4 organuluak eta nukleoa
- 1. ORGANULUAK •Erretikulu endoplasmatikoa –EE bikortsua –EE leuna •Erribosomak •Golgiren aparatua •Lisosomak •Peroxisomak edo mikrosomak •Organulu energetikoak –Mitokondrioak –Kloroplastoak
- 2. ERRETIKULU ENDOPLASMATIKOA (1952) Erretikulu endoplasmatiko leuna Erretikulu endoplasmatiko bikortsua •Zakulu eta tutuz osatutako sistema •Mintz lipoproteikoz inguratua •Bildukin nuklearrarekin komunikaturik eta zitoplasman zehar hedatzen da •EE Bikortsua: kanpoaldean erribosomak itsatsita •EE Leuna: erribosomarik gabe
- 3. • Funtzioa : proteinen sintesiarekin erlazionatuta • Beren mintzean itsatsitako errebosomek sintetizaturiko proteinak: – Mintzan finkatuta geratu (mintz- proteinak) – EEB-ren barrunbera sartu • Bertan gorde • Zelularen beste lekuetara lekuz- aldatu • Exozitosiz, besikula gisa zelulatik kanporatu (jariatze-proteinak) • Proteina batzuk gluzidoekin elkartu (glikosilazioa) . Ondoren,prozesuak Golgiren aparatuan burutuko delarik. ERRETIKULU ENDOPLASMATIKO BIKORTSUA
- 4. • Erribosomak sintetizatzen duen proteina zelulatik kanpora jariatzekoa bada, SEINALE SEKUENTZIA izeneko aa sekuentzia izango du hasieran. • Sekuentzia hori sintetizatu denean Seinale Ezagutzako Partikula (SEP) izeneko molekula talde batek ezagutu eta erribosomaren mintzan finko dagoen eta EEB-ren poro baten aldamenean dagoen proteina batera eramaten du erribosoma. PROTEINAK ERRETIKULURA SARTZEKO:
- 5. • Bertan SEP-en hartzailea eta erribosomaren hartzaileak daude. • Kate polipeptidikoaren sintesiak bertan jarraitzen du eta mintzeko poroan zehar EEB-ren zisterna barrurantza igarotzen da. • Bertan besikuletan bilduko da bertan eraldatu eta ondoren jariatua izan dadin • Seinale Sekuentzia batzuetan peptidasa batek eliminatzen du, beste batzuetan mantentzen da eta proteinaren egitura eta funtzioaren atala izango da. PROTEINAK ERRETIKULURA SARTZEKO:
- 6. • EE leuna: zelula batzuetan ez dago, besteetan oso garatua • Funtzioa: – LIPIDOEN SINTESIA: Triglizeridoak, fosfolipidoak , kolesterola eta mintzeko gainontzeko lipidoak, gantz azidoak izan ezik. Hauek zitosolean sintetizatzen dira eta EELren mintzean inkorporatzen dira, gero flipasa batek barne alderuntz pasatzen du. – DETOXIFIKAZIOA: Substantzia toxikoak(pestizidak, kontserbanteak, barbiturikoak, botikak…) eraldatu (oxidazioz) ondoren kanporatuak izan daitezen. Giltzurrun, birika, gibel, heste eta larruazaleko zeluletan. – UZKURKETA MUSKULARRA: Muskulu zeluletan erretikulu sarkoplasmatikoa deitzen da eta barruan bilduta duen Ca2+ioa muskuluen uzkurketarako ezinbestekoa da. – GLUKOSA molekulak askatu glukogenotik abiatuz (glukogenolisia). Hepatozitoetan bereziki ERRETIKULU ENDOPLASMATIKO LEUNA
- 7. Golgi-ren aparatua (1899) Camilo Golgi (1843-1926) Medikuntzako Nobel saria 1906an Zakuluak Besikulak
- 8. Golgi-ren aparatua (1899) EGITURA: Zisternak: zakulu zapalak 4 edo 5naka multzokatuta, diktiosoma osatuz. •Cis aldean (ganbilean) EEBtik datozen besikulak daude. •Trans aldean (ahurrean) jariapen besikulak, lisosomak,peroxisomak... eratzen dira Besikulak: diktiosoma inguratzen. FUNTZIOA: •Proteinen eta glukoproteinen jariapena: EE-tik datozen lipido eta proteinez betetako besikulak, bertan bildu, glukosidatu (glukoproteinak eratuz), kontzentratu, eta jariapen besikulak eratu exozitosiz zelulatik kanpo jariatzeko •Polisakaridoen sintesia: zelulosa, hemizelulosa... bereziki landare zeluletan horma zelularra eratzeko, eta glukokaliza animalia zeluletan •Mintzak berritu eta mantendu •Trans aldean eratzen diren besikulen edukinaren arabera lisosomak, peroxisomak...eratu erretikulu endoplasmatikotik transizio besikulak jasotzen ditu / zisternen arteko besikulen bitartez diktiosoman zehar garraiatzen da edukia / bitartean heltze-prozesua / trans aldean metaketa / jariaketa besikulak / jariaketa prozesua *Trans aldetik Cis aldera ere proteinak berreskuratzen eta berziklatzen dira (galdu duten glukosidoa berritu...)
- 9. Garraioa ,heltzea eta jariaketa Golgi-ren aparatua (1899)
- 10. Lisosomak ,1955 Christian de Duve (1917-..) Nobel saria 1973an fisiologia eta medikuntzan •Mintz batez inguratutako besikulak • Hidrolasa azido entzimez beteak: pH=5 ingurunean jarduten dute Nukleasak: azido nukleikoen digestioa Proteasak: Proteinen digestioa Glikosidasak,: gluzidoen digestioa Lipasak: lipidoen digestioa Christian de Duve (1917-..) Nobel saria 1973an fisiologia eta medikuntzan Hidrolasa azidoak Glukosidasak Proteasak Lipasak Fosfatasak pH=5 Ingurune azidoa H+ ioien ponpaketaz lortzen da, horretarako Energia gastatu behar delarik ATP moduan
- 11. Lisosomak ,1955 Autofagosoma Lisosomak hondatutako organulua digeritzen •Funtzioa: liseriketa zelularra • Motak: •Primarioak: Golgi aparatuan eratu berriak •Sekundarioak: fagozitosi-besikulari edo zitoplasma zatiari (autofagosoma) lotua liseriketa zelularra burutzeko. Nola ez dute lisosomaren entzimek zelularen osagaiak digeritzen? Lisosomaren mintzak zitosola entzima hidrolitikoetatik babesten du. pH desberdintasuna ere babesa suposatzen du, lisosoma apurtzekotan barneko Entzimen jardueraren eraginkortasuna zitosoleko pH=7,2an oso mugatua baita.
- 12. •Mintzez inguratutako besikula txikiak (0,3-1,5 μ) •Entzima oxidatzailez beterik, katalasa adibidez. Horren kontzentrazio altuan, ezen barruan egitura kristalizatuak egon ohi diren •Hidrogeno peroxidoa, (ur oxigenatua H2O2) eratu edo erabilitzen dute •EEL-tik edo aurretik dauden beste peroxisometik eratzen dira •Mintzak zelula babesten du peroxisomen barneko entzimetatik FUNTZIOA: •Lipidoen metabolismoan garrantzitsuak (gantz- azidoen β-oxidazioan); landare eta legamietan prozesu hau peroxisometan gertatzen da soilik. •Hainbat metabolito oxidatzen dituzte ur oxigenatua askatuz. Ur oxigenatua toxikoa da eta sortu eta bereahala katalasa izeneko entzimak peroxisoma bertan degradatzen du. Askatutako oxigenoa ondoren erabili dezake hainbat substantzia toxiko (etanola...)oxidatu eta ondoren degradatuak izateko (gibelean, giltzurrunetan..) Peroxisomak ,1965
- 13. • Garrantzia ebolutiboa izan zutela uste da: prokariotoetatik eukarioterako urratsean, oxigenotan oso aberatsa zen ingurunean, mitokondrioek oxigenoa erabiltzeko gaitasuna erabat garatu zuten arte. • ! Edaten dugun alkoholaren laurdena gutxi-gora behera, bertan oxidatzen da formaldehidoa eratuz. Peroxisoma ,1955
- 14. • Mintzez inguratutako poltsa handiak • Jarduera metabolikorik ez duten substantzia desberdinez beterik Bakuoloak •Funtzio anitza: * Erreserbako substantziak gorde almidoia, proteinak, gantzak... * Substantzia toxikoak gorde: esentziak, nitotina, opioa, erretxinak... * Ura gorde landare zelularen egoera isotonikoa kontrolatzeko •Landare zeluletan ohikoa da bakarra eta handia. Bere mintzari TONOPLASTO deritzo •Protistoetan bakuolo uzkurkorrak daude: ur kantitatea kontrolatzeko
- 15. Erribosomak,1953 George Palade (1912 -2008) Nobel saria 1973an fisiologia eta medikuntzan Erribosomaren bi azpiunitateak Ez daude mintzaz inguratuta 15-2 nm inguruko partikula txikiak dira bi azpiunitatez osatuak Eukariotoetan erribosomak osatzen dituzten azpiunitateak nukleoloan sintetizatzen dira, poro nuklearretik zitoplasmara irten eta soilik bertan elkartzen direnean dira funtzionalak. Elkartzeko Mg2+ (0,001M) behar dute. KOKAPENA: Zitoplasman aske: Zitosolean askotan elkarrekin agertzen dira polisomak osatuz. EEB-ri kanpoko aldetik lotuta Mintz nuklearrari lotuta Mitokondrioetan Kloroplastoetan OSAGAIAK:  RNAr eta proteinak
- 16. Eukariotoetan Prokariotoetan Mitokondrioetan Kloroplastoetan RNAr %40 %65 Mitokondrioko ADN-tik itzulitakoa. Proteinak %60 %35 Zelularen nukleoko ADN- tik itzulitakoa Azpiunitateak 80S(60S eta 40S) 70S(50S eta 30S) 70S 70S Erribosomak,1953 FUNTZIOA: Proteinen sintesia, itzulpena izeneko prozesuaren bidez EGITURA: 2 azpiunitatez osatuak
- 17. MITOKONDRIO ETA KLOROPLASTOAK: JATORRI MIKROBIANOA Teoria endosinbiotikoa Mintz bikoitzeko organuluak dira, kloroplastoak gainera hirugarren mintz sistema du tilakoideek eratutakoa Mintz arteko gunea tilakoidea Barne mintza Kanpo mintza Grana Zelula handiaren mintza Zelula txikiaren mintza Mintz bikoitza Kanpoko mintzaBarneko mintza Gandorrak matrizea
- 18. MITOKONDRIO ETA KLOROPLASTOEN ERLAZIOA BAKTERIA TALDEAREKIN ETA BEREN JATORRI ENDOSINBIOTIKOEN ALDEKO FROGAK Mitokondrio eta kloroplastoek DNA bikoitz eta zirkularra dute, bakterioek bezala Eukariotoen nukleoan bakterioetatik eratorritako geneak daude. Mitokondrio eta kloroplastoek beren erribosomak dituzte Organulu hauek antibakterioekiko sentikortasuna erakusten dute askotan Filogenia molekularra: mitokondrio, kloroplasto eta bakterioen ARNr-aren sekuentzien alderapenean oinarrituta.
- 19. Barne mintza Mintzarteko gunea Kanpo mintza ATP-a sintetasak Gandorra Matriza DNA zirkularra Barne mintza Mintzarteko gunea Kanpo mintza ATP-a sintetasak Gandorrak Matriza DNA zirkularra Mitokondrioak,1886 Richard Altmann (1852-1900)
- 20. • Funtzioa: arnasketa zelularra, hots, energia sortzen duen arnasketa aerobioa. • Matrizean besteak beste erribosomak eta DNA mitokondriala dago, DNA kate bikoitza eta zirkularra. • Beren proteinak sor ditzakete, nolabaiteko autonomia dute, baina ez osoa erribosometako proteinak nukleoak zuzentzen baititu • Zenbait espezietan, gizakia kasu, indibiduo berri bakoitzaren mitokondrioak gameto femeninoko (obulua) zitoplasmaren bidez soilik transmititzen dira, gameto maskulinoak ez baitu mitokondriorik ematen. – Hainbat gaixotasun genetikoren iturri – Eboluzio azterketan erabilgarri Mitokondrioak,1886 Richard Altmann (1852-1900)
- 21. • Zelula eukariotiko guztietan daude • Kopuru handietan (ehundaka, milaka) Mitokondrioak,1886 Richard Altmann (1852-1900)
- 22. Kloroplastoak • Fotosintesia burutzen dute. Bertan eguzkiko argi energia biosintesirako beharrekoa den energia kimikoan eraldatzen dute. • Zelula eukariotoetan: – landare zeluletan – algetan – zenbait protistotan Hostoa Kloroplastodun zelula Landare ehuna Tilakoideak Kloroplastoa Beti ez dute itxura diskoidala...
- 23. Erribosomak Grana Estroma DNA Kanpo mintza Mintzarteko gunea Barne mintza Mintz tilakoideak Estroma: fase ilunerako entzimak KLOROPLASTOA Granun: tilakoideen barruan fotosintesiaren fase argian behar diren pigmentuak daude:klorofila, karotenoak, xantofilak..
- 24. KLOROPLASTOAK Irudi eskematikoa Mikroskopio elektronikoz ateratako argazkiak
- 25. Nukleoa Funtzioak: Aktibitate zelular guztiak zuzendu Material genetikoa bikoiztu, gorde eta zelula berriei transmititzea. Kokapena: Zelula eukariotiko guztietan, salbuespenak izan ezik: eritrozitoak, floemako zeluletan Bi egoeratan: nukleo mitotikoan edo nukleo interfasikoan (benetako organulu gisa) Mintz nuklearra Nukleoplasma Kromatina: DNA eta histonaz osaturik •DNA-ren informazioaz zelularen jarduera zuzendu •Material genetikoa bikoiztu eta sintetizatu Nukleoloa: •DNA, RNAr, entzimaz osatua •RNAr eta erribosomak sintetizatu Poro nuklearrak Mintz nuklearra Nukleoplasma Poro nuklearrak Mintz nuklearra Nukleoplasma: •ingurune urtsua •entzimak •lehengaiak Nukleo interfasikoa
- 26. MINTZ NUKLEARRA Mintz bikoitza da Mintz nuklearra Poro nuklearrak PORO NUKLEARRAK Egitura proteinikoak dira Nukleoaren eta zitoplasmaren arteko substantzien elkartrukerako
- 27. HETEROKROMATINA: genetikoki inaktiboa kolore ilunekoa, trinkoa EUKROMATINA: genetikoki aktiboa kolore argikoa KROMATINA: DNA eta histonaz eraturik heterokromatina eukromatina
- 28. • Mitosian kromatina kondentsatu eta kromosomak eratzen ditu • Forma desberdinekoak izan daitezke NUKLEO MITOTIKOA a) b) Kromosoma metazentrikoak c) Kromosoma metazentrikoa sateliteekin d) Kromosoma akrozentrikoa e) Kromosoma telozentrikoa Kromatida ahizpak Zentromeroa (hertsadura primarioa) DNA satelitea Hertsadura sekundarioa
- 29. • Sexua determinatzen dutenak: kromosoma sexualak. • Gainontzeko kromosomak: autosomak Barren korpuskulua: emakumezkoetan interfasean inaktiboa dagoen X kromosoma
- 30. • Kromosoma kopurua espeziearen ezaugarria da, giza espeziean (2n=46) • Bikoite bakoitzeko kromosomak homologoak dira, karaktere berari buruzko informazioa dute, guraso bakoitzak bat • Gametoek kopuru haploidea dute • Kromosomen tamaina aldakorra da
- 31. • Zeluletan mitosia eragin eta berau geldiarazi metafasean koltxizinaz. • Kromosomak tindatu, behatu eta argazkia atera. • Argazkiko kromosomak moztu eta binaka paratu tamainaren arabera handitik txikira, kromosoma sexualak izan ezik KARIOTIPOA: XY XX
- 32. KROMOSOMEN EGITURA DNA helize bikoitza (2nm) DNA 8 histonen inguruan kiribilduz osatzen duen arrosario antzeko egitura (10nm) Nukleosomak euren inguruan kiribilduz osaturiko 30 nm-ko solenoidea (kromatina interfasikoa) Kromatinaren zati kondentsatua ( 700nm) Kromosomaren zatia luzaturik (300nm) Kromosoma mitotikoa