6 gaia
- 1. Kontzeptua: Kontzeptua materia eta energia lortzeko izaki bizidunek burutzen dituzten prozesu multzoei deritzegu. Zer da: Elikagaiak substantzia bakunak bihurtu Gogoratu anabolismoeta •Digestio prozesua Non: Digestio-aparatuan ematen da katabolismoa!! Zer da: O2 barneratu eta CO2 kanporatu metabolismoak aurrera egiteko •Arnasketa Non: Arnas-aparatuan ematen da Zer da: Organismoko zelula guztietara O2 eta mantenugaiak eraman eta hondakinak eta Animaliak •Zirkulazioa CO2hartu Non: Zirkulazio-aparatuan ematen da Zer da: Mantenugaiek sufritzen dituzten prozesu kimikoak •Metabolismoa Nutrizio Non: Zeluletan Zer da: Metabolismoak sortutako hondakinak kanporatzea da prozesuak •Iraizketa Non: Iraitz-aparatuan ematen da •Xurgatzea •Izerdi landugabearen garraioa Nutrizioa Landareak •Gas trukea eta ebapotranspirazioa •Fotosintesia •Izerdi landuaren garraioa Kontzeptua: Kontzeptua digestio aparatuaren baitan gertatzen diren fenomeno guztiak • Zer da? Elikagaien barneratzea Ingestioa •Non? Digestio hodietan gertatzen da • Zer da? Guruinek entzimak isurtzen dituzte digestio aparatura elikagaiak deskonposatzeko Prozesua Digestioa kanpokoa gorputzetik kanpo (araknidoek) • 2 mota: barnekoa gorputzaren barnean: mekanikoa (hortzak) eta kinikoa (entzimak..) Animalien • Zer da? Mantenugaiak digestio-aparatutik odolera joatea, azken honek zelula guztietara Xurgatzea digestioa garraiatuko ditu. Egestioa • Zer da? Digeritu ez diren elikagai hondakinak digestio-aparatutik kanporatzea • Ahoa: elikagaiak birrindu eta listuarekin nahastu Ornodunen • Faringea eta hestegorria: elikagaiak urdailera bidali digestioa • Urdaila: digestio gastrikoa 1, 2, 3, 6 • Heste meharra: digestioarekin bukatu ariketak • Heste lodia: egestioa • Guruinak: entzimak etab. jariatu digestioa errazteko
- 2. Kontzeptua: Kontzeptua arnasketa zelularra egiteko O2 behar da, CO2 kanporatzen da. Gas trukea arnas- aparatuan ematen da. Meheak, hezeak eta odol-hodiz estalitako gainaaletan (birikak) • Harrek eta anfibio helduek egiten dute Larruazal arnasketa •Gas-trukea gorputzeko gainazal osoaren bidez egiten da Animalien • Uretako animaliek egiten dute arnasketa Brankia arnasketa •Gas-trukea branikietan gertatzen da (gorputzaren gainazalaren orri itxurako luzakin meheak). Animalien • Lehorreko artropodoek egiten dute arnasketa Trakea arnasketa •Trakeak hodi adarkatuak dira, gorputz-atal guztietara ailegatzen dira, O2 motak zelula guztietara iristen da eta bertan gertatzen da gas-trukea. Kanpokaldeareki espirakuluen bidez konektatzen dira • Zenbait ornodunek (ugaztunak..) eta zenbait ornogabek (barraskiloak..) egiten dute • Biriketan egiten da gas trukea (ugaztunetan albeoloetan) Birika-arnasketa • Airea sudurretik sartu eta faringea, laringea trakea eta bronkioak zeharkatzen ditu. Nutrizioa • 2 mugimendu gertatzen dira: arnasgora eta arnasbehera Kontzeptua: Kontzeptua zirkulazio-aparatuak bi funtzio betetzen ditu: mantenugaiak eta oxigenoa zelula guztietara eramatea eta metabolismoaren ondorioz sortutako hondakinak eta CO2 organismotik kanporatzea. •Garraiorako ikidoa: barnealdetik zirkulatzen du ikidoa odola Elementuak •Hodiak: 3 mota: arteriak (odol garbia bihotzeti gorputzera), zainak (odol zikina gorputzetik bihotzera) Hodiak Animalien eta kapilarrak (pareta meheak non arteriak eta zainak aurkitzen diren eta gas trukea egiten den) zirkulazio •Bihotza: Garrio-likidoa ponppatzen duen organoa. Bihotza - aparatua • Molusku eta artropodo askok •Hodiek ez dute zirkuitu itxirik, odolak barrunbeak buztitzen ditu Zirkulazio aparatu irekia eta bertan dauden zelulek gas trukea eta mantenugaien trukea egiten dute. Zirkulazio •Zeluletatik odola bihotzera itzultzen da ostioloetatik. aparatu motak • Anelidoek, zefalopodoek eta ornodunek • Odolak hodien barnealdean zirkulatzen du beti. Bihotzetik Zirkulazio aparatu itxia irten, odola zeharkatu eta bihotzera itzultzen da odola. • Bakuna: odola behin bakarrik igarotzen da 7, 11, 12,13, • Bi mota bihotzetik (arrainek). 14ariketak •Bikuna: odola bi aldiz igarotzen da bihotzetik zirkulazio txikia eta zirkulazio handia.
- 3. Kontzeptua: Kontzeptua hondakin substantziak hartu eta berauek organismotik kanpora botatzeko prozesua. • Malphigiren hodixkak: alde batetik digestio aparatura irekita dauden eta Intsektuak bestetik itxita dauden hodi mehe-meheak dira. Bertara isurtzen dira hondakin-substantziak Animalien • Guruin berdeak: Buruan, antenen behekaldean agertzen diren guruinak dira, Animalien Krustazeoak iraitz bertan hondakin substantziak pilatzen dira gero kanporatuak izan daitezen. iraizketa aparatua • Giltzurrunak: gernua sortzen dute, haren bidez dira hondakin substantziak, motak adibidez gernua. • Ureterra: Giltzurrunetatik gernu maskuriara gernuak zeharkatzen dituen hodixkak. Ornodunak •Gernu-maskuria: gernua pilatzen da bertan. • Uretra: nondik gernua kanporatzen den. •Gatza jariatzeko guruinak: ur gazia edaten duten hegazteiek eta narrastiek buruan daude eta haiei esker kanporatzen da gehigizko gatza. Nutrizioa •Xurgatzea •Ura eta gatz mineralak (izerdi landugabea) lurzorutik sustraiaren barnealderan igitzea. •Prozesu hau sustraietan gertatzen da, ile xurgatzaileetan hain zuzen ere. • Izerdi landugabea sustraietatik barneratu izan ondoren xilema izeneko •Izerdi landugabearen garraioa hodietatik garraiatua izango da hostoetara, non fotosintesian erabiliko den. Nutrizioa • Izerdi landugabea hostoetara ailegatzean ur ugari galtzen da landareetan estomen bidez ebapotranspirazioa (disolbatutako gatz mineralak •Gas trukea eta ebapotranspirazioa geratzen dira). •Fotosintesirako beharrezkoa den CO2 hartzen da eta O2 kanporatu estometan. •Hostoetako zeluletako kloroplastoetan fotosintesia gertatuko da (izerdi landugabeaz eta •Fotosintesia CO2az baliatuz) materia organikoa (izerdi landua) eta oxigenoa lortuko dira. •Sortzen den oxigenoaren zati bat arnasketa zelularrean erabiliko da, ganerakoa kanporatua izango da. •Izerdi landuaren garraioa • Izerdi landua banatu egiten da sortu den lekutik landarearen atal 14, 16, 18 guztietara, hau floema izeneko hodietatik egiten da. ariketak