狠狠撸

Lata sze??dziesi?te by?y czasem kryzysu. ?mier? ponie?li g?ówni przywódcy Ko?cio?a,
Jerozolima wesz?a w otwarty konflikt z Rzymem, ten za? zauwa?y? chrze?cijaństwo i odró?ni?
je od judaizmu. Ostatnie trzy dekady I wieku spowijaj? Ko?ció? szczeln? mg?? tajemnicy. Gdy
za spraw? ?róde? mg?a opada, w chrze?cijaństwie dostrzegamy nowe zjawiska. Oka?? si? one
wyj?tkowo istotne dla jego dalszych dziejów.

Droga Ko?cio?a do samodzielno?ci
Lata 70-100 po Chr.

Druga po?owa pierwszego wieku to czas wa?nych przemian w dziejach wczesnego Ko?cio?a.
Mimo ?e okres ten rozpocz?? si? kryzysem lat sze??dziesi?tych, to jego ostateczny bilans jest
pozytywny. Do?wiadczenie wspólnoty wiary i historii, ale równie? prze?ladowania i
odrzucenie przez wspó?braci oraz spo?eczeństwo imperium sprawi?o, ?e Ko?ció? dostrzeg?
w?asn? specyfik?.
Na pierwszym planie znalaz?a si? ró?nica mi?dzy Ko?cio?em a Synagog?.
Nieporozumieniem jest przekonanie, i? z chwil? narodzin Ko?cio?a narodzi?a si? te?
?wiadomo?? odr?bno?ci od judaizmu. Nie sta?o si? to ani w dniu Zielonych ?wi?t, ani nawet
w ci?gu jednego czy dwóch pokoleń. Fakt, ?e Ko?ció? to zupe?nie nowy byt, odr?bny od
judaizmu oraz innych religii, jest w ?wietle znanych nam ?róde? czym? oczywistym. W?ród
samych wyznawców Jezusa przekonanie to rodzi?o si? jednak stopniowo i, jak si? wydaje,
bardzo bole?nie.
Pocz?tkowo Ko?ció? dzia?a? w poczuciu jedno?ci z judaizmem, jego instytucjami, wiar?
i zwyczajami. Je?li wspólnota zmartwychwsta?ego Jezusa dostrzega?a swoj? wyj?tkowo??, to
nie wykracza?a ona zasadniczo poza granice okre?lone prorockim poj?ciem Reszty Izraela 1.
?lady takiego rozumienia w?asnej to?samo?ci odnajdujemy jednak tak?e w?ród faryzeuszy,
zelotów i esseńczyków2. Dowodem budzenia si? poczucia rzeczywistej odr?bno?ci jest
pojawienie si? w pierwszym pokoleniu chrze?cijan terminu “Ko?ció? Bo?y” (hebr. kehal’el,
gr. ekklesia tou Theou)3. W skomplikowanym procesie narodzin to?samo?ci Ko?cio?a istotn?
rol? odegra?a misja wykraczaj?ca poza ?ydowsk? diaspor?. W ?rodowiskach etnicznie
mieszanych albo nie?ydowskich ?atwiej by?o dostrzec now? jako?? Ko?cio?a, o czym
?wiadczy cz?sto?? wyst?powania tego terminu w listach Paw?a.
Pewne kr?gi szczególnie przyczyni?y si? do rozwoju ?wiadomo?ci Ko?cio?a. Byli to
zw?aszcza helleni?ci, Barnaba i Pawe? wraz z aposto?ami-misjonarzami oraz Piotr i jego

2

otoczenie. Na uwag? zas?uguje te? ?rodowisko judeochrze?cijańskie zwi?zane z aposto?em
Janem. Posta? ta, chyba najbardziej tajemnicza z grona filarów Ko?cio?a (Ga 2,9), swoj?
aktywno?? rozwin??a po ?mierci Jakuba, Piotra i Paw?a, a przynajmniej tak to widzi klasyczna
historiografia ko?cielna. Jan i jego otoczenie wywarli ogromy wp?yw na my?l
wczesnochrze?cijańsk? i mieli udzia? w procesie od??czania si? Ko?cio?a od Synagogi.
Okre?leniu to?samo?ci religijnej towarzyszy poczucie wspólnoty z tymi, którzy nale??
do “nas” oraz odr?bno?ci wobec “innych”. Pierwszy aspekt wyra?a? si? ?wiadomo?ci? wi?zi
w gronie wyznawców Mesjasza Jezusa, drugi przyj?? posta? negacji judaizmu. Wydaje si?, ?e
ten drugi czynnik by? przez pewien czas nieobecny, ale gdy si? ujawni?, wywo?a? olbrzymie
zamieszanie. Wyrazi? si? ostatecznie zerwaniem wi?zi z instytucjami judaizmu, czego
wyrazem b?dzie opozycja wobec Synagogi, a skrajn? postaci? – antyjudaizm.
Po ?mierci g?ównych przywódców, gminy rozpocz??y poszukiwania nowych rozwi?zań
organizuj?cych ?ycie wspólnot. Doprowadzi?o to do wzmocnienia drugorz?dnych dotychczas
instytucji wewn?trzzborowych. Mia?o to istotne znaczenie dla wykuwania w?asnej
to?samo?ci. Podobnie jak wy?onienie si? nowych ?wi?t, na czele z niedziel?, powstanie
specyficznej drogi inicjacyjnej i rozwój ?ycia liturgicznego. Ko?ció? kontynuowa? wprawdzie
g?ówne zasady judaizmu w teologii, liturgii, pobo?no?ci indywidualnej i wspólnotowej, nada?
im jednak nowy sens i uzupe?nia? oryginalnymi elementami.
Do najwa?niejszych wyró?ników Ko?cio?a nale?y w?asny zbiór pism ?wi?tych, czyli
kanon Nowego Testamentu. Chocia? inne stronnictwa tak?e posiada?y swoje pisma
(esseńczycy) lub tradycje ustne (faryzeusze), to jednak nie stawia?y ich na równi z Bibli?
hebrajsk?. Ewangelie i inne pisma apostolskie to najwi?ksze dobro wniesione do Ko?cio?a
przez pokolenie trzech ostatnich dekad pierwszego wieku.

Judeochrze?cijańskie nadzieje
Przed wybuchem wojny z Rzymem dostrzegamy du?e zaanga?owanie judeochrze?cijan
z Judei i Galilei w religijne ?ycie Izraela. Gorliwe wype?nianie Prawa Moj?eszowego przez
hebraistów, co opisa? ?ukasz w Dziejach, oraz rola Jakuba jako swoistego pomostu mi?dzy
judeochrze?cijaństwem a judaizmem, obliczone by?y na pozyskanie ?ydów dla sprawy
Jezusa.
Sytuacja judeochrze?cijan po wojnie ?ydowskiej jeszcze bardziej si? skomplikowa?a.
Euzebiusz, opisuj?c zbli?aj?cy si? koniec Jerozolimy, wspomina o masowej emigracji
wierz?cych do Pelli. Zapewne cz??? zgin??a lub dosta?a si? do niewoli, inni zamieszkali w

3

diasporze. Powracaj?cy stracili nie tylko naturalne centrum – ?wi?tyni?, synagogi, ale tak?e
zasadniczy trzon swego przywództwa oraz co? zdecydowanie cenniejszego: jedno??. Po
wojnie w judeochrze?cijaństwie ujawni?y si? ró?nice teologiczne, które doprowadzi?y do
pierwszych podzia?ów. Poza nurtem trzymaj?cym si? pogl?dów na temat Jezusa, wyra?onych
w ewangeliach kanonicznych, w latach 70 pojawili si? tacy, którzy uznawali w Nim
Mesjasza, ale twierdzili, ?e Jego biologicznym ojcem by? Józef, a dopiero w czasie chrztu w
Jordanie zst?pi? na Niego Mesjasz pod postaci? go??bicy4. Grup? t? Epifaniusz, badacz herezji
z IV wieku, nazwa? ebionitami.
Tymczasem judeochrze?cijanie jakubowi nie ustali w dzia?aniach misyjnych. Ewangeli?
g?oszono w Jerozolimie i w okolicznych o?rodkach diaspory, szczególnie w Syrii. Misji
towarzyszy?o nadzwyczajne napi?cie eschatologiczne. Okropno?ci wojny potwierdzi?y
zachowane przez wspólnot? jerozolimsk? proroctwa Jezusa o losie ?wi?tyni i Jerozolimy.
Kl?ska nasili?a jeszcze oczekiwanie rych?ej paruzji. Czytaj?c ewangeliczne “ma?e
apokalipsy”, nale?y mie? w pami?ci tragedi? Izraela, zrujnowane ?wi?te Miasto, spalon?
?wi?tyni? i spustoszon? Jude?.
Zauwa?ymy wówczas, ?e Mateusz zestawia zburzenie ?wi?tyni z wydarzeniami
eschatonu: “Rzek? do nich [Jezus]: Widzicie to wszystko? Zaprawd?, powiadam wam, nie
zostanie tu kamień na kamieniu, który by nie by? zwalony. A gdy siedzia? na Górze Oliwnej,
podeszli do Niego uczniowie i pytali na osobno?ci: Powiedz nam, kiedy to nast?pi i jaki
b?dzie znak Twego przyj?cia i końca ?wiata?” (24,2-3 BT). W podobnym kontek?cie osadzaj?
mow? eschatologiczn? Marek (13,1-16) i ?ukasz (21,5-20). Proroctwa te musia?y brzmie?
wyj?tkowo aktualnie w uszach tych, którzy ogl?dali zag?ad? Jerozolimy i s?yszeli wie?ci o
imperium pogr??aj?cym si? w chaosie po tyranii Nerona.
Wierz?cy w Mesjasza byli przekonani, ?e dramat ludu wybranego spowoduje
zrewidowanie pogl?dów pozosta?ych ?ydów na temat Ukrzy?owanego i nawrócenie.
Doskonale wiedzieli, ?e dzieje Izraela to ustawiczne pasmo powrotów do Boga z kr?tych dróg
grzechów i s?abo?ci. Historiozbawcze pytanie o sens narodowej tragedii, jak? by?o zburzenie
?wi?tyni, mog?o doprowadzi? do odnowy religijnej i moralnej, jak sta?o si? to w trakcie i po
niewoli babilońskiej. Wydaje si?, ?e ta idea przy?wieca?a misyjnej aktywno?ci
judeochrze?cijan. Ukazywali oni ?mier? Jezusa i zburzenie Jerozolimy jako wype?nienie
planów Opatrzno?ci. Wzorem by?y dla nich mowy proroków z okresu wygnania5. Wskazali
oni zwi?zek mi?dzy dramatem Jerozolimy a grzechami Judy i Izraela. Ten tok rozumowania
pozwala? judeochrze?cijanom odczyta? zniszczenie drugiej ?wi?tyni w perspektywie

4

prorockiej – jako impuls s?u??cy nawróceniu. ?ladem takiej interpretacji mo?e by? dra?liwy
tekst Mt 27,25.
W podobnym duchu utrzymany jest równie? syryjski list z końca I wieku, autorstwa
bli?ej nieznanego Mara Bar-Serapiona. Zach?ca on syna do nieustannego poszukiwania
m?dro?ci. Wspomina przy okazji Sokratesa, Pitagorasa i Jezusa, których ?mier? przynios?a
poszczególnym spo?eczeństwom tragiczny los: “Jak? korzy?? odnie?li Ateńczycy z wydania
Sokratesa na ?mier?? Przyszed? na nich g?ód i zaraza jako pomsta za ich zbrodni?. Jak?
korzy?? wynie?li mieszkańcy Samos ze spalenia Pitagorasa? W jednej chwili kraj ich zosta?
zasypany piaskiem. Jak? korzy?? osi?gn?li ?ydzi z tego, ?e skazali swego m?drego króla?
Przecie? wkrótce znikn??o ich królestwo. Sprawiedliwie Bóg pom?ci? tych trzech m?drców.
Ateńczycy pogin?li z g?odu, tych z Samos poch?on??o morze, ?ydzi – zrujnowani i wyp?dzeni
z w?asnego kraju – ?yj? w ca?kowitym rozproszeniu. […] Nie umar? m?dry król – ?y? nadal w
swojej nauce”6.
Tekst ten pochodzi ze ?rodowiska pozachrze?cijańskiego, stanowi?c dowód na
historyczno?? Jezusa. Cho? autor nie u?ywa imienia Jezus, z tekstu wynika, ?e w?a?nie Jego
ma na my?li. Przyczyny tragedii narodu ?ydowskiego upatruje w zamordowaniu “m?drego
króla”, który ?yje nadal “w swojej nauce”. Tekst ??czy ?mier? Jezusa ze zniszczeniem
królestwa Izraela. Sk?d autor zaczerpn?? t? ide?? Zapewne sta?y za ni? pogl?dy jakiej? grupy
chrze?cijan. Bar-Serapion nie tylko bowiem s?ysza? o Jezusie, ale wie, ?e by? nauczycielem
?ydów i pozostawi? uczniów, którzy piel?gnuj? Jego nauk?. Syryjskie pochodzenie autora
mo?e wskazywa? na ?rodowisko judeochrze?cijańskie. Mo?emy za?o?y?, ?e w?ród
chrze?cijan (w Antiochii?) istnia?o przekonanie o zburzeniu ?wi?tyni jako konsekwencji
odrzucenia mesjańskiej godno?ci Jezusa przez wi?kszo?? ?ydów.
Je?li rzeczywi?cie tu tkwi? korzenie tego pogl?du, to pierwotnie mia? on inny sens od
tego, jaki nada?o mu pó?niejsze chrze?cijaństwo. Przede wszystkim jawi si? jako dialog w
?onie judaizmu. Sami ?ydzi próbowali odpowiedzie? sobie na kluczowe pytanie, czemu
dosz?o do zburzenia ?wi?tyni. Judeochrze?cijanie odczytali dramat Jerozolimy jako wo?anie
Boga o nawrócenie Izraela. Dopiero pó?niej, gdy chrze?cijaństwo zacznie odcina? si? od
swoich ?ydowskich korzeni, my?l ta ulegnie zwyrodnieniu. Od II wieku pewne kr?gi
chrze?cijan z pogan zaczn? g?osi?, ?e Izrael zosta? przez Boga odrzucony, o czym ?wiadczy?
mia?o zburzenie ?wi?tyni7. Gdy oderwie si? tekst od jego kontekstu, mo?na nim dowolnie
manipulowa?, co jednak zawsze prowadzi do przek?amań.

5

Trudna rzeczywisto??
Jak nietrudno zauwa?y?, judeochrze?cijanie chcieli by? postrzegani jako cz??? wielkiej
rodziny ?ydowskiej, podkre?laj?c swoj? wierno?? Torze i obyczajom. Eksponowali jednak
równie? fakt, ?e prawdziwym ?ydem jest ten potomek Abrahama, który uwierzy? w Jezusa
jako zapowiadanego Mesjasza Izraela. Pewne teksty chrze?cijańskie z tego okresu
przedstawiaj? judeochrze?cijan jako najwierniejszych reprezentantów judaizmu po zburzeniu
?wi?tyni (Mt 11,11; 16,16; por. 5,20; 21,33-43). Mimo wiernego przestrzegania Prawa –
podobnie jak czyni? to sam Jezus – nie zdo?ali przekona? najwi?kszych autorytetów judaizmu
do idei Cierpi?cego Mesjasza. Wydaje si?, ?e na przeszkodzie sta?o “zgorszenie krzy?a”. Dla
wi?kszo?ci ?ydów by?o po prostu nie do pomy?lenia, aby Mesjasz-Król umar? jak pospolity
zbrodniarz i niewolnik.
Faryzeizm w rabinicznej szacie, wzmocniony “akademi?” w Jamnii i g?osami
autorytetów Prawa, rozpocz?? zwyci?ski pochód w?ród stronnictw judaizmu. “Wkrótce
ortodoksyjny judaizm rabiniczny sta? si? normatywem prawowierno?ci, a nazarejczycy zostali
ob?o?eni przez rabinów specjaln? kl?tw?”8. Kontrol? nad synagogami przej?li ostatecznie
faryzeusze i wraz z uczonymi w Pi?mie stali si? podstawow? opozycj? dla wyznawców
Mesjasza. Ju? wcze?niej stronnictwo to wyst?powa?o przeciw uczniom Ukrzy?owanego.
Mia?o to miejsce, gdy helleni?ci pod przywództwem Szczepana zacz?li g?osi? has?a
skierowane przeciw tradycyjnej interpretacji Tory i ?wi?tyni. Tylko w tym przypadku Dzieje
Apostolskie mówi? o prze?ladowaniach ze strony faryzeuszy. W innych okoliczno?ciach
potrafili oni sprzeciwi? si? saduceuszom i zapewni? wyznawcom Mesjasza wzgl?dny spokój
(por. Dz 23,7). W latach osiemdziesi?tych faryzeusze stan?li na czele ruchu odnowy,
zmierzaj?cego do sformu?owania czego? w rodzaju judaistycznej ortodoksji. Nie by?o w niej
miejsca dla wyznawców Mesjasza Jezusa. Sytuacja judeochrze?cijan, po doj?ciu rabinów do
g?osu, sta?a si? dramatyczna. Synagoga nabra?a wyra?nego dystansu wobec pobocznych
nurtów judaizmu, okre?lonych mianem heretyckich. Konsekwencj? b?dzie ostatecznie ich
wykl?cie i prze?ladowanie.
Wszyscy czterej ewangeli?ci w?ród znaków zbli?aj?cego si? eschatonu wymieniaj?
prze?ladowania na?ladowców Chrystusa (Mt 24,17; Mk 13,10-13; ?k 21,12; J 16,2). Ich
?ród?o osadzaj? w ?rodowisku w?adzy ?wieckiej i religijnej. Mowa jest tak?e o synagogach
jako miejscu ch?osty (Mt 24,34; Mk 13,9). Wymierzano j? za uparte g?oszenie wiary w
Mesjasza Jezusa (J 9,22; 12,42). Upór prowadzi? do wykluczenia ze wspólnoty.
Wydaje si?, ?e do prze?ladowań nie dosz?o zaraz po roku 70. Dopiero po umocnieniu

6

si? zwyci?skiej partii, czyli od po?owy lat osiemdziesi?tych, rabini rozpocz?li proces
oczyszczania judaizmu z lu?niejszych grup. Zapewne inaczej przebiega? on w Judei i Galilei,
a inaczej w poszczególnych diasporach. Najbardziej nieprzejednan? form? prze?ladowania
przyj??y podczas powstania Bar Kochby (132-135). Justyn, dwadzie?cia kilka lat po upadku
rewolty, pisa?: “przywódca ?ydowskiego powstania Barkochebas [Bar Kochba] samych tylko
chrze?cijan kaza? poddawa? okrutnym m?czarniom, gdy nie chcieli zaprze? si? Chrystusa i
blu?ni? Mu”9. Przyczyny prze?ladowania chrze?cijan w trakcie II wojny ?ydowskiej s? nieco
inne ni? przedstawione przez Synagog?. Z jednej strony s?u?? rozbiciu nieprzychylnych
powstaniu o?rodków wewn?trz judaizmu. Z drugiej maj? za podstaw? fakt, ?e sam Bar
Kochba uwa?a? si? za mesjasza. Nie dziwi zatem jego zapa? w przymuszaniu wyznawców
Jezusa do odst?pstwa.
Reakcja prze?ladowanych
W?ród tekstów pisanych z perspektywy prze?ladowanych wymieni? nale?y w pierwszej
kolejno?ci Ewangeli? Mateusza. Jezus szczególnie krytycznie odnosi si? w niej do faryzeuszy
i uczonych w Pi?mie. Wystarczy przywo?a? liczb? i charakter epitetów pi?tnuj?cych fa?szyw?
pobo?no?? uczonych w Pi?mie i faryzeuszy10. Jezus przeciwstawia tu niedoskona??
sprawiedliwo?? uczonych w Pi?mie i faryzeuszy doskona?ej sprawiedliwo?ci uczniów
Królestwa Niebieskiego (5,20; 23,3). S? to g?osy dop?ywaj?ce z lat trzydziestych, ale wydaj?
si? szczególnie aktualne pó? wieku pó?niej. Dlatego znaczna cz??? biblistów uwa?a, ?e
Ewangelia Mateusza powsta?a w latach 80-9011. Wci?? istnieje zwi?zek mi?dzy Synagog? a
Ko?cio?em, skoro aktualne pozostaje proroctwo o usuwaniu wierz?cych z synagog. Oznacza
to, ?e zerwanie jeszcze nie nast?pi?o. Chrze?cijanie nie mogli jednak liczy? na zmian?
koniunktury, co zdarza?o si? wcze?niej. Mogli albo m??nie znosi? szykany, albo wróci? do
judaizmu. Wydaje si?, ?e ten dylemat ma na my?li autor innego tekstu z tego okresu:
“Przypomnijcie sobie dni poprzednie, kiedy po swym o?wieceniu wytrwali?cie w licznych
zmaganiach z utrapieniami, czy to gdy byli?cie wystawieni publicznie na zniewagi i udr?ki,
czy te? gdy wiernie stali?cie przy tych, z którymi si? tak obchodzono. […] Nie porzucajcie
wi?c ufno?ci waszej!” (Hbr 10,32-35).
Podobne napi?cia odzwierciedla ostatnia ksi?ga NT, z oko?o 95-100 roku. W listach do
lokalnych zborów znajdujemy wypowiedzi wyj?tkowo nieprzychylne Synagodze: “Wiem, ?e
blu?ni? tobie ci, którzy podaj? si? za ?ydów, a nimi nie s?, ale s? synagog? szatana” (Obj 2,9;
3,9). Najwyra?niej gminy w Smyrnie i Filadelfii prze?ywa?y prze?ladowania przez ni?
inspirowane.

7

Pocz?tki chrze?cijańskiego antyjudaizmu
Konieczna jest tu uwaga natury ogólnej. Zwrot “brat wyda na ?mier? w?asnego brata”
(Mt 24,21) to nie tylko aluzja do tragedii wielu ?ydowskich rodzin tego okresu. W niedalekiej
przysz?o?ci sytuacja ta znowu si? powtórzy, tym razem jednak prze?ladowany b?dzie “straszy
brat”, judaizm.
W Ko?ciele przez wieki podkre?lano szykanowanie chrze?cijan przez ?ydów. S?u?y?o
to usprawiedliwieniu anty?ydowskich ekscesów. Nale?y zauwa?y?, ?e w tym rozumowaniu
kryje si? powa?ny b??d logiczny. Prze?ladowania, o których pisz? ewangeli?ci, s? wewn?trzn?
spraw? ?ydów – dotycz? tych, którzy identyfikuj? si? z ludem Izraela, pocz?wszy od Jezusa.
Prze?ladowani mogli ostro krytykowa? swoich prze?ladowców, nie powinno to jednak dawa?
podstawy do odczytywania tych s?ów w duchu propagandy anty?ydowskiej. Obie strony
sporu reprezentuj? ten sam naród – trzeba to uwzgl?dnia?, odczytuj?c teksty
nowotestamentowe, które na pierwszy rzut oka mog? sugerowa? antysemityzm (np. 1 Tes
2,13-16; Mt 8,10-13; J 5,15-18). Nie zapominajmy, ?e konflikt ten mia? miejsce, gdy naród
?ydowski by? poddany rzymskim represjom i dzia?a? w stanie zagro?enia bytu narodowego.
Próby rewan?yzmu (pomijaj?c to, ?e nie przystoj? uczniom Chrystusa) wynikaj? z
nieznajomo?ci b?d? lekcewa?enia historii.

Ko?cio?y paw?owe po ?mierci za?o?yciela
Gdy gminy judeochrze?cijańskie znalaz?y si? pod wp?ywem tendencji judaizuj?cych i
szuka?y kolejnego sposobu na dotarcie do “braci wed?ug cia?a”, zbory paw?owe pozostawa?y
na uboczu. Dla judeochrze?cijan wierz?cy z pogan stali si? kim? w rodzaju
“kompromituj?cych braci”, jak to przedstawi? w swoim studium nad pocz?tkami
chrze?cijaństwa ?. Trocmé. Teologia Aposto?a narodów – akcentuj?ca usprawiedliwienie bez
udzia?u Prawa i jedno?? w Duchu wierz?cych w Jezusa Mesjasza: ?ydów i pogan – by?a nie
do przyj?cia dla znacznej cz??ci wspó?braci, nie mówi?c o innych ?ydach. Ebionici uwa?ali,
?e Pawe? wykrzywi? nauk? Jezusa. W ich literaturze czytamy: “niektórzy z tych
pochodz?cych z pogaństwa odrzucili moje [Piotra] nauczanie zgodne z Prawem, aby przyj??
nauk? przeciwn? Prawu, czcz? gadanin? rozpowszechnian? przez nieprzyjaznego cz?owieka
[Paw?a]” (Kerygmat Piotra 2,3)12. Otwarcie si? na pogan odczytali jako odszczepieństwo,
szczególnie po do?wiadczeniu narodowej kl?ski.
Dwa czynniki zdecydowa?y jednak o tym, ?e zbory za?o?one przez Paw?a nie rozp?yn??y
si? w ogólnie panuj?cych tendencjach judaizuj?cych. Pierwszy to wspomniana ju? kl?ska

8

judeochrze?cijan w sporze z faryzeuszami o prymat w judaizmie. Im bardziej byli
prze?ladowani przez judaizm rabiniczny, tym oczywistsza stawa?a si? konieczno?? oparcia si?
wy??cznie na w?asnym ?rodowisku. Drugim powodem by? uniwersalizm teologii Paw?a.
Aposto? zaproponowa? zwart? koncepcj? ludu Bo?ego, w którym nikogo nie wyklucza si? z
powodów etnicznych, a przynale?no?? do niego zawdzi?cza si? jedynie dzie?u Chrystusa i
wierze. Ta koncepcja opisa?a zasad? to?samo?ci Ko?cio?a.
Czy jaka? cz??? literatury Paw?owej pozwala prze?ledzi? proces budowania to?samo?ci
chrze?cijańskiej w ostatniej ?wierci pierwszego wieku? Jedni badacze stoj? na stanowisku, ?e
ca?y zbiór pism Paw?a (13 lub 14 listów, je?li doliczy? List do Hebrajczyków) wyszed? spod
r?ki Aposto?a w znanej nam postaci do po?owy lat sze??dziesi?tych 13. Inni s? zdania, ?e
tworzenie tego zbioru przesz?o d?ug? drog? redakcji. Pawe? ch?tnie pos?ugiwa? si? form? listu,
aby kontaktowa? si? z pracownikami i wspólnotami przez siebie za?o?onymi. Cz??? tych pism
zagin??a (1 Kor 5,9; 2 Kor 2,3-4), inne po??czono. Tak prawdopodobnie powsta? Drugi List
do Koryntian14. Listy Paw?a rozproszone by?y na obszarze od Rzymu po Galacj? w Azji
Mniejszej. Uczniowie-redaktorzy, którzy kompletowali ten zbiór po roku 70, posiadali
zarówno listy (mo?e nawet w kilku wersjach-odpisach), jak i inne zapiski Aposto?a. Zapewne
nie by?a to praca prosta, poniewa? episto?y zapisane by?y na kiepskiej jako?ci papirusie, ?atwo
ulegaj?cym zniszczeniu15.
Zwrócono tak?e uwag?, i? Listy Pasterskie (pierwszy i drugi list Do Tymoteusza oraz
Do Tytusa) wyra?nie odbiegaj? tre?ci? i form? od pozosta?ych pism Paw?a. Wed?ug badaczy
listy te, w kszta?cie dzi? nam znanym, powsta?y w ostatniej fazie procesu redakcyjnego (lata
osiemdziesi?te)16. Ró?ni? si? one od pozosta?ych s?ownictwem, stylem i podobnymi
elementami formalnymi. Oddaj? te? nieco inny klimat panuj?cy w Ko?ciele. Przedstawiaj?
odmienn? organizacj? wspólnot, a rady udzielane w tym zakresie nale?? do wyj?tkowych w
Nowym Testamencie. Nastrój, który w nich panuje, wskazuje na wyj?tkow? ofensyw?
judeochrze?cijaństwa, dotkni?tego ju? herezjami. Dlatego mo?na przychyli? si? do zdania
uczonych, ?e listy te powsta?y w dwóch etapach: zapiski Paw?a poddano procesowi
redakcyjnemu, w którym uczestniczyli jego uczniowie17.

Wp?yw judaizantów
Ostro pot?piono w nich k?ótnie o Prawo Moj?eszowe. Odbiorcy Listu do Tytusa zostali
napominani, aby unikali “g?upich dociekań” na temat rodowodów (Tt 3,9 BT). Tych, którzy
takie zamieszanie wprowadzaj? (zwolenników bli?ej nieokre?lonych ugrupowań

9

judeochrze?cijańskich), nale?y po drugim upomnieniu unika?. Zwodzicieli trzeba surowo
karci?, aby nie m?cili uczniom w g?owach “?ydowskimi ba?niami czy nakazami ludzkimi”
(Tt 1,13-14 BT). Ponadto wierni zostali ostrze?eni przed tymi, którzy “odwracaj? si? od
prawdy”. ?wiadczy to o tendencji powrotu do judaizmu w kr?gach judeochrze?cijan.
Podobny ton odnajdziemy w obu Listach Do Tymoteusza. Pierwszy krytykuje
zajmowanie si? “ba?niami [dos?ownie: mitami] i nie kończ?cymi si? rodowodami” (1 Tm 1,4
BW; 2 Tm 4,3-4). Inspiratorów tego nauczania autor nazywa “uczonymi w Prawie” (1 Tm 1,7
BT).

S?u?by organizuj?ce wspólnot?
i zal??ki herezji
Zbiór Listów Pasterskich wskazuje na problem organizacji wspólnot w nowej sytuacji.
Dopóki Aposto? móg? dogl?da? za?o?onych zborów, istnia?a mo?liwo?? korygowania
b??dnych postaw czy nauk. Po jego ?mierci wspólnoty same musz? czuwa? nad doktryn? i
porz?dkiem. Co prawda, wci?? dzia?aj? w?drowni nauczyciele i prorocy (aposto?owie), ale ju?
wcze?niej nie wzbudzali oni zachwytu Aposto?a (2 Kor 11,4.13-15).
Zgodnie z jego zaleceniem, do g?osu powinni doj?? lokalni przywódcy: biskupi i
diakoni (Tt 1,7; 1 Tm 3,2nn.; 3,8nn.). Listy pasterskie s? wa?nym ?ladem kszta?towania si? tej
struktury. Tymoteusz i Tytus maj? przeciwdzia?a? nieporz?dkowi, który utrudnia prac? w
Efezie i na Krecie (2 Tm 4,2; Tt 1,5). Oprócz wspomnianych urz?dów w zborach funkcjonuj?
te? inne s?u?by: starsi czyli prezbiterzy (1 Tm 5,17-20), diakonise (1 Tm 3,11) i wdowy (1
Tm 5,3-16). Zalecenie, aby wpisano je na specjaln? list?, oznacza, ?e tworzy?y oddzieln?
grup?, odpowiadaj?c za s?u?b? charytatywn? i modlitw?.
W latach 80-100 niektóre zbory paw?owe przyj??y struktur? podobn? do tej, jaka istnia?a
ju? wcze?niej w Jerozolimie i Antiochii. Opiera?a si? ona na osobie jednego biskupa,
stoj?cego na czele zboru (monoepiskopat). Model ten funkcjonowa? obok innego, który mia?
bardziej kolegialny charakter i by? bardziej popularny. Rozwój episkopatu monarchicznego i
pojawienie si? rozwini?tej hierarchii bywa wi?zane najcz??ciej z kolejnym okresem w
dziejach Ko?cio?a, tzw. epok? ojców apostolskich. Myli si? jednak ten, kto dopiero na
pocz?tek II wieku datuje powstanie nowych form organizuj?cych ?ycie wspólnot.
Zbory greckie i azjatyckie dotkliwie musia?y odczuwa? skutki podzia?ów wynikaj?cych
z braku jedno?ci oraz niedostatki organizacyjne. W tej sytuacji uaktywnili si? nauczyciele
g?osz?cy pogl?dy, które niepokoi?y wspólnoty Paw?a. Poza problemami z

10

judeochrze?cijaństwem i organizacj? wewn?trzn?, wspólnoty te musia?y zmierzy? si? z
herezj? pregnostyck?. Jej przyk?adem mo?e by? nauka Hymeneusza i Filetosa, “którzy
odpadli od prawdy, mówi?c, ?e zmartwychwstanie ju? nast?pi?o, i wywracaj? wiar?
niektórych” (2 Tm 2,17-18).

Umi?owany ?ukasz
Zwrócili?my uwag? na swoiste odseparowanie zborów za?o?onych przez Paw?a. Ju? w
ostatnim okresie ?ycia Aposto?a opu?ci?a go cz??? wspó?pracowników. Jedni odeszli do
?wiata (2 Tm 1,15; 4,10), inni przeszli na pozycje judeochrze?cijańskie. “Tylko ?ukasz jest ze
mn?” – czytamy w 2 Tm 4,11. Ilustruje to niejako sytuacj? gmin paw?owych po ?mierci
Aposto?a. Jedynie “umi?owany lekarz” (Kol 4,14) pozosta? mu wierny. ?wiadcz? o tym
napisane przezeń ksi?gi.
F. F. Bruce stwierdzi?: “?ukasz by? spadkobierc? ?wietnych tradycji greckiego
pi?miennictwa historycznego, mia? dost?p do wielu doskona?ych ?róde? informacji na temat
wydarzeń, którymi si? zajmowa?, niezale?nie od tego, ?e przy niektórych sam by? obecny”18.
Jego warsztat historyczny by? doskona?y, a ca?e dzie?o stanowi niezast?pione ?ród?o wiedzy o
Chrystusie i wczesnym Ko?ciele.
?ukasz przedstawi? Paw?a jako aposto?a równego tym z kr?gu Dwunastu i grona braci
Pańskich. Oczywista dla nas apostolsko?? i wyj?tkowa rola Paw?a u pocz?tków Ko?cio?a to
poniek?d zas?uga ?ukasza. Pami?taj?c, jak liczn? opozycj? mia? Pawe?, mo?emy uzna?
?ukaszowe dzie?o za wyj?tkowo odwa?ne. Wielu wspó?czesnych nie by?o zachwyconych
w??czeniem Aposto?a narodów w orbit? misjonarzy-aposto?ów, dlatego Dzieje Apostolskie na
blisko sto lat znalaz?y si? na marginesie jako pismo o drugorz?dnym autorytecie19.

Wojciech Gajewski

11

1
Por. np. Iz 6,13; Ez 14,22.
2
“W Palestynie ka?dy ruch odnowy pragn?? urzeczywistni? doskonalszy Izrael. Ka?dy te? musia? pozosta?ych
?ydów sprowadzi? do rangi Izraelitów drugiego stopnia albo nawet postawi? ich na równi z poganami” (G.
Thei?en, Czasy Jezusa. T?o spo?eczne pierwotnego chrze?cijaństwa, Kraków 2004, s. 120).
3
J. Gnilka, Pierwsi chrze?cijanie. ?ród?a i pocz?tki Ko?cio?a, Kraków 2004, s. 332.
4
J. Daniélou, Teologia judeochrze?cijańska. Historia doktryn chrze?cijańskich przed soborem nicejskim,
Kraków 2002, s. 69-70.
5
W chrze?cijańskich pismach po roku 70 znajdujemy nawi?zanie do idei proroków nawo?uj?cych Izraela do
nawrócenia po wydarzeniach roku 586 przed Chr., czyli po zburzeniu pierwszej ?wi?tyni, np. pos?ania Ducha
(Ez 36,26-27; Jl 3,1nn.) i zawarcia Nowego Przymierza (Jr 31,31-33), tak szeroko obecnych na kartach NT (por.
Dz 1,8, 2,16nn.; Hbr 8,8-10).
6
J. McDowell, Przewodnik apologetyczny, Warszawa 2002, s. 122.
7
“Zburzenie ?wi?tyni i Jerozolimy [by?o] kar? za zbrodnie ?ydów”. Pogl?d ten wyrazi? Orygenes (Przeciwko
Celsusowi 4,22), a po nim wielu chrze?cijańskich pisarzy antyku, m.in. Euzebiusz z Cezarei i Augustyn. Por. J.
Iluk, ?ydowska politeja i Ko?ció? w imperium rzymskim u schy?ku antyku, t. 1, Gdańsk 2006, s. 402.
8
D. Juster, Powrót do korzeni. Podstawy teologii biblijnej judaizmu mesjanistycznego, Kraków 1999, s. 184.
9
Justyn, Apologia I,31, [w:] Pierwsi greccy apologeci. “Biblioteka Ojców Ko?cio?a”, Kraków 2004.
10
W mowie w 23 rozdziale Jezus siedmiokrotne wypowiada pod ich adresem epitet “Ob?udnicy!”. W podobnym
duchu mówi o faryzeuszach tekst pochodz?cy z tego samego okresu i ?rodowiska – Didaché.
11
F. F. Bruce, Wiarygodno?? Pism Nowego Testamentu, Katowice 2003, s. 16, przyp. 9. Autor datuje powstanie
tej Ewangelii na lata 70. Nie wyklucza to pracy redakcyjnej, w wyniku której wy?oni?a si? w ostatecznym
kszta?cie: “Uznana na ogó? data oscyluje mi?dzy rokiem 90 a 95 n.e.”; por. ?. Trocmé, s. 140.
12
J. Daniélou, s. 73.
13
F. F. Bruce, s. 17.
14
J. Gnilka, Pawe? z Tarsu, Aposto? i ?wiadek, Kraków 2001, s. 160.
15
?. Trocmé, s. 150-151.
16
?. Trocmé, s. 146-147.
17
J. Gnilka, Pawe? z Tarsu, s. 442-445.
18
F. F. Bruce, s. 104.
19
?. Trocmé, s. 152-153.

狠狠撸

8.Droga ko?cio?a do samodzielno?ci

Recommended

More Related Content

What's hot (20)

Viewers also liked (20)

Similar to 8.Droga ko?cio?a do samodzielno?ci (20)

More from parakletos (6)

8.Droga ko?cio?a do samodzielno?ci