5.gaia
- 1. Kontzeptua: Izaki bizidun guztiak oinarrizko bizi funtzioaz betetzeaz gain, zelulaz osatuta gaude, eta mota bereko substantziak ditugu osagai biomolekulak, hauek zenbait elementu kimikok osatzen dituzte bioElementuak. Bioelementu ugarienak karbonoa (C), hidrogenoa (H), oxigenoa (O), nitrogenoa (N), fosforoa (P) eta sufrea (S) dira. Kontzeptua: Materia bizidun eta bizigabean ageri dira. Kontzeptua:izaki bizidun guztien oinarrizko substantzia da, zelularen eta barne Ura. likidoen (odola) osagai nagusia da. Biomolekula Funtzioak: Erreakzio kimiko guztiak ingurune hezeetan ematen dira (uretan) eta ez- garraiorako bidea ere bada. organikoak Funtzioak: Egiturak sortu (krustazeo eta moluskuen oskolak, ornodunen Gatz eskeletoa, etab.), nerbio bulkadetan eta muskulu-uzkurduran parte hartzen mineralak dute. . Kontzeptua: Izaki bizidunetan soilik ageri da. Izaki Kontzeptua: monosakaridoz osatutako molekulak dira, monosakarido bizidunen asko elkartzean polisakaridoak. Bizia konposizio Biomolekula Gluzidoak Glukosa (monosakaridoa): energia iturri da. . iraunaraztea kimikoa organikoak Almidoia (polisakaridoa): energia-gordekina da. Zelulosa (polisakaridoa): landare-zelula pareta eratzeaz arduratzen da. Kontzeptua: Era eta funtzio askotakoak daude. Lipidoak. Koipeak: energia iturri da animalietan. Fosfolipidoak: Zelula-mintza eratzen dute. Kontzeptua: Aminoazido izeneko molekulak elkartzean sortzen dira. Kolagenoak: egiturazko funtzioa (azalean). Proteinak. Hemoglobina: garraio funtzioa (odolean). Antigorputzak: gorputzaren babesa. Entzimak: erreakzio kimikoen erregulatzaile dira. Kontzeptua: Nukleotido izeneko molekula txikiak elkartzean sortzen dira. Azido Azido desoxirribonukleikoa (ADN): izaki bizidunen oinarrizko nukleikoak informazioa gordetzen du. . Azido erribonukleikoa (ARN): proteinak sintetizatzen laguntzen du. 1. Zelula izaki bizidunen egitura-unitatea da. Teoria zelularraren 2. Zelula izaki bizidunen unitate funtzionala da. printzipioak 3. Zelula oro aurretik baden beste zelula batetik sortzen da.
- 2. Kontzeptua: Zelulak mikrometrikoak (µm) dira eta forma ugarikoak izan daitezke. Kontzeptua: Guztiek mintz plasmatikoa, zitoplasma eta nukleoa dituzte. Zelulen egitura Mintz Zelula osorik estaltzen duen mintz mehea da. Substantzien igarotzea plasmatikoa erregulatzen du. Zitoplasma Zelularen barnealdea da, non organuluak dauden . Material genetikoa Zelularen funtzionamendua kontrolatu eta erregulatzeaz arduratzen da ADN –a. Zelula prokariotoek material genetikoa zitoplasman aske dute, eukariotoek nukleo baten barnean. Kontzeptua: Zitoplasman aske daude, bakoitzak berezko funtzioak ditu. Mitokondrioak: obalatuak dira, bi mintzez eratutakoak, bertan arnasketa zelularra egiteaz arduratzen dira. Erribosomak: ARN eta proteinaz osatutako partikula txikiak, proteinak sintetizatzeaz Zelula arduratzen dira. Bizia Erretikulu endoplasmatiko izurtsua: elkarri lotutako zaku zapalak dira, erribosomak dituzte. Erribosometan sintetizatutako proteinak gordetzeaz eta garraitzeaz arduratzen da. iraunaraztea Erretikulu endoplasmatiko leuna: ez du erribosomarik, lipidoak sintetizatzeaz, gordetzeaz eta garraiatzeaz arduratzen da. Zelula Golgiren aparatua: zaku zapal gainjarrien multzoa da, erretikulu endoplasmatikoak organuluak sintetizatu dituen substantziak pilatzeaz eta zelulatik kanpora jariatzeaz arduratzen da. Bakuoloak: mintzez osatutako besikula txikiak dira, gordekinak eta hondakin substantziak gordetzen dituzte. Lisosomak: bakuoloen antzeko besikulak, substantzia konplexuak digeritzeaz arduratzen dira. Zentrosoma: nukleotik gertu dago, bi zentrioloz eta zuntzez osatuta, zelularen zatiketan parte hartzen du. Kloroplastoak: mintz sistema batez osatuta daude eta fotosintesia egiteaz arduratzen dira. Kontzeptua: Zelulak bizi funtzioak mantentzeko energia eta materia behar ditu, hori lortzearen prozesu -multzoa nutrizio zelularra da. Nutrizio Zelularen kanpoaldetik matenuagaiak datoz, eta hauek metabolismo izeneko prozesu multzoa sufritzen dute. zelularra Katabolismoa: Degradazio-erreakzioak dira, substantzia organiko 2, 3 , 4, 5,, 29, 32, Metabolismo konplexuetatik, substantzia bakunak eta energia lortzen da. motak Anabolismoa: Eratze-erreakzioak dira, substantzia txikiak substantzia organiko 33, 9, 10 ariketak konplexu bihurtzeko prozesua da, horretarako energia behar da.
- 3. Autotrofoa: substantzia ez organikoetatik abiatuz substantzi organikoak eta energia eratzeko prozesuari deritzogu. Landare, alga eta zenbait bakteriok egiten dute. Nutrizio motak Heterotrofoa: beste organismo batzuek sintetizatutako sunbstantzia organikoak erabiltzen dira materia organiko berria eta energia lortzeko. Animalia, onddo, protozoo eta bakterio askoren zelulek egiten dute. Kontzeptua: Eguzkiaren energia eta substantzia ez organikoak substantzia Nutrizio Fotosintesia organiko bihurtzearen prozesua da. Eguazkiaren energia kloroplastoetan metatzen da, klorofilan hain zuzen ere. Organismo autotrofoek egiten dute. zelularra CO2 + H 2O + gatz min eralak + arg i energia  glukosa (C6 H 12O6 ) + O2 → Kontzeptua: Substantzia organikoz (glukosa adibidez) eta oxigenoz abiatuta, Arnasketa energia eta substantzia ez-organikoak lortzen dira. Mitokondrioetan gertatzen da: zelularra Organismo autotrofo eta heterotrofoek egiten dute. Glukosa (C6 H 12 O6 ) + O2  H 2O + CO2 + ATP (energia kimikoa ) → Kontzeptua: Zelula ama batetik , zatiketaz zelula umeak sortzeari deritzo • Organismo zelulabakarretan: sortutako banako berriak gurasoen berdin-berdinak dira. Bizia Populazioa handitzen da. iraunaraztea Zelula • Organismo zelulanitzak: Organismoaren zelula-kopurua handitzen da edo banakoak galdutako edo hondatutako atala berrizten du. Erdibiketa: zelula amaren nukleoa erdibitu egiten da eta bi nukleo berdin-berdin sortzen dira, ondoren ama zatitu egiten da bi zelula-ume sortuz (haziko dira). Organismo zelulabakarrak (bakterioak eta protozooak). Askotariko zatiketa: zelula amaren nukleoa hainbat aldiz zatitzen da, nukleo bakoitza zitoplasma eta mintzez inguratzen da eta zelula umeak sortzen dira amaren Zelula- Zatiketa zatiketarekin. Zenbait protozoo horrela ugaltzen dira. ugalketa motak Gemazioa: Zelula amaren nukleoa bitan zatitzen da eta zitoplasmaren alde batera doa, koskor edo gema bat eratuz, neurri egokia duenean bereizi egingo da. Legami asko ugaltzen dira horrela. Esporulazioa: Zelula amaren nukleoa hainbat aldiz zatitzen da, bakoitza zitoplasmaz inguratzen da eta zenbait zelula ume sortzen dira, esporak. Zelula amaren mintza haustean esporak aterako dira. Onddoak, algak, goroldioak eta iratzeak. Kontzeptua:zelularen nukleoa zatitzeko prozesu bati deritzogu, material genetikoaren bi Mitosia kopia berdin-bardinak egiten dira, zelula ume bakoiitzak hartuko duena. Azalpena: • Kromatina zuntzak bikoiztu eta trinkotu egiten dira nukleoa desagertzen da eta 11, 14, 16, 17, 18, 19, kromosomak eratzen dira kromosomak zelularen erdian kokatzen dira kromosomak 20, 21, 38 ariketak erdibitu egiten dira eta zeluaren muturretara doaz kromosomak zabaldu eta berriro ere kromatina eratzen da bi nukleo sortzen dira eta zelularen zatiketa hasten da.
- 4. Biomolekulak Motak Azpimotak Funtzioa Ura (izaki bizidunen oinarrizko substantzia da, • Erreakzio kimikoak ahalbidetzea - zelulen eta barne-likidoen • Garraioa osagai nagusia) Biomolekula ez organikoak • Egiturak sortu (eskeletoa, oskolak..) • Nerbio bulkadetan parte hartu Gatz mineralak - • Giharren/muskulen uzkurduran parte hartu Glukosa • Energia iturria da (monosakaridoa) Gluzidoak (monosakaridoz osatutako molekulak dira, Almidoia • Energia gordekina monosakaridoen elkarketak (polisakaridoa) polisakaridoak) Zelulosa • Landare-zelulen pareta eratu. (polisakaridoa) Kolagenoa • Egiturazko funtzioa (azalean) Proteinak (aminoazido Hemoglobina • Garraio funtzioa (odolean dago) Biomolekula izeneko molekulen ekarketak dira) Entzimak • Erreakzio kimikoen erregulatzaileak dira Organikoak Antigorputzak • Gorputza babestea ADN (azido • Izaki bizidunen oinarrizko informazioa Azido nukleikoak ( nukleotido desoxirribonuklei gordetzea izeneko molekulen koa) elkarketak dira) ARN (azido • Proteinak ekoiztea erribonukleikoa) Lipidoak (era eta funtzio Koipeak • Energia iturria (animalietan) askotakoak daude) Fosfolipidoak • Zelula-mintza eratzea
- 5. Zelulen egitura eta konposizioa Material genetikoa Erribosomak Mintz plasmatikoa Mitokondrioa Zitoplasma Bakuoloak Golgi aparatua Animalia-zelula Material genetikoa Pareta Erretikulu zelularra endoplasmatiko Zentrosoma leuna eta izurtsua Mintz plasmatikoa Zitoplasma Landare- zelula Lisosomak Kloroplastoa
- 6. Landare edo Organualuaren izena Forma Funtzioa animalietan ARN eta proteinaz osatutako Erribosomak Proteinak ekoiztea Bietan partikula txikiak Mitokondrioa Obalatuak, bi mintzez osatuak Arnasketa zelularra Bietan Erretikulu endoplasmatikoko Golgiren aparatua Zaku zapal gainjarriak substantziak (proteinak eta lipidoak) Bietan pilatu eta zelulatik kanporatu Erretikulu Elkarri lotutako zaku zapalak Erribosomek ekoiztutako Bietan endoplasmatiko izurtsua (erribosomak itsatsita) proteinak gorde eta garraiatu Erretikulu Elkarri lotutako zaku zapalak Lipidoak ekoiztu, gorde eta endoplasmatiko leuna Bietan (erribosomarik ez) garraiatu Mintzez osatutako besikula Gordekinak eta hondakinak Bietan (landareetan Bakuoloak bakuolo bakarra eta txikiak dira gorde handia) Bakuoloen antzekoak, baina Lisosomak Substantzi konplexuak digeritu Bietan txikiagoak Kloroplastoak Mintz sistema batez eratuak Fotosintesia egitea Landareetan Bi zentriolo eta zuntzez Zentrosoma Zelularen zatiketa parte hartu Animalietan osatutak