ερμηνευτικεσ επισημανσεισ 2015
- 1. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΑ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2012-2013 1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: «ΠΟΛΙΤΙΚΑ» ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ – ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Το τέλος του βιβλίου «Ηθικά Νικομάχεια» θεωρείται πέρασμα στο βιβλίο των «Πολιτικών». Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η απόκτηση των αρετών από τον άνθρωπο δεν αφορά μόνο τον ίδιο, αλλά καθορίζει την συμπεριφορά του μέσα στην πόλη του. Κατά συνέπεια, η ηθική φιλοσοφία είναι μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας. 11η ΕΝΟΤΗΤΑ Βασική αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι "ἡ φύσις οὐδέν ποιεῖ μάτην". Επομένως, καθετί σ’ αυτόν τον κόσμο από την φύση έχει ένα συγκεκριμένο προορισμό. Ο σκοπός ύπαρξης της πόλης είναι το αγαθό. Ο ορισμός της πόλης αρχίζει από την έννοια του γένους: η πόλη είναι μια «κοινωνία». Ο ορισμός συνεχίζει με την ειδοποιό διαφορά της πόλης από τις άλλες κοινωνίες: η πολιτική κοινωνία, η «πόλις», είναι μια ανώτερη απ’ όλες τις κοινωνίες διότι επιδιώκει «το κυριότατο από όλα τα αγαθά», την ευδαιμονία του συνόλου. ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ του Αριστοτέλη για τον ορισμό της έννοιας «πόλη». Ο φιλόσοφος ακολουθεί πορεία από τα γενικά στα επιμέρους: α) κάθε πόλη (βλέπουμε ότι) είναι κοινωνία, β) κάθε κοινωνία έχει συγκροτηθεί χάριν κάποιου αγαθού, γ) (οι ατελέστερες / κατώτερες κοινωνίες αποβλέπουν σε αντίστοιχα αγαθά και οι ανώτερες αντίστοιχα σε ανώτερα αγαθά). Συμπέρασμα: όλες οι κοινωνίες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό και η κυριότατη από όλες τις κοινωνίες αποβλέπει στο κυριότατο από όλα τα αγαθά. Η εξήγησή του για τη σύσταση της πόλης είναι τελεολογική. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΑΠΟΨΕΩΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ - ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ – ΠΛΑΤΩΝΑ Ο Αριστοτέλης αντικρούει τις απόψεις των σοφιστών ότι η ύπαρξη της πόλης είναι συμβατική, οφείλεται στο θετό νόμο και ότι η πόλη δεν είναι «φύσει» δημιούργημα. Ο Πρωταγόρας αποδίδει τη σύσταση της πόλης στην ανάγκη επιβίωσης, αλλά τονίζει την αναγκαιότητα της πολιτικής αρετής για την ύπαρξη πόλης. Ο Πλάτωνας θεωρεί αιτία σύστασης της πόλης την έλλειψη αυτάρκειας του ατόμου και την ανάγκη για αλληλεγγύη. 12η ΕΝΟΤΗΤΑ Κοινωνικές μονάδες κατά τον Αριστοτέλη 1. ΟΙΚΙΑ: η πρώτη μορφή κοινωνίας. Είναι το αποτέλεσμα του φυσικού συνδυασμού άνδρα και γυναίκας. Σκοπός: α) η συνέχιση του είδους, β) ικανοποίηση καθημερινών αναγκών. 2. ΚΩΜΗ: φυσική ανάπτυξη της οικογένειας. Προέρχεται από τη συνένωση πολλών οικογενειών. Σκοπός: ικανοποίηση αναγκών που υπερβαίνουν τις καθημερινές (π.χ. λατρευτικές ανάγκες του ανθρώπου, απονομή δικαιοσύνης). 3. ΠΟΛΙΣ: το τέλος της εξέλιξης (οικία κώμη πόλις). Είναι το αποτέλεσμα της συνένωσης περισσότερων κωμών.
- 2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΑ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2012-2013 2 Σκοπός: α) εξασφάλιση του "ζῆν", β) εξασφάλιση του "εὖ ζῆν". Προϋπόθεση για τη δημιουργία και τη διατήρησή της: η «αυτάρκεια». Παράλληλα η «αυτάρκεια» είναι η ειδοποιός διαφορά της πόλης από τις δύο προηγούμενες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ : 1ΟΣ συλλογισμός α) Η φύση είναι ολοκλήρωση. β) Η πόλη είναι ολοκλήρωση (της οικίας και της κώμης). Άρα: Η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. 2ος συλλογισμός α) Οι πρώτες κοινωνίες (οικία – κώμη) είναι φυσικές υπάρξεις. β) Η πόλη είναι ολοκλήρωση των πρώτων κοινωνιών. Άρα: Η πόλη είναι φυσική ύπαρξη. 3ος συλλογισμός α) Κάθε ον από τη φύση του υπηρετεί ένα στόχο, που είναι κάτι το άριστο. β) Στόχος της πόλης είναι η αυτάρκεια, που είναι κάτι το άριστο. Άρα: Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως, αφού υπηρετεί κάτι το άριστο. Οι παραπάνω συλλογιστικές διαδικασίες οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η πολιτειακά οργανωμένη κοινωνία είναι φυσική ύπαρξη και είναι αυτονόητο ότι δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς ανθρώπους. Τόσο η γένεση όσο και ο σκοπός της πόλης δεν έχουν άμεση σχέση με τον άνθρωπο. Άρα ο άνθρωπος είναι προορισμένος από τη φύση να ζει σε πολιτειακά οργανωμένη κοινωνία. ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ: Ο φιλόσοφος συμπληρώνει τη συλλογιστική σειρά των επιχειρημάτων του: α) Ο "ἄπολις" (εκ φύσεως) είναι ή ατελής άνθρωπος ή ον ανώτερο από τον άνθρωπο. β) (Ο άνθρωπος δεν είναι ατελής ούτε ον ανώτερο από τον άνθρωπο δεν είναι "ἄπολις"). Άρα: ο άνθρωπος είναι "ζῷον πολιτικόν". Η συλλογιστική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης ξεκίνησε από το γενικό (η πόλη = φυσική ύπαρξη) για να φτάσει στο ειδικό (ο άνθρωπος = "πολιτικόν ζῷον"). 13η ΕΝΟΤΗΤΑ ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ α) Η φύση δεν ενεργεί χωρίς λόγο και αιτία Εφοδιάζει κάθε ον με τα στοιχεία τα οποία θα του είναι απαραίτητα, όταν αυτό θα φτάσει στην τελική του μορφή. β) Στα άλλα ζώα, η φύση έδωσε τη φωνή για να εκφράζουν: λύπη – ευχαρίστηση, δυσάρεστο – ευχάριστο. Αυτή είναι η μόνη ικανότητα που τους χρειάζεται καθώς η φύση τα προόριζε μόνο για το «ζῆν» (κατώτερο βιολογικό επίπεδο). γ) Μόνο στον άνθρωπο, η φύση έδωσε τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται και να εκφράζει με το «λόγο» το ωφέλιμο - βλαβερό, καλό - κακό, δίκαιο - άδικο. Η φύση προόριζε τον άνθρωπο να ζήσει σε πολιτική κοινωνία ώστε να επιτευχθεί όχι μόνο το «ζῆν» αλλά και το «εὖ ζῆν» (ανώτερο ηθικό επιπεδο).
- 3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΑ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2012-2013 3 δ) Ο έναρθρος λόγος είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία πολιτικής κοινότητας και ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου από τα αγελαία ζώα. Συμπέρασμα: Ο άνθρωπος εκ φύσεως είναι «πολιτικόν ζῷον». Ο Αριστοτέλης θέτει σε οντολογική και αξιολογική προτεραιότητα την πόλη έναντι των άλλων μορφών (οικογένεια, κώμη) καθώς και έναντι του ατόμου: α) οντολογικά: η πόλη προϋπήρχε ως θεσμός όλων των άλλων κοινωνικών μορφών. β) αξιολογικά: το οργανικό όλο προηγείται από τα μέρη του αν ο άνθρωπος (μέρος) αποχωριστεί από την πόλη (όλον), δεν είναι άνθρωπος. 14η ΕΝΟΤΗΤΑ Ο φιλόσοφος επισημαίνει ότι η δικαιοσύνη αποτελεί συστατικό στοιχείο της πόλης και συγκρατεί την τάξη στην πολιτική κοινωνία. ΣΥΛΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ α) Ο άνθρωπος είναι το ανώτερο από όλα τα όντα, όταν χρησιμοποιεί τη λογική και ζει σύμφωνα με τους νόμους και τη δικαιοσύνη. β) Η αρετή και η δικαιοσύνη είναι βασικές ιδιότητες του ανθρώπου ως μέλους της πολιτικής κοινωνίας. γ) Χωρίς την αρετή και τη δικαιοσύνη, ο άνθρωπος επιστρέφει στην πρωτόγονη κατάσταση, κυριαρχούν τα πάθη και τα ένστικτα, μεταβάλλεται στο πιο άγριο ον (στις σχέσεις με τους άλλους), στο πιο ανόσιο ον (στις σχέσεις με το θείο) και στο χειρότερο απ’ όλα τα όντα στις πιο χαρακτηριστικές ζωώδεις απολαύσεις (στις ερωτικές και αυτές που έχουν σχέση με το φαγητό). 15η ΕΝΟΤΗΤΑ Στην ενότητα αυτή εξετάζεται το περιεχόμενο των εννοιών «πόλις» και «πολίτης». α) «Τί ἐστιν ἡ πόλις»: Αυτή η εξέταση κατά τον Αριστοτέλη πρέπει να γίνει από όποιον ασχολείται με το θέμα του τρόπου διακυβέρνησης, για τρεις λόγους: ) υπάρχουν διαφορετικές γνώμες για τη φύση της πόλης, ) η δραστηριότητα του πολιτικού και του νομοθέτη αναφέρεται στην πόλη – κράτος. η δραστηριότητα αυτή θα καθορισθεί, αν διερευνηθεί τι είναι η πόλη, ) το πολίτευμα είναι ο τρόπος οργάνωσης αυτών που ζουν στην πόλη – κράτος. κατά συνέπεια, διερευνώντας την έννοια της πόλης - κράτους, γίνεται αντιληπτή η ουσία του πολιτεύματος. β) «Τί ἐστίν ὁ πολίτης»: Ο φιλόσοφος ακολουθώντας αναλυτική συλλογιστική πορεία μεταβαίνει από την πόλη στον πολίτη. Η εξέταση αυτή πρέπει να γίνει γιατί: ) Η πόλη ανήκει στην κατηγορία των σύνθετων πραγμάτων και είναι ένα σύνολο από πολίτες. Επειδή ο ρόλος του πολίτη είναι καθοριστικός για την πολιτική τάξη, πρέπει να αναζητηθούν τα χαρακτηριστικά του. ) Δεν υπάρχει ομοφωνία για το περιεχόμενο της λέξης πολίτης. πρόκειται για μεταβλητή έννοια, καθώς εξαρτάται από την ιδεολογία των κρατούντων και από την φύση του καθεστώτος στο οποίο δρα ο πολίτης.
- 4. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΑ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2012-2013 4 16η ΕΝΟΤΗΤΑ Ο Αριστοτέλης αποσαφηνίζει την έννοια «πολίτης». Ο πολίτης αποτελεί συστατικό στοιχείο του όλου που ονομάζεται «πόλις». Η σχέση πολίτη - πόλης αποτελεί ενιαία και αδιαίρετη ενότητα και δεσπόζει στην αρχαία ελληνική σκέψη. Ο Αριστοτέλης: α) Αποκλείει από τον ορισμό του πολίτη κριτήρια που δεν θεωρεί ικανοποιητικά, όπως η διαμονή σ’ ένα συγκεκριμένο τόπο και το δικαίωμα της παρουσίας του στα δικαστήρια. β) Υποστηρίζει ότι η ιδιότητα του πολίτη οριοθετείται από τη συμμετοχή του στην βουλευτική και δικαστική αρχή, που ισοδυναμεί με τη συμμετοχή στο σύνολο σχεδόν των λειτουργιών της πόλης. γ) Η πόλη είναι το σύνολο που αποτελείται από ενεργούς, συμμετέχοντες στα κοινά, πολίτες. Ο αριθμός δε αυτών των πολιτών πρέπει να είναι αυτός που θα εξασφαλίζεται η αυτάρκεια, για να μπορεί η πόλη να φτάσει στην ευδαιμονία (το σημαντικότερο αγαθό). 17η ΕΝΟΤΗΤΑ Ορισμός πολιτεύματος: «Πολίτευμα είναι η αρχή, το σώμα δηλαδή που ασκεί τη διακυβέρνηση στην πόλη, και η κυβέρνηση είναι η ύψιστη αρχή στις πόλεις». o Από τον ορισμό προσδιορίζονται τα δύο κριτήρια με τα οποία θα γίνει η διάκριση των πολιτευμάτων (ορθά – «παρεκβάσεις») και η αξιολόγησή τους: ένας άνθρωπος Α. Ποσοτικό κριτήριο: ομάδα ανθρώπων όλοι οι πολίτες εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος Β. Ποιοτικό κριτήριο: εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων ΕΙΔΗ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΩΝ Α. ΟΡΘΑ: αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος: 1. Βασιλεία 2. Αριστοκρατία 3. Πολιτεία Β. «ΠΑΡΕΚΒΑΣΕΙΣ»: αποβλέπουν στην εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων: 1. Τυραννία 2. Ολιγαρχία 3. Δημοκρατία Στα πολιτεύματα που ο Αριστοτέλης ονομάζει ορθά, οι πολίτες μετέχουν στην άσκηση της εξουσίας και στα προνόμια της πόλης με αποτέλεσμα να συνειδητοποιούν την προτεραιότητα του κοινού συμφέροντος. Η νοοτροπία αυτή οδηγεί στη βελτίωση του συνόλου της πόλης και στην εξασφάλιση της αυτάρκειας άρα και στην εξασφάλιση του «εὖ ζῆν». 18η ΕΝΟΤΗΤΑ Η βασική θέση -με κάποιες επιφυλάξεις- του Αριστοτέλη είναι ότι οι πολλοί ως σύνολο ασκούν την πολιτική εξουσία ωφελιμότερα από τους λίγους αλλά άριστους, γιατί συνολικά έχουν πολλαπλάσια αρετή και εξυπνάδα. Κατά συνέπεια, η φρόνηση και η εξυπνάδα των αρίστων ανδρών δεν μπορεί να ξεπεράσει το άθροισμα των αρετών του πλήθους των πολιτών. Η άποψη αυτή του Αριστοτέλη έρχεται σε αντίθεση με την άποψη του Πλάτωνα και του Σωκράτη. Παραδείγματα που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης για να υποστηρίξει τη θέση του: α) το παράδειγμα του δείπνου (σχετίζεται με τις υλικές απολαύσεις), β) το παράδειγμα του ανθρώπου με υπερφυσικές δυνάμεις (προέρχεται από τη μυθολογία),
- 5. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ «ΠΟΛΙΤΙΚΑ» ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2012-2013 5 γ) το παράδειγμα των έργων των ποιητών και της μουσικής (σχετίζεται με τις πνευματικές απολαύσεις). Ο Αριστοτέλης επιδοκιμάζει τη συλλογική εξουσία, χωρίς να αποκλείει τη δραστηριότητα σπουδαίων ανδρών που μπορούν να συστηματοποιήσουν τις ορθές απόψεις των πολλών. Ο δισταγμός του φιλοσόφου διακρίνεται σε λέξεις όπως "μᾶλλον", "ἴσως" και στη φράση "εἶναι ἐνδεχόμενο". 19η ΕΝΟΤΗΤΑ Με κριτήριο το βαθμό απόκλισης από την ορθή δημοκρατία ο Αριστοτέλης διακρίνει σε πέντε τα είδη της δημοκρατίας (ξεκινώντας από την καλύτερη για να καταλήξει στη χειρότερη μορφή). 1. Η δημοκρατία που εφαρμόζει την ισότητα και την ελευθερία σε όλους τους πολίτες. Ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας με αποτέλεσμα να δίνεται υπεροχή στο λαό. Όλοι οι πολίτες εναλλάσσονται στο ρόλο του άρχοντα και του αρχόμενου και ο κάθε πολίτης ζει όπως θέλει σε αντίθεση με το δούλο που δε ζει όπως θέλει. 2. Η δημοκρατία που καθορίζει ένα κατώτατο οικονομικό επίπεδο, για να έχουν όλοι οι πολίτες το δικαίωμα πρόσβασης στην κατάληψη αξιωμάτων ( Αποκλεισμός των κατώτερων οικονομικά τάξεων). 3. Η δημοκρατία που δίνει το δικαίωμα συμμετοχής στην εξουσία σε όσους έχουν το δικαίωμα του πολίτη και δεν έχουν κάποιο κώλυμα. Υπέρτατη αρχή είναι ο νόμος. 4. Η δημοκρατία που δίνει το δικαίωμα συμμετοχής στην εξουσία σε όλους τους γνήσιους πολίτες. Υπέρτατη αρχή είναι ο νόμος. (Η συγκεκριμένη μορφή αποτελεί παραλλαγή της προηγούμενης). 5. Η δημοκρατία όπου τα ψηφίσματα της εκκλησίας του δήμου υπερέχουν των νόμων. Σ’ αυτό το είδος δημοκρατίας ευνοείται η παρουσία δημαγωγών και η επιρροή τους είναι καταλυτική. 20η ΕΝΟΤΗΤΑ Ο Αριστοτέλης επιδιώκει να κατανοήσουν οι συμπολίτες του ότι υπάρχουν τρεις διαφορετικές απόψεις για το περιεχόμενο της παιδείας και για τους στόχους της. α) Η παιδεία πρέπει να προσφέρει όσα είναι χρήσιμα ωφελιμιστικός χαρακτήρας της παιδείας. β) Η παιδεία πρέπει να προσφέρει όσα προάγουν τη γνώση δίνεται προτεραιότητα στην καλλιέργεια του νου. γ) Η παιδεία πρέπει να προσφέρει όσα οδηγούν στην αρετή ηθικοπλαστικός χαρακτήρας της παιδείας. Ο φιλόσοφος προτιμά τον ηθικοπλαστικό χαρακτήρα της παιδείας και διατυπώνει δύο θέσεις: Τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται νομοθετικά. Η παρεχόμενη παιδεία πρέπει να είναι ενιαία για όλους και η φροντίδα γι’ αυτήν πρέπει να ανήκει στο δημόσιο. Η αναφορά του φιλοσόφου στο εκπαιδευτικό σύστημα είναι τελεολογική. Μια τέλεια πολιτεία επιδιώκει την τέλεια αρετή μέσα από την παιδεία. Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι: τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται μόνο όσα αρμόζουν σε ελεύθερους ανθρώπους, όσα δηλαδή δεν είναι ευτελή, ώστε να σταθούν εμπόδιο για την κατάκτηση της αρετής. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ α) Κατάκτηση της αρετής από τους νέους - διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα. β) Καλύτερος τρόπος ζωής. γ) Άσκηση - καλλιέργεια του νου.