Ahlak psikolojisi ve sosyal yaÅŸam
- 1. AHLAK PSİKOLOJİSİ VE SOSYAL YAŞAM Yazar : Erol GÜNGÖR- Salim AKÇAY Yayınevi : Ötüken Baskı : İstanbul / 1995 / 220 shf. ISBN : Bilim Grubu : Psikoloji / Ahlak Türü : Heyet Çalışması Hitap Ettiği Okuyucu Kitlesi: Özel İlgi Genel Değ erlendi rme : Ahlakın psikolojik görüntüsü, insan yaşantısı ve sosyal ahlak üzerine değerlendirmeler yapılıyor. Vicdan, doğruluk ve ahlak, kişiye saygı, sosyal ahlak, ahlakı etkileyen faktörlerden din, adaletin uygulanması, yaptırıcı kuvvetler, sorumluluk gibi konular işleniyor.
- 2. Erol Güngör tarafından kaleme alınan bu eser iki farklı kitapt an müt e ş ekkil. Birincisi (1974) yılında kaleme alınan Ahlak Psikolojisi ikincisi 1975 yılında yazılan Sosyal Ahlak 'tır. Birinci kitap Ahlak Psikolojisi, ahlakın kişi üzerinde ki etkilerini anlatmak t a dır. Ahlak Psikolojisi iki ana konudan ( 1.Ahlakın Psikolojik Görünüşü 2.İnsanın Yaşayışı ve Ahlak) oluşmakt adır. Birinci bölümd e insanın kişiliğini oluşturan unsurlar anlatılmakt adır. Bu arada kişiliğin(şahsiyet)h e r insanın kendine özgü davranış eğilimlerinin dinamik bir bütünü diye tarif edilmekt e insan şahsiyetini meydan a getiren unsurların başında soyaç ekim geldiği iddia edilmekt e bundan başka biyolojik faktörlerin rolünden bahs edilmekt e üçüncü faktör olarak çevre olduğu anlatılmakt adır. Yazar çeşitli psikologların görüşlerini serd ediyor ve bu konuda şu karara varıyor; çocuğun şahsiyetinde "0- 5"yaş aile, bundan sonra çevre etki etmekt e , bunlarla berab e r biyolojik faktörlerinde önemli etkisi olduğunu belirtmekt e . İkinci alt başlık Ahlakı Davranışın psikolojik yönü. Ahlaki davranışın psikolojik yönü diyince davranış yaptığımız kişi veya varlıklar hakkında ki tutumları kast edilmekt e insanın farklı tutum sergilediği iddia edilmekt e .Böylesi durumlarda sadec e tutumlarımızı değiştirdiğimiz fertler değil kendimizde(b enliğimizde)d evr ey e girmekt e . Bir insan başkalarına karşı tutumu nu değerlendirirken kendi kişiliği hakkında da bilgi sahibi olmak zorunda kalıyor. Kendi şahsımız hakkındaki tutumlarımız benlik veya ben dediğimiz kavramı meydan a getirir. İnsan zekası saye sind e kedi şahsımızı objektif bir şekilde, yani dışardaki varlıklardan biriymiş gibi görebiliriz ve ona karşıda bazı tutumlara sahip olur. Herkesd e bir benlik kavramı var olduğu iddia edilmekt e ve ahlaki davranış bu benlik ile dış dünya arasındaki müna s e b e tin görüntüsü olduğu iddia edilmekt e. Ahlaki davranışt a etkili bir faktör olan benliğin oluşumun d a toplumun etkisi vardır. çünkü başka insanlarla ilişkiye girmed en davranış olmaz. Davranış olmayınca
- 3. sosyal davranış şeklinde insanın aklında bir yargı belirmekt e insanların ahlaki bir davranış hakkında yargıda bulunabilmel eri için belli zeka kapasit e sin e sahip olması gerektiği çoğu ilim adamlarınca ileri sürülmekt e . zeka yaşına göre insanların ahlaki davranışlar hakkındaki yargılarında da değişiklik olduğu iddia edilmekt edir . Çocukla yetişkinin bir davranış sonucund aki değerlendirmel e ri buna örnektir . Yazar önemine binaen bir parant e z açıyor ve cinsel ahlakt an yani iffet kavramınd an bahs ediyor. ahlak sahasında yaşan an münak a ş al arın çoğu bu cinsel ahlak konusund adır. toplumun ahlak sistemini beğenme y e nl e r en çok cinsel ahlakla ilgili stand artlard an şikayetçidir. Fraude gibi alt ve üst ben inancına sahip olanlar toplumun alt beni güdükleştirdiğini iddia etmekt e dirler. Toplum cinsel hayatın istikame ti için aileyi icat etmiştir. Üçüncü alt başlık olarak ahlakın boyutları ve gelişme si anlatılmakt adır Ahlakın üç boyutu vardır. Bilgi, duygu, davranış. Ahlaki bilgi ahlak değerleri hakkındaki bilgilerdir. Devlet malını yemenin kötü birşey olduğunu insanın bilmesi ahlaki bir bilgidir. Devlet malı yememe si ahlaki bir davranıştır. Yemesi durumun d a suçluluk hissetme si ahlaki bir duygudur. Fakat her zaman bilgi, davranış ve duygu birbiriyle dayanışma içinde olmayabilir. Ahlaki bilgi genelde model olarak alınan insanlardan öğrenilmekt edir. PSİ KO L OJİ VE AHLAK Birinci kitabın son bölümünd e psikoloji ve ahlakın birbiriyle ilgisi anlatılmakt a .Konuya girmed e n önce "İnsanın gerek kendi içinde gereks e dışında meydan a gelip de kendisi tarafından fark edilen değişmel er" diye şuur tarif edilmiş. Ayrıca bizim kafamızdaki şeylerin arasındaki farkına varabildiğimiz unsurlardan ibaret olduğu da şuurun farklı bir versiyonu olduğu eklenmiş. Ahlaki bilgi şuur karşılamakt a . Duygu ve bilginin oluşma sında "iç kontrol oluşmakt a". Bu iç kontrolü meyd an a getirenler şöyle açıklanmakt a: İç kontrolü meydan a gelme si için belli bir
- 4. olgunluk seviyesi gerekme k t e dir. Olgunluk seviyesine gelinceye kadar anne- baba yetiştirici ve öğretme nl e rin çocuğa davranışları iç kontrolü meyd an a getirmekt e . Yani çocukluk çağında görülen terbiyeye bağlıdır. -Psikolojik Bakımdan Ahlak Dışı Haller ve Ahlaki Şuur: Ahlak dışı haller denince genellikle belli bir takım ahlak kaidelerinin çiğnenme si gelmekt e dir. Ahlak dışında şu kast edilmekt e dir .Kişi istediği bir harek e t t e n dolayı suçluluk hissi duyuyors a bu harek e t ahlak dışıdır. Ahlaki şuurda kişinin kendinin (benliğinin) farkına varma sıdır. V CDANIN İ YAPICI UNS U R LARI a)Şuurdan Vicdana Geçi ş ve Ahlaki İlerleme : Ahlak şuuru insanın iyiyle kötüyü birbirinden ayıt edec ek ölçülere sahip olması demek tir. Bu ahlaki bilgiye duyguyu da ekleyinc e vicdan mekanizma sı oluşur. İnsanı ahlaklı davranma y a iten işte bu duygudur. b)Do ğruluk ve Ahlak: Doğruluk ve dürüstlük ahlaklı olmanın sonucudur. Ahlaklılıktan kuvvetli vicdan sahibi olmak kastedilmekt e dir. İNSANIN YAŞAYIŞI VE AHLAK Birinci bölümd e ahlakın psikolojik yönü, teorik yönü ele alınmıştı. İkinci bölümd e ahlakın pratik yönü kişinin davranışlarına olan etkisi anlatılmakt a. A)KİŞİ YE SAYGI : Ahlaklı davranışın gayesi insanların bir arada ahenk içinde yaşama sıdır. Bunun içinde kişilerin kişiliğine saygı duyulmalıdır. Burada başkalarına karşı değil kişinin kendi vücuduna da saygı duyma sı gerekir. Kişinin kişiliğine saygıdan başka kişinin yaşamın a, vücut bütünlüğün e de saygı duyulmalıdır .Ahlaki olan ruh ve bedenin ikisine de saygı duyulma sıdır. Bu saygı başkaları tarafından olması gerektiği gibi kişinin kendi kendisine de saygı duyma sı gerekir. Bu da sağlığa zararlı davranışlardan ve alışkanlıklardan uzak durmakla sigara, içki, ilaç gibi zararlı
- 5. madd el erin kullanılmama sı şeklinde tecelli eder SO SYAL AHLAK Ahlak kişinin diye tarif edilmiştir. İnsanlar bir arada yaşadıklarından birbirlerine karşı davranışları bulunmakt a dır. Bu davranışlar sonucu iyi veya kötü neticeler zuhur etmekt e dir. Bunun için ahlakın sosyal yönü vardır. nsanın Ahlakını Etkiley e İ n veya Davranı ş larına Yön veren Şeyler: Örf ve Adetl er: Her toplumun nesilden nesile aktarılan standa rt davranış tarzlarına örf ve adetler denir. Fakat örf ve adet aynı derec ed e etki payına sahip değildir. Örfe mugayir davranınc a resmi sert tepki alınır, adet e ters davranılınca alay edilme, hor görülme şeklinde tepki alınır. Örf ve adetlerin kökü derinlere, çok uzak geçmiş e dayanır. Örf ve adetler toplum düzeninin ayakt a durma sını, toplum hayatının hercüme rç olmasını önleyen kalıplardır. Fakat bu örf ve adetlerd e de değişmel er gözükmekt e dir. Aynı zaman d a örf ve adetler toplumd an topluma, zamand an zaman a izafidir. Hepsinde farklılık arzed e rl er. İdeal olanı ise örf ve adetlerin meyd an a getirdiği kişinin davranışlarını veya ahlakının değişme z olmasıdır. Fakat böyle birşey olması çok zor hatt a imkansız gözükmekt e dir. Örf ve adetler toplumlarda görülen tavırlar, tarzlar ise bu şunu netice vermekt e ; burada bir sosyal hayat vardır. Bu sosyal hayatın da ilkeleri ve probleml eri vardır. Bakın yazar ilk şunu diyor: sosyal hayatın ilkeleri ve problemleri şimdi açıklayamay a c a ğımız kadar karma şıktır ve o ölçüde münak a ş a konusudur. Fakat ahlakla ilgili noktalarına genel çizgiler içinde özetleyebiliriz. Sosyal hayat denince akla insan toplulukları gelir. Toplum bize nasıl davrana c ağımızı öğretir, problemler ise sosyal hayatın zaruretleri ile ferdi hürriyet arasında iyi bir dengenin kurulma sıdır. Cemiyet ahlak problemini çözmek için insan grupları arasında eşitlik sağlamay a , bir taraftan da bütün fertlerini belli bir ahlak disiplini içinde yetiştirmey e çalışır.
- 6. Toplum fertlerinin hepsini ortak bir ahlak disiplin içinde yetiştirir. Bunun sonucund a fertlerd e şu konularda ortak değer yargıları oluşur: Medeniyet e doğru çaba göst erilmeli. Medeniyet t en de bir halkın örf ve adetinin yumuş ama sı, şehirlileşme si, nezak e t ve umumi ahlak ve adabın gözetilme sine ve kanunlaşma sın a imkan verec ek bir bilgi yayılması demek tir. Bir cemiye t faziletli bir hayat oluşturma z s a med eni olamaz. Medeniyetin sonucund a ideal bir adalet e ulaşmaktır. Kişinin ödevlerinden biri de adaleti gözetme k tir. Bu adalet kavramıda değişme z değildir. Kavramd an maks a t anlanmıştır. Mesela adalet denince kanunların eşit uygulanma sı gerekir. Adaletin üzerinde en fazla titizlikle durulan tarafı titizliktir. Önceden böyle bir adalet anlayışı varken daha sonra sosyal adalet fikri gelişmiştir. ideal adalet fikrinin yorumlanma sı başlığı altında yazar tabii hukuktan bahs etmekt e dir. Tabi hukuk herkes için geçerli olan hukuk demektir. Yargılama başlığı altında ise adaletle yargılamanın farkından bahs etmekt e ve adaletin bir kimseye yaptığının karşılığının verilme si yargılamanın ise bir kimseye karşılık vermeme k hangi ceza verilmeme si şeklinde tarif etmiştir. Adaleti herkesin gerçekleş tirec eğini fakat yargılamanın ise Allah tarafından Allah'ın dostları tarafından gerçekleş tirilebilec eğini ifade etmiştir. Din ve Ahlak: Din kaynağını Allah'tan alan bir ahlak sistemidir. Ahlaki davranışın en önemli özelliklerinden biri olan adalet fikri din tarafından ikame edilmiştir. Adal et lkelerinin İ Uygul ama l arı : Pozitif hukuk denen elan yürürlükt eki hukuk ideal adaletin uygulamış tarzıdır. Pozitif hukukun kaynağı olarak örf ve adetlerin belirlediği hak ve haksızlıktır. Yani birinci kaynak örf ve adetlerdir. Hukukun ikinci kaynağı sosyal hayattır. Kamu vicdanın devlet gücü ile kuvvet kazanma sı ve ahlakı koruyan tedbirler alması hukuku oluşturur. Hukuk kaynağından maks a t hukuk kaidelerini koyan makam veya bu kaidelerin dayandığı temel demektir.
- 7. Sorumlulu un Teme ğ l l eri Ve Der e c e l e ri : Sorumluluk derken iki kavraml a karşılaşıyoruz, Beklenen davranış ve birşeyi ve bir şeyi yapmaya ve yapmama d a tercih. Toplumun insandan hangi davranışlar bekleyec eğini a- )Şahsın özellikleri. b-)Şahsın içinde bulunduğu durum. Sorumluluğun derec el e rine gelince bu konuda sorumlulukla ilgili ahlak veya hukukun kaidesinin kaynağına bakmamız gerekiyor. Kaidenin kaynağı hangi makam ve otorite ise biz birinci derec ed e otoriteye karşı sorumluyuz. Her davranış meyd an a getirdiği zarar derec e sin e göre bir sorumluluk doğurur. sorumluluğun sosyal kaynağına gelince, sorumluluk sosyal bir kavramdır, kaynağını cemiyet t e n alır. Yaptırıcı Kuvv e t l er: İnsanı belli bir şekilde davranmay a zorlayan kuvvet (müeyyide) demek tir. Yaptırıcı kuvvet: Devlet kendi emir ve yasaklarına uymayan kimseler e ceza verir. Para cezası, hapis, sürgün, vicdan cezası gibi. Hukukun Garantileri başlığı altında yazar şunları anlatıyor; Bir ülkenin hukuk sistemi o ülkenin ahlak sisteminin başlıca garantisidir. Hukuk kaideleri bir bakıma devlet gücüyle korunan ahlak kaidelerinden ibarettir. Devlet hukukun sahibidir. Devlet hukukun sahibi olmakla cemiyetin bütün varlığına da garanti altına almış olur. Hukukun garantörü olan bu devleti vatan ve millet meydan a getirir. Hukukun sahibi hamisi olan devletin görevlerinden birisi sosyal adaleti sağlamak tır. Sosyal adalet t e n maks a t herkesi aynı gelir seviyesine çıkarmak herke si eşitlemek değildir. O zaman toplumd a birlik olmazdı. Sosyal adalett en maks a t herke s e eşit fırsat hakkı tanımaktır. Sosyal adalett en insanların haklarından bahs edinc e
- 8. demokra si ve ahlak kavramı gündeme gelmekt e dir. Demokra si halkın, halk tarafından halk için idaresidir. Demokra sinin en göze batan tarafı seçme hürriyetidir. Yani bütün insanlara eşit seviyed e muamel e edilir herke sin seçme hakkı vardır. Vatanda şın ahlaki sorumluluğuda demokra tik rejimlerde seçme hakkını kullanma sıdır. Yazar burada farklı bir konuya geçiyor. Savaş ve Ahlak kavraml arını karşılaştırıyor. Savaşın normalde ahlaki bir harek e t olmadığını anlatıyor. Fakat ortada bir tarafın tecavüz e uğrama sı varsa bu sefer savaş ahlakın korunma sı için zorunluluk haline geliyor. Savaşın ahlaka ters olmasının sebebi insanların tıpkı hayvanlar gibi sadec e karın doyurma ve hayatt a kalma endişe sine düşmel e ridir Rüşvetin vurgunculuğun yalancılığın savaş zamanınd a artma sı artı bir sebeptir. Savaş ahlakında hile vardır. Fakat ikiyüzlülük yoktur diyor yazar eğer savaş a girilmişs e Yazar son olarak makinalaşma nın yani otoma syonun ahlakla olan ilişkisine değiniyor. Makinayla birlikte gelen yeni değerlerin ve yeni hayat tarzının eski ahlaki değerleri sarstığını iddia ediyor. Makinalaşma nın artma sı yani makina üret en makinaların yapılma sı sonucu işçi olarak insana ihtiyaç bırakmaya c a ğı bunun için toplumd a işsizliğin artac ağınd an bahs ediyor. Makinalaşmayl a berab e r teknisyen yetiştirileceği vasıfsız işçilerin hiçbir işe yaramay a c a ğı kana a tin e varıyor. Ayrıca otoma syonun insanın yaptığından daha hızlı ve daha çok üretim gerç ekle ş tirme si netice sind e insanların boş zamanları çoğalıyor. İnsanların boş kalma sı onların bu boşluklarını kötü alışkanlıklar ediner ek gidermel e ri ahlaki bir bunalım getirdiği kana a tind edir yazar. Teknolojinin (otoma syon un) geliştiği şu dönemd e tıp ve mühendislikler revaçt a bulunmakt adır. Fakat meslek seçimind e ferdi beceriler ve istekler göz önünde tutulmalı ahlaki gaye olarak insanlara faydalı olabileceği mesleği seçmek en ahlaki olanıdır. İkinci kitabın ikinci bölümünd e yazar ailenin ahlak üzerindeki etkilerine değinmiş. Ailenin bilhass a karakt e r terbiyesi bakımından bütün diğer eğitim kaynaklarından daha önemli olduğunu belirtmiştir. Yazar cemiye t
- 9. dediğimiz topluluğun aile tarafından yetiştirilen insanlardan meyd an a geldiğini söylemekt e , ve ahlaki davranışın bilhass a duygu yönünün ailede oluştuğunu düşünmek t e dir. Yazara göre aile cemiyetin en önemli bir birimidir ve böyle olmaya devam edec ektir.
- 10. dediğimiz topluluğun aile tarafından yetiştirilen insanlardan meyd an a geldiğini söylemekt e , ve ahlaki davranışın bilhass a duygu yönünün ailede oluştuğunu düşünmek t e dir. Yazara göre aile cemiyetin en önemli bir birimidir ve böyle olmaya devam edec ektir.