayanasional,supayaditerima dan diamalkanolehsemuakaum.MalahterdapatjugayangmahukanbudayaMelayudijadikansatu- satunyaelemenbudayanasional’(dipetikdaripadaMunro-Kua1996). Walau bagaimanapunpadatahun1995, Tun Mahathir denganjelasmenyatakanbahawakonsep perpaduankaumtidaklagi bertunjangkankepadakonsepyangberasaskanbudayaMelayu.Menurut Tun, ‘BangsaMalaysiamembawamaksudrakyatyang dikenalisebagai membawaidentiti Malaysia, menuturkanbahasaMelayudanmeluhurkanPerlembagaan.UntukmerialisasikanbangsaMalaysia, rakyat harusmulamenerimakewujudanmasing-masingseada-adanya,tanpamengirakaumdan agama’ (dipetikdaripadaFrancisLohKokWah dan KhooBoo Teik2002). Ertinyarakyat Malaysia harus dilihatsebagai Melayu,CinadanIndiasebagimanaterpancarmelalui amalanbudayamasing- masing.Konsepini condongkepadakonseppluralismeFurnival.
- 4. Namunpendiriankerajaanyangsedemikianterhadap perpaduankaumsepertiberdiri atasplatform yang berbezapulajikadilihatpadamatlamatyangdidokongolehWawasan2020, keranaiadiangkat sebagai suatu‘BangsaMalaysia’tanpa melihatperbedaanwarnakulitdanamalanbudaya.Secara idealnyatidakakan wujudlagi Melayu,CinaatauIndiajikaWawasan2020 direalisasikan.Konsepini condongpulakepadakonsepasimilasi. Jelaslahbahawadi Malaysiapendekatanasimilasi dirujuksemulakeranasayakirapendekataninilah dilihatsebagai yangterbaikuntukmembinaperpaduankaumyangutuhdan tulen,sekurang- kurangnyadalamkontekspeleburanbahasaibundaetnikminoriti.Pendekatansedemikiantelah lamadibuktikanterbaikbagi Malaysia,misalnyadalamkonteksgolonganBabaNyonyadi Melakadan jugadi PulauPinang,golonganIndiaperanakanatauMami di PulauPinang,danArab Peranakan telahmeleburkansehinggamengorbankanbahasanenekmoyangmereka.Malahdi kalangan golonganBabaNyonyaterciptabahasa‘kreol’merekayangtersendiriyangpastinyaterbinadaripada improvisasi bahasaibundagolonganmajoritiMelayuyanglebihdominan. Amatjelasjugakita lihatbahawabudayagolonganminoriti dalamkonteksasimilasi sosialteradun dalamacuan budayaMelayumeskipunsecarahalusnyaterdapatperbezaandi sana-sini. Namun,jika budayanasional Malaysiabolehditerjemahkansebagai budayaetnikperibumi Melayusebagai asasnya,maka sayalihatbahawabudaya Baba Nyonya,IndiaPeranakandanArabPeranakanini telah menjelmakansatuprosesperpaduankaumyangutuhdantulen. Namunrealitinyadalamkontekskontemporari,dasarperpaduankaumKerajaanMalaysiaamat mesradan bertoleransi terhadapbahasaetnikminoriti.Penggunaanbahasaetnikminoriti tidak pernahdikenakanhukumanmalahtidakpernahdilarangdigunakandi mana-manasekolahdi Malaysia,meskipundi sekolah-sekolahkebangsaan.Malahdiwujudkanpulasekolah-sekolahjenis kebangsaandenganmemberikanhakmutlakkepadaetnikminoriti untukmenggunakanbahasa ibundamerekasebagai bahasapengajaran. Denganekstrimpendekatanpluralismeataukonsep‘mangkuksayur-mayur’seperti di Malaysiakita lihatbahawadalamsituasi tertentubahasarasmi menjadi bahasarojak,malahdicampuradukkan puladenganbahasaInggerismungkinuntukmenyuntikciri-ciri lenggokkomunikasi antarabangsa. Bahasa MelayulisantelorCinadantelorIndiamenjadi tegardiamalkanbukansahajaapabila golonganini berkomunikasisesamamereka,malahdisokongdandisuburkanolehgolonganMelayu sendiri ketikaberkomunikasi dengankaumIndiadanCina. Saya percayabahawauntukmenjagamartabat bahasarasmi,penggunaannyamesti jugaterlaksana dalamsituasi yangtidakformal,bukansekadardalamkandangsituasi yangrasmi dan formal sahaja. Hanya golonganyangamat sensitif daninsaf sahajayangberia-iaberjuanguntukmempertahankan gaya dan hukum-hukumtatabahasabahasarasmi negara,tetapi malangnyagolonganini seperti Tan Sri ProfesorAmeritusDrAwangHad Salleh,TanSri ProfesorDr Ismail Hussien,ProfesorDrNikSafiah Karim,Dr AwangSariyan,Dr Chandra Muzaffar,YB Dr RaisYatim, dan SN A SamadSaid,(sekadar menyebutbeberapanama) sudahseperti kehilangangolonganpelapis.Adakahini suatukepincangan dalamprosesperpaduankaumyangdicita-citakanMalaysiaatauiasuatu kelebihandankekuatan pendekatan‘mangkuksayur-mayur’Malaysia? Akhir-akhirini pula,kitalihatDBPmahudinobatkansecaralegitimasinyasebagai ‘polisbahasa’.Saya tidaktahu bagaimanapolisini akanmelaksanakantanggungjawabnyaapabilamelihatdi kebanyakan bandar di Malaysia,papan-papaniklanseringkalimengabaikanpenggunaandanpengutamaan bahasa Melayu.Malahbahasa rojakyang haru-birudancelarusudahmenjadi identiti yangtegardi papan-papantandakedai.Namunpadasudutyangamat jauh dalamhati kecil ini,sayaoptimistik bahawaDBP akan berjayawalaupun terpaksamengambil masayangpanjangyangpenuhonakdan
- 5. duri,dan sekali gusmenyuburkanperpaduankaum.Sayajugayakinbahawakejayaantersebut haruslahdimulakandengansemangatkecintaanyangtinggi setiaprakyatterhadapnegaraini.