1 gaia(blogerako) [modo de compatibilidad]
- 1. Unibertsoa eta Eguzki Sistema Antzinako astronomia Eredu geozentrikoa Azalpena Lurra unibertsoaren erdigunean finko eta mugiezin Lurraren inguruan: ortzia, Eguzkia, Ilargia, planetak eta izar finkoak Ereduaren proposatzaileak Aristoteles 2 elementu: zerua (mug zirkularra) eta lurra Arazoa zergatik distantziak aldatu? Ptolomeo Eguzkia, Ilargia eta planetak epiziklotan mugitu Eragina gizartean Arazoa Tycho Brahe Eredu heliozentrikoa Azalpena: Eguzkia unibertsoaren erdigunean Ereduaren proposatzaileak Aristarko Samoskoa Lurra eta gainerako planetak Eguzkiaren inguruan mugitu, errotazio mugimendua eginez. Ilargia Lurraren inguruan Koperniko Lurra bere ardatzearen inguruan biraka (1 egun) Planetak Eguzkiaren inguruan biraka Planetek orbita zirkularrak egin Beste Galileo: teleskopioa eraiki eta Artizarraren faseak behatu Sistema Beste batzuk Kepler: Kopernikoren eredua orbita eliptikoetara egokitu Newton: lege unibertsalen bilduma zehatza (grabitazio legea) Garaiko gizartean eragina: Koperniko, Galileo, Giordano Bruno.. herejeak Eguzki sistema Azalpena eta Kontzeptuak Eguzkiaren inguruan biraka 8 planeta. Eguzki sistema Esne Bidean (espiral formakoa). Eguzki sistemako gorputzak: Planeta; Planeta nanoak; Gorputz txikiak. (Ikasi ezberdintzen) Eguzkia Duela 5.000 miloi urte sortutako izar ertaina Eguzki energia: Eguzkian gertatzen diren fusio nuklearren emaitza Energia espaziora askatu erradiazioz Planetak Barneko planeta harritsuak (lehenengo laurak) Kanpoko planeta gaseosoak (azkenengo laurak) Gorputz txikiak Asteroideak: gorputz harritsuak. Asteroide gerrikoa Marte eta Jupiter artean. Meteoroideak: asteroide gerrikotik kanporatutako gorputz solidoak. Lurraren orbita ebaki. Kometak: harriz eta izotzez eratuak. Kuiperren gerrikotik eta Oorten lanotik datoz.
- 2. Unibertsoa eta Eguzki Sistema Unibertsoaren jatorria Unibertsoaren hedapena Unibertsoa hedatzen ar da, beraz noizbait oso bilduta, trinko egon zen, T捉 altuan. Galaxiak urruntzen edo aldentzen den jakiteko: Doppler efektua. Big Bang-a Glaxien hedapenari so eginda, duela ~10.000- 15.000 miloi urte, eztanda handi bat. Leherketa ondoren, unibertsoa hedatzen hasi eta erradiazioaren tenperatura hoztu. Azalpena Big Bang-aren froga: zenbait elementuren ugaritasun azalduezina eta Leherketatik 0,01: T捉 oso altua, fotoi, elektroi eta neutrinoak eta horien antipartikulak. ~100.000 milioi K Leherketatik 3: partikulen erradiazioa. ~10.000 milioi K Leherketatik 3: protoiak eta neutroiak konbinatzen hasi, H eta He nukleoak sortuz. ~1.000 milioi K. Leherketatik 300.000 urtez: unibertsoa erradiazioaren mende, materia ionizatuta. Leherketatik 300.000 urte eta gero: nukleo arinek e- aurkitu eta atomoak eratu H eta He. ~1.000 K Sistema jatorria Big Bang-aren froga: zenbait elementuren ugaritasun azalduezina eta hondoko erradiazioa. Elementuen genesia Hasierako unibertsoan H eta He sortu, energia handiegiagatik ezin zen beste elementurik sortu T捉 hoztean, nukleoak fusionatzen ziren elementu berria sortuz Izarren bilakaera Sorkuntza Nebulosen masa kontzentratu egiten da (g erakarpenagatik) Barneko T捉k gora egiten du H-a He bihurtzen da fusio erreakzioengatik (fusio termonuklearra) Energia asko askatzen da Desagertzea Izar txikiak (Eguzkia) erregaiak (H) agortzean hozten dira, hasieran erraldoi gorri bihurtuko dira (elementu guztiak erregai izango dira), gero hoztu eta nano zuria bihurtuko da. Masa handiagoko izarrak supernobak, neutroi izarrak ala zulo beltz bihur daitezke.
- 3. Unibertsoa eta Eguzki Sistema Lurraren jatorria Planetesimalen teoria Duela 4.500 m.u. Esne Bidearen ertzean fusio erreakzio handien artean protoeguzki bat sortu. Prootoeguzkiaren inguruan gasak eta hautsak zeuden, hauek elkartu eta planetesimalak sortu zituzten. Talken ondorioz plantesimalen tamaina handituz joan zen. Lurraren bilakaera Hasieran T捉 altuaren ondorioz planeta harri urtuez osatuta zegoen. Denborarekin T捉 jeitsi eta azala solido bihurtzen joan zen, baina sumendi jardueraren ondorioz, laba kantitate handia azaleratzen zen. Sumendiek gas ugari jaurti jatorrizko atmosfera. Ur lurruna sortu zen sumendietako oxigenoa eta hidrogenoaren elkarketaz. Ur lurruna kondentsatzean euria, hidrosfera sortu. Hidrosferan algak agertu, CO2 kontsumitu eta O2 kanporatu, gaurko atmosfera sortuz. P eta S uhin sismikoen jokaeran oinarritzen da, etenunetan. P uhinak: azkarrak eta edozein ingurunean zehar dabiltza S uhinak: mantsoak, ingurune likidoetan dabiltza Metodo sismikoa Sistema Lurra Lurraren barne egitura S uhinak: mantsoak, ingurune likidoetan dabiltza Etenuneak Mohorovicic: Lurrazala Mantua. ~35-70 km artean Gutenberg: Mantua Nukleoa. ~2.900 km (S uhinek ez dute zeharkatzen) Lehman-Jeffreysen: Barne nukleoa Kanpo nukleoa. ~4.980 km Ereduak: estatikoa (lurrazala, mantua eta nukleoa) eta dinamikoa (litosfera, astenosfera, mesosfera, endosfera) Lurraren dinamika Wegenerrek proposatu zuen. Duela ~250 m.u. Pangea izeneko kontinente bakarra. Pantalassa ozeanoa. Kontinenteak banatu bitan: Laurasia eta Gondwana Teoria hau froga ezberdinetan oinarritzen da. Kontinenteen jitoa Itsas hondoaren hedapena Dortsal ozeanoetan plakak banatzen ari dira (rift) mantuko material urtua ateraz arro ozeanikoak handituz. Dortsaletan litosfera eratzen denez, plakak bultzatzen ditu subdukzio eremuak sortuz. Plaken tektonika Litosfera mugitzen diren plaka litosferikotan zatituta dago (8 plaka nagusi). Litosfera dortsal ozeanikoetan sortu eta subdukzio eremuetan suntsitzen da. Eremu aktiboenak (lurrikarak, sumendiak): elkar ukitze eremuak.