ºÝºÝߣ

ºÝºÝߣShare a Scribd company logo

Atom n¨¹v?l?rinin radioaktiv ?evrilm?l?ri

?Download as PPTX, PDF?
?
S
Sevinc Agayeva

Kimya sah?si

1 of 30
Download to read offline
?T?L?B?:A?ayeva Sevinc ?FAKULTE:Neft-Mexanika ?F?NN:Kimya ?M??LL?M:G.N.Abdullayeva ?M?VZU:Atom n¨¹v?l?rinin radioaktiv ?evrilm?l?ri (?ernob?l faci?si) AZ?RBAYCAN DOVL?T NEFT V? S?NAYE UNIVERSITETI qrup:463.6
RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI ? 2500 il ?vv?l-Demokrit: atomlar b?l¨¹nm?z, ?b?di v? d?yi?m?z, daima h?r?k?td? olan, forma v? ?l?¨¹l?rin? g?r? f?rql?n?n ki?ik maddi z?rr?cikl?rdir. ? XIX ?srin ortalar?- atom m¨¹r?kk?b qurulu?a malikdir v? onlar?n t?rkibin? elektrik y¨¹kl¨¹ z?rr?cikl?r daxildir.
RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI 1896-Pyer K¨¹ri v? Mariya K¨¹ri: urandan ?lav? bir s?ra ba?qa elementl?r (polonium, radium, torium v? s.) d? g¨¹cl¨¹ ?¨¹alanmaya malikdir. Atomlar?n xarici t?sir olmadan ?zba??na ?¨¹alanmas? hadis?si radioaktivlik, ba? ver?n ?¨¹alanma is? radioaktiv ?¨¹alanma adlan?r. Radioaktivlik xass?si atom n¨¹v?l?rinin qurulu?u v? t?rkibi il? ba?l?d?r. Xarici amill?r (mexaniki t?sir, temperatur, elektrik v? maqnit sah?si v? s.) bu xass?y? t?sir g?st?rmir.
? 1899-Rezerford: radiumun radioaktiv ?¨¹alanmas? bircins olmay?b m¨¹r?kk?b qurulu?a malikdir. RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI Radioaktiv ?¨¹alar y¨¹kl¨¹ z?rr?cikl?rd?n ibar?tdirs?, maqnit sah?sind? meyl etm?lidir.
RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI Alfa z?rr?cikl?r ikiqat ionla?m?? helium n¨¹v?sind?n ibar?tdir Beta z?rr?cikl?r ?ox b?y¨¹k s¨¹r?t? malik elektronlar selidir. Qamma ?¨¹alanma ?ox ki?ik dal?a uzunlu?una malik elektromaqnit ?¨¹alanmas?d?r.
ATOM N?V?L?RININ RADIOAKTIV ?EVRILM?L?RI B?zi radioaktiv kimy?vi elementl?r ?¨¹alanma xass?l?rini uzun m¨¹dd?t saxlaya bilir. Onlarda ?¨¹alanma intensivliyi ill?r ?rzind? hiss olunacaq d?r?c?d? d?yi?mir. 1 Kimy?vi element alfa v? ya beta ?¨¹alanmaya m?ruz qald?qda ba?qa kimy?vi element? ?evrilir. 2 Kimy?vi elementl?rin radioaktiv ?evrilm?si zaman? enerji ayr?l?r. Enerji ayr?lmas? is? bir ne?? il davam ed? bil?r. Radioaktiv ?evrilm?l?rin gedi?in? k?nardan edil?n m¨¹daxil?l?r ( temperatur v? t?zyiqin d?yi?m?si, kimy?vi reaksiyalar, elektrik v? maqnit t?sirl?ri v? s. ) he? bir t?sir g?st?rmir 3 4
ATOM N?V?L?RININ RADIOAKTIV ?EVRILM?L?RI ? N¨¹v?nin a ¨C z?rr?cik ?¨¹alamd?rmaqla ?zba??na ba?qa n¨¹v?y? ?evrilm?si radioaktiv a- ?evrilm? adlan?r. E Y X A Z A Z ? ? ? - - a 4 2 4 2 ? S?ra n?mr?si olan b¨¹t¨¹n a??r n¨¹v?l?r, dem?k olar ki, a ¨C radioaktivdir. 82 ? Z
N¨¹v?nin b ¨C z?rr?cik ?¨¹alamd?rmaqla ?zba??na ba?qa n¨¹v?y? ?evrilm?si radioaktiv b - ?evrilm? adlan?r. ?ki b ?evrilm? n?v¨¹ vard?r: pozitron ?¨¹alanmas?. Pozitron - elektronun ?ksidir. elektron ?¨¹alanmas?. Bu ?evrilm?d? n¨¹v?d?ki neytrondan biri protona ?evrilir. ? b - b ? 0 0 0 1 1 ? ? ? - ? e Y X A Z A Z g - ?evrilm?si zaman? n¨¹v?nin y¨¹k v? k¨¹tl? ?d?di d?yi?m?z qal?r.
N?V? Q?VV?L?RI Bu q¨¹vv?l?r n¨¹v?d? nuklonlar aras?ndak? rabit?ni t?min edir. N¨¹v? q¨¹vv?l?ri t?bi?td? ?n g¨¹cl¨¹ v? cazib? xarakterli qar??l?ql? t?sir q¨¹vv?sidir. Bu q¨¹vv?l?r elektromaqnit v? qravitasiya q¨¹vv?l?rind?n f?rqli olaraq yaxina t?sir q¨¹vv?l?ridir. N¨¹v? q¨¹vv?l?ri nuklonun elektrik q¨¹vv?l?rind?n as?l? deyil, y?ni n¨¹v?d? proton¨Cproton (p-p), neytron-neytron (n-n) v? neytron- proton (p-n) c¨¹tl?ri aras?ndak? n¨¹v? q¨¹vv?l?ri qiym?tc? eynidir. N¨¹v? q¨¹vv?l?ri doyma xass?sin? mallikdir. N¨¹v?d? h?r bir nuklon n¨¹v?nin b¨¹t¨¹n nuklonlar? il? deyil, ancaq onu bilavasit? ?hat? ed?n m¨¹?yy?n sayda qon?y nuklonlarla qar??l?ql? t?sird? ola bil?r.
N?V? REAKSIYALARI. ? 1919- Rezerford ilk n¨¹v? reaksiyalar?: Enerjisi 7,58 MeV olan alfa z?rr?cikl?rl? azot n¨¹v?l?ri at??? tutulmu? v? n?tic?d? oksigen n¨¹v?si v? proton alm??d?r. 1932-Nils Bor f?rziyy?si: N¨¹v? reaksiyalar? iki m?rh?l?d? ba? verir:- z?rr?cik n¨¹v? t?r?find?n tutulur v? ?ox ki?ik zaman m¨¹dd?tind? yeni dayan?qs?z n¨¹v? yaran?r. - Dayan?qs?z n¨¹v? spontan par?alanaraq, yeni n¨¹v? v? yeni z?rr?cik ?m?l? g?tirir. H O He N 1 1 17 8 4 2 14 7 ? ? ? H O F He N 1 1 17 8 18 9 4 2 14 7 ? ? ? ? ? N¨¹v? reaksiyalar? yeni atom n¨¹v?l?ri sintez etm?k (birl??dirm?k) ¨¹?¨¹nd? istifad? olunur.(1932) ? Enriko Fermi- neytronlar?n yaratd??? ilk n¨¹v? reaksiyalar?: He He Li H 4 2 4 2 7 3 1 1 ? ? ? He Na Al n 4 2 24 11 27 13 1 0 ? ? ?
URAN N?V?L?RININ B??NM?SI ? 1938- Otto Han v? Fri? Strasman- Uran n¨¹v?l?rinin neytronlarla b?l¨¹nm?si m¨¹?yy?n olundu. ? 1939- O.Fri? v? L.Maytner ¨C b?l¨¹nm? prosesi a??r n¨¹v?nin k¨¹tl?si b?l¨¹nm? zaman? meydana ??xan q?lp?l?rin k¨¹tl?l?ri c?mind?n b?y¨¹k olduqda m¨¹mk¨¹nd¨¹r. ? . n Cs Rb 1 0 143 55 90 37 3 ? ? (Rubidium v?Seziium) n Te Zr 1 0 137 52 97 40 2 ? ? (Sirkonium v? Tellur) n Xe Sr 1 0 139 54 95 38 2 ? ? (Stronsium v? Ksenon) n Ba Kr 1 0 142 56 91 36 3 ? ? ( Kripton v? Barium)
Nils Bor- N¨¹v?nin b?¨¹nm? n?z?riyy?sini damla modelin? ?saslanaraq vermi?dir: nuklonlar toplusu elektrik y¨¹k¨¹ il? y¨¹kl?nmi? maye damlas?n? xat?rladan maye damlas?n? xat?rlad?r. N¨¹v?d? nuklonlar aras?ndak? n¨¹v? q¨¹vv?l?ri n¨¹v?ni par?alanmaqdan qoruyur. Protonlar arasndak? elektrik it?l?m? q¨¹vv?l?ri onlar? par?alama?a c?hd edir. Neytronu udduqda uran n¨¹v?si ?lav? enerji ald???na g?r? h?yacanla??r v? deformasiya ed?r?k uzunsov ??kil al?r. Kulon q¨¹vv?l?ri ¨¹st¨¹nl¨¹k t??kil edir v? n¨¹v?nin b?¨¹nd¨¹y¨¹ q?lp?l?r b?y¨¹k s¨¹r?tl? bir-birind?n uzaqla??r. URAN N?V?L?RININ B?L?NM?SI
N?V? REAKTORU Neytron yava??d?c?lar?ndan istifad? etm?kl? uran?n b?hran k¨¹tl?sini d?f?l?rl? azaltmaq v? qiym?tli xammala q?na?t etm?k m¨¹mk¨¹nd¨¹r. Yava? neytronlar?n uran n¨¹v?l?ri t?r?find?n udulma ehtimal? s¨¹r?tli neytronlata nisb?t?n y¨¹z d?f?l?rl? b?y¨¹kd¨¹r. ?n yax?? neytron yava??d?c?lar? a??r su v? qrafitdir. Onlar?n n¨¹v?l?ri il? elastiki qar??l?ql? t?sird?n sonra neytronlar?n s¨¹r?tl?ri istilik s¨¹r?tl?rin? q?d?r azal?r. Yava??d?c?lar?n v? neytron qaytar?c?s? olan berillium ?rt¨¹y¨¹n¨¹n t?tbiqi zaman? uran?n b?hran k¨¹tl?sini 250 q kimi azaltmaq m¨¹mk¨¹nd¨¹r.
M¨¹asir probleml?rd?n biri ¨C enerji ehtiyac?n?n ?d?nilm?sidir. ?lk Atom elektrik stansiyas? (AES) 1954-c¨¹ ild? Rusiyanin Obninsk ??h?rind? istifad?y? verilmi?dir. G¨¹c¨¹ 5000 kVt olmu?dur. ATOM ENERJISI
AES ¨C in ¨¹st¨¹nl¨¹kl?ri 1-AES-in i?l?m?si ¨¹?¨¹n ?ox az miqdarda yanacaq t?l?b olunur. ( 1 q uranda toplanan daxili enerji 2,5 ton neftin yanmas? zaman? ayr?lan enerjiy? ekvivalentdir.) 2-?stilik elektrik stansiyalar? il? m¨¹qayis?d?AES d¨¹zg¨¹n istismar olunarsa, ekoloji c?h?td?n daha t?mizdir. N¨¹v? yanaca??ndan istifad? insanlar ¨¹?¨¹n ciddi probleml?r d? yarad?r Reaksiyada al?nan yeni madd?l?rd? radioaktivdir. N¨¹v? yanaca?? tullant?lar? x¨¹susi t?hcizatl? kameralarda ciddi n?zar?td? saxlanmal?d?r. M¨¹asir d?vrd? AES h?r c¨¹r t?xribatlaran ciddi m¨¹hafiz? olunmal?d?r. Uran izotopu radioaktivdir.???il?ri v? ?traf ?halini m¨¹hafiz? etm?k ¨¹?¨¹n n¨¹v? reaktorunu ?ox qal?n d?mir-beton ?rt¨¹kl? ?hat? etm?k laz?md?r.
??ALANMANIN BIOLOJI T?SIRI ? Radioaktiv madd?l?rin ?¨¹alanmas? m¨¹?yy?n ??raitd? b¨¹t¨¹n canl? orqanizml?rin sa?laml??? ¨¹?¨¹n t?hl¨¹k? t?r?dir: canl? orqanizml?rd? ionla?ma t?siri yarad?r, h¨¹ceyr?d? ba? ver?n d?yi?ilikl?r onun m?hvin? g?tirir. Radioaktiv ?¨¹alanman?n canl? orqanizml?r? m?nfi t?sirinin xarakteri iki m¨¹h¨¹m amild?n as?l?d?r: 2- orqanizmin k¨¹tl?sind?n 1- orqanizm? ionla?d?r?c? z?rr?cikl?rin verdiyi enerjinin miqdar?ndan
Z?RR?CIKL?RIN N?FUZETM? QABILIYY?TI Alfa z?rr?cikl?r ?n z?if n¨¹fuzetm? qabilliyy?tin? malikdir: adi ka??z par?as?, paltar. Qida il? daxil olduqda t?hl¨¹k?lidir Beta z?rrr?cikl?r Qamma ?¨¹alanma ?ox b?y¨¹k n¨¹fuzetm? qabilliyy?tin? malikdir: Havada 5 m, orqanizmd? 1-2 sm d?rinliy? n¨¹fuz ed? bilir. Ondan bir ne?? millimetr qal?nl?qda al¨¹minium ?rt¨¹k qoruyur. ?n b?y¨¹k n¨¹fuzetm? qabilliyy?tin? malikdir: Qar??s?n? bir ne?? metr qal?nl?qda qur?u?un v? ya beton ?rt¨¹k ala bilir.
26 aprel 1986-c? il Ukraynan?n paytaxt? Kiyev ??h?ri yax?nl???nda yerl???n ?ernob?l AES-d? g¨¹cl¨¹ n¨¹v? partlay??? ba? verdi. Stansiya partlayandan sonra yaranm?? radioaktiv buludun b?y¨¹k bir hiss?si ??rqi Avropaya do?ru h?r?k?t etmi?dirs? d?,bel? ??L?M BULUDU?nun yerd? qalan hiss?sini k¨¹l?kl?r c?nuba s¨¹r¨¹m¨¹?d¨¹.N?tic?d?,Az?rbay can da bu faci?y? g?r? radioaktiv ?¨¹alanmaya m?ruz qalanlar olmu?du. ?ERNOBIL FACI?SI
?ERNOBIL FACI?SI Bundan ba?qa,AES-in partlami? 4-c¨¹ enerji blokunun t?hl¨¹k?siz hala sal?nma? ¨¹?¨¹n ke?iril?n ?Sarkofaq? ?m?liyyat?nda 129 Az?rbaycan v?t?nda?? da i?tirak edib ki,onlar?n ham?s? m¨¹xt?lif s?viyy?li radioktiv ?¨¹alanmaya m?ruz qal?blar.
Q?ZA Ke?mi? SSR?-ni t??kil ed?n 15 respublikadan biri olan Uraynan?n paytaxt? Kiyev ??h?ri yax?nl???nda yerl???n ?ernob?l Atom Elektrik Stansiyas?n?n 4 n?mr?li reaktorunda n?vb?ti yoxlama i?l?ri apar?l?rd?.M?qs?d elektrik c?r?yan?n? d?vr?r?d?n ay?randan sonra turbinl?rin n? q?d?r d?vr ed?c?yini v? bu yolla onun n?vb?ti i? g¨¹n¨¹n? hans? s?viyy?d? haz?r olaca??n? m¨¹?yy?n etm?k idi.Bu olduqca t?hl¨¹k?li s?naq idi.Lakin ?v?ll?r d? bel? bir sina?a ?l at?lm??d? v? ortaya h?r hans? bir problem ??xmam??d?.N?hay?t ,texniki personal n?z?rd? tutulanlar? h?yata ke?irm?y? ba?lad?.
Elektrik c?r?yan? d?vr?d?n ??xar?ld?,26 aprel saat 01.00- da turbinl?r? ged?n soyuducu su t?dric?n azalma?a ba?lad?.01.23- d? operator azt?zyiqli reaktoru ba?lamaq ist?di.Amma art?q gec idi.S?naq zaman? ilk anlardan ?z¨¹n¨¹n g?st?r?n v? olduqca c¨¹zi bir t?sir ba???layan nasazl?q z?ncirvari proses? ?evril?r?k reaktorun s¨¹r?tinin k?skin ??kild? artmas?na g?tirib ??xard?.Bu is?,?z n?vb?sind?,reaktorun daxilinde g¨¹cl¨¹ buxarlanma v? ard?nca da d?h??tli partlay??larla m¨¹?aiy?t olundu.Partlay??lar reaktorun xarici al?ml? ?laq?sin? imkan verm?y?n v? onu ?hat? eden 1000 tonluq qoruyucu ??mb?ri yerl? yeksan etdi.Bir andaca d?h??tli buxar v? ?¨¹alanma,toz qat?onlarla kilometr m?saf?ni b¨¹r¨¹d¨¹.Partlay??la eyni zamanda yan??n da ba?lad?.Yan??n? onlarla kilometr m?saf?d?n izl?m?k m¨¹mk¨¹n idi.?lk anlarda n?l?rin ba? verdiyini he? kim anlaya bilm?di.?¨¹nki,bu AES tarixind? bu g¨¹n? kimi rast g?linm?mi? hadis? idi v? onunla nec? m¨¹bariz? apar?laca??n? he? kim bilmirdi.Ham? ?a?q?n bir v?ziyy?t? d¨¹?m¨¹?d¨¹. Q?ZA
Q?ZA Yan??n? s?nd¨¹rm?k v? ?¨¹alanman?n qar??s?n? almaq m?qs?di il? d?rhal vertolyotlar ?a??r?ld?.9 g¨¹n ara verm?d?n onlarla vertolyot partlay?? ba? ver?n 4-c¨¹ blokun ¨¹z?rin? qum,??nq?l v? dig?r madd?l?r t?kd¨¹l?r.Qisa m¨¹dd?td? 4-c¨¹ reaktorun ¨¹z?rind? 5 min tondan ibar?t qum ve ??nq?l da?? ?m?l? g?ldi. Amma yen? d? t?hl¨¹k?li ?¨¹alanma davam edirdi.Partlay?? ba? ver?n ilk anlarda he? bir s?rh?d tan?mayan radioaktiv ?¨¹alanma minl?rl? kilometr m?saf?ni ?z t?siri alt?na ald? v? ?traf? radiokativ tullant?larla ?irkl?ndirdi.
Q?ZA Q?zanin aradan qald?r?lmas?na SSR?-nin h?r yerind?n ?k?n¨¹ll¨¹ler? c?lb edilmi?di v? onlara bu i?in t?hl¨¹k?li olmad??? bar?d? d?n?- d?n? izahat verilmi?di.Q?zan?n aradan qald?r?lmas?nda i?tirak ed?n y¨¹zl?rl? insan ilk g¨¹nl?rd?n g¨¹cl¨¹ ?¨¹alanmaya m?ruz qald?lar.Amma d¨¹?¨¹n¨¹lm¨¹? ??kild? ?¨¹alanman?n g¨¹c¨¹ a?a?? g?st?rilir v? onun insan h?yat? ¨¹?¨¹n bir o q?d?r d? t?hl¨¹k?li olmad??? vur?ulan?rd?.
SSR?-d? h?r vasit? il? bu hadis?nin ¨¹st¨¹n¨¹ ?rt-basd?r etm?y? ?al???rd?lar.O d?vrd? SSR?-y? r?hb?rlik ed?n Mixail Qorba?ov hadis?nin d?h??ti bar?d? m?tbuata m?lumat s?zd?r?lmamas? v? i?timaiyy?tin bu f?lak?tin d?h??tl?rind?n daha ?trafl? ??kild? x?b?r tutmamas? bar?d? gizli g?st?ri? vermi?di.Lakin,q?za zonas?na yax?n ?razil?rd? ya?ayan insanlar aras?nda k¨¹tl?vi ??kild? m¨¹xt?lif x?st?likl?rin yay?lmas? ?halini t??vi?? salm??d?.N?hay?t,?halinin m¨¹?yy?n hiss?si xarici radiostansiyalarin vasit?si il? ?ernob?l faci?sind?n x?b?rdar oldular. ?K? H?FT?L?K S?RR
Qorba?ov xalqin aya?a qalxa bil?c?yind?n ehtiyat ed?r?k n?hay?t ki,iki h?ft?d?n sonra ?sl h?qiq?tl?ri,¨¹st¨¹?rt¨¹l¨¹ ??kild? olsa da, etiraf etm?y? m?cbur oldu.Onun bu a??qlamas?ndan sonra ?ernob?l ?traf?nda ya?ayan ?hali k¨¹tl?vi ??kild? ?razini t?rk etdi.Bo? qalan evl?r talan edildi.N?tic?d?,radioaktiv ?¨¹alanmaya m?ruz qalan ??yalar sat??a ??xar?ld? v? bu ?hali aras?nda x?st?liy? tutulanlar?n say?n?n artmas?na s?b?b oldu. ?K? H?FT?L?K S?RR
Q?ZANIN N?T?C?L?R? Hadis? zaman? 7000-? yax?n insan h?lak oldu,25000 insan g¨¹cl¨¹ radiasiya n?tic?sind? ?m¨¹rl¨¹k ?ik?st oldu,on minl?rl? insan sonsuz qald?.Bu faci?d?n sonra ?ernob?lda do?ulan u?aqlar?n 90%- ind? ?lillik yaran?r.Hadis?d?n ne?? ill?r ke?s? d?,radiasiyanin f?sadlar? h?l? d? Avropada dolanmaqdad?r. Q?zan?n aradan qald?r?lmas?n?n ilk iki ilind? 650 min insan xilasetm? i?l?rin? c?lb edildi.R?smi m?lumatlara g?r?, onlar?n 15 mini bir ne?? ild?n sonra d¨¹nyas?n? d?yi?di. Qeyri-r?smi m?lumatlara g?r?, q?zan?n aradan qald?r?lmas?nda i?tirak ed?n t?xmin?n 95-100 min adam m?ruz qald??? ?¨¹alanma n?tic?sind? ?ld¨¹.
Xilasetm? i?l?rind? ?al??an t?xmin?n 500-550 min adam is? a??r x?st?liy? tutuldu. Onlar?n bir hiss?si art?q d¨¹nyas?n? d?yi?ib, dig?r hiss?si is? ?¨¹alanman?n f?sadlar?n? a??r ??kild? ya?amaqda davam etm?kd?dir. Bu insanlar ?slind? ?m¨¹rl¨¹k ?zab ??km?y? m?ruz qoyulan faci? qurbanlar?na ?evrilibl?r. Onlar h?yatla ?l¨¹m aras?nda can ??km?kd?dirl?r v? ?traflar?ndak? yax?nlar?na da bu d?h??ti ya?atmaqda davam edirl?r. Bir vaxtlar xilasetm? i?l?rind? ?al??an v? ?¨¹alanma zonas?nda ya?ayan insanlar ¨¹?¨¹n m¨¹?yy?n pulsuz m¨¹alic?l?r n?z?rd? tutulmu?du. Q?ZANIN N?T?C?L?R?
Onlara d?vl?t t?r?find?n az da olsa maliyy? yard?mlar? g?st?rilirdi. Lakin SSR?-nin da??lmas?ndan sonra bu m?sum insanlar unuduldular v? onlar?n a??r g¨¹nl?ri ba?lad?. Qeyd ed?k ki, q?za zonas?nda xilasetm? i?l?rind? ?al??an 650 min adamdan ba?qa, f?lak?t b?lg?sind? v? ona qon?u ?razil?rd? t?xmin?n 6-8 milyon insan da ?¨¹alanmaya m?ruz qal?b. Bu g¨¹n ?¨¹alanmaya m?ruz qalan insanlardan d¨¹nyaya g?l?n u?aqlar i??risind? x?r??ng v? m¨¹xt?lif x?st?likl?r t¨¹?yan etm?kd?dir. Onlar?n ?oxunu lab¨¹d ?l¨¹m g?zl?yir v? bu, y¨¹z ill?r boyu z?ncirvari ??kild? ?z t?sirini g?st?r?c?k. Q?ZANIN N?T?C?L?R?
Q?ZANIN N?T?C?L?R?
D?QQ?T?N?Z? G?R? T???KK?R ED?R?M!

More Related Content

Atom n¨¹v?l?rinin radioaktiv ?evrilm?l?ri

  • 1. ?T?L?B?:A?ayeva Sevinc ?FAKULTE:Neft-Mexanika ?F?NN:Kimya ?M??LL?M:G.N.Abdullayeva ?M?VZU:Atom n¨¹v?l?rinin radioaktiv ?evrilm?l?ri (?ernob?l faci?si) AZ?RBAYCAN DOVL?T NEFT V? S?NAYE UNIVERSITETI qrup:463.6
  • 2. RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI ? 2500 il ?vv?l-Demokrit: atomlar b?l¨¹nm?z, ?b?di v? d?yi?m?z, daima h?r?k?td? olan, forma v? ?l?¨¹l?rin? g?r? f?rql?n?n ki?ik maddi z?rr?cikl?rdir. ? XIX ?srin ortalar?- atom m¨¹r?kk?b qurulu?a malikdir v? onlar?n t?rkibin? elektrik y¨¹kl¨¹ z?rr?cikl?r daxildir.
  • 3. RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI 1896-Pyer K¨¹ri v? Mariya K¨¹ri: urandan ?lav? bir s?ra ba?qa elementl?r (polonium, radium, torium v? s.) d? g¨¹cl¨¹ ?¨¹alanmaya malikdir. Atomlar?n xarici t?sir olmadan ?zba??na ?¨¹alanmas? hadis?si radioaktivlik, ba? ver?n ?¨¹alanma is? radioaktiv ?¨¹alanma adlan?r. Radioaktivlik xass?si atom n¨¹v?l?rinin qurulu?u v? t?rkibi il? ba?l?d?r. Xarici amill?r (mexaniki t?sir, temperatur, elektrik v? maqnit sah?si v? s.) bu xass?y? t?sir g?st?rmir.
  • 4. ? 1899-Rezerford: radiumun radioaktiv ?¨¹alanmas? bircins olmay?b m¨¹r?kk?b qurulu?a malikdir. RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI Radioaktiv ?¨¹alar y¨¹kl¨¹ z?rr?cikl?rd?n ibar?tdirs?, maqnit sah?sind? meyl etm?lidir.
  • 5. RADIOAKTIVLIK ATOMUN QURULU?UNUN M?R?KK?BIYINI T?SDIQ ED?N HADIS?L?RD?N BIRI KIMI Alfa z?rr?cikl?r ikiqat ionla?m?? helium n¨¹v?sind?n ibar?tdir Beta z?rr?cikl?r ?ox b?y¨¹k s¨¹r?t? malik elektronlar selidir. Qamma ?¨¹alanma ?ox ki?ik dal?a uzunlu?una malik elektromaqnit ?¨¹alanmas?d?r.
  • 6. ATOM N?V?L?RININ RADIOAKTIV ?EVRILM?L?RI B?zi radioaktiv kimy?vi elementl?r ?¨¹alanma xass?l?rini uzun m¨¹dd?t saxlaya bilir. Onlarda ?¨¹alanma intensivliyi ill?r ?rzind? hiss olunacaq d?r?c?d? d?yi?mir. 1 Kimy?vi element alfa v? ya beta ?¨¹alanmaya m?ruz qald?qda ba?qa kimy?vi element? ?evrilir. 2 Kimy?vi elementl?rin radioaktiv ?evrilm?si zaman? enerji ayr?l?r. Enerji ayr?lmas? is? bir ne?? il davam ed? bil?r. Radioaktiv ?evrilm?l?rin gedi?in? k?nardan edil?n m¨¹daxil?l?r ( temperatur v? t?zyiqin d?yi?m?si, kimy?vi reaksiyalar, elektrik v? maqnit t?sirl?ri v? s. ) he? bir t?sir g?st?rmir 3 4
  • 7. ATOM N?V?L?RININ RADIOAKTIV ?EVRILM?L?RI ? N¨¹v?nin a ¨C z?rr?cik ?¨¹alamd?rmaqla ?zba??na ba?qa n¨¹v?y? ?evrilm?si radioaktiv a- ?evrilm? adlan?r. E Y X A Z A Z ? ? ? - - a 4 2 4 2 ? S?ra n?mr?si olan b¨¹t¨¹n a??r n¨¹v?l?r, dem?k olar ki, a ¨C radioaktivdir. 82 ? Z
  • 8. N¨¹v?nin b ¨C z?rr?cik ?¨¹alamd?rmaqla ?zba??na ba?qa n¨¹v?y? ?evrilm?si radioaktiv b - ?evrilm? adlan?r. ?ki b ?evrilm? n?v¨¹ vard?r: pozitron ?¨¹alanmas?. Pozitron - elektronun ?ksidir. elektron ?¨¹alanmas?. Bu ?evrilm?d? n¨¹v?d?ki neytrondan biri protona ?evrilir. ? b - b ? 0 0 0 1 1 ? ? ? - ? e Y X A Z A Z g - ?evrilm?si zaman? n¨¹v?nin y¨¹k v? k¨¹tl? ?d?di d?yi?m?z qal?r.
  • 9. N?V? Q?VV?L?RI Bu q¨¹vv?l?r n¨¹v?d? nuklonlar aras?ndak? rabit?ni t?min edir. N¨¹v? q¨¹vv?l?ri t?bi?td? ?n g¨¹cl¨¹ v? cazib? xarakterli qar??l?ql? t?sir q¨¹vv?sidir. Bu q¨¹vv?l?r elektromaqnit v? qravitasiya q¨¹vv?l?rind?n f?rqli olaraq yaxina t?sir q¨¹vv?l?ridir. N¨¹v? q¨¹vv?l?ri nuklonun elektrik q¨¹vv?l?rind?n as?l? deyil, y?ni n¨¹v?d? proton¨Cproton (p-p), neytron-neytron (n-n) v? neytron- proton (p-n) c¨¹tl?ri aras?ndak? n¨¹v? q¨¹vv?l?ri qiym?tc? eynidir. N¨¹v? q¨¹vv?l?ri doyma xass?sin? mallikdir. N¨¹v?d? h?r bir nuklon n¨¹v?nin b¨¹t¨¹n nuklonlar? il? deyil, ancaq onu bilavasit? ?hat? ed?n m¨¹?yy?n sayda qon?y nuklonlarla qar??l?ql? t?sird? ola bil?r.
  • 10. N?V? REAKSIYALARI. ? 1919- Rezerford ilk n¨¹v? reaksiyalar?: Enerjisi 7,58 MeV olan alfa z?rr?cikl?rl? azot n¨¹v?l?ri at??? tutulmu? v? n?tic?d? oksigen n¨¹v?si v? proton alm??d?r. 1932-Nils Bor f?rziyy?si: N¨¹v? reaksiyalar? iki m?rh?l?d? ba? verir:- z?rr?cik n¨¹v? t?r?find?n tutulur v? ?ox ki?ik zaman m¨¹dd?tind? yeni dayan?qs?z n¨¹v? yaran?r. - Dayan?qs?z n¨¹v? spontan par?alanaraq, yeni n¨¹v? v? yeni z?rr?cik ?m?l? g?tirir. H O He N 1 1 17 8 4 2 14 7 ? ? ? H O F He N 1 1 17 8 18 9 4 2 14 7 ? ? ? ? ? N¨¹v? reaksiyalar? yeni atom n¨¹v?l?ri sintez etm?k (birl??dirm?k) ¨¹?¨¹nd? istifad? olunur.(1932) ? Enriko Fermi- neytronlar?n yaratd??? ilk n¨¹v? reaksiyalar?: He He Li H 4 2 4 2 7 3 1 1 ? ? ? He Na Al n 4 2 24 11 27 13 1 0 ? ? ?
  • 11. URAN N?V?L?RININ B??NM?SI ? 1938- Otto Han v? Fri? Strasman- Uran n¨¹v?l?rinin neytronlarla b?l¨¹nm?si m¨¹?yy?n olundu. ? 1939- O.Fri? v? L.Maytner ¨C b?l¨¹nm? prosesi a??r n¨¹v?nin k¨¹tl?si b?l¨¹nm? zaman? meydana ??xan q?lp?l?rin k¨¹tl?l?ri c?mind?n b?y¨¹k olduqda m¨¹mk¨¹nd¨¹r. ? . n Cs Rb 1 0 143 55 90 37 3 ? ? (Rubidium v?Seziium) n Te Zr 1 0 137 52 97 40 2 ? ? (Sirkonium v? Tellur) n Xe Sr 1 0 139 54 95 38 2 ? ? (Stronsium v? Ksenon) n Ba Kr 1 0 142 56 91 36 3 ? ? ( Kripton v? Barium)
  • 12. Nils Bor- N¨¹v?nin b?¨¹nm? n?z?riyy?sini damla modelin? ?saslanaraq vermi?dir: nuklonlar toplusu elektrik y¨¹k¨¹ il? y¨¹kl?nmi? maye damlas?n? xat?rladan maye damlas?n? xat?rlad?r. N¨¹v?d? nuklonlar aras?ndak? n¨¹v? q¨¹vv?l?ri n¨¹v?ni par?alanmaqdan qoruyur. Protonlar arasndak? elektrik it?l?m? q¨¹vv?l?ri onlar? par?alama?a c?hd edir. Neytronu udduqda uran n¨¹v?si ?lav? enerji ald???na g?r? h?yacanla??r v? deformasiya ed?r?k uzunsov ??kil al?r. Kulon q¨¹vv?l?ri ¨¹st¨¹nl¨¹k t??kil edir v? n¨¹v?nin b?¨¹nd¨¹y¨¹ q?lp?l?r b?y¨¹k s¨¹r?tl? bir-birind?n uzaqla??r. URAN N?V?L?RININ B?L?NM?SI
  • 13. N?V? REAKTORU Neytron yava??d?c?lar?ndan istifad? etm?kl? uran?n b?hran k¨¹tl?sini d?f?l?rl? azaltmaq v? qiym?tli xammala q?na?t etm?k m¨¹mk¨¹nd¨¹r. Yava? neytronlar?n uran n¨¹v?l?ri t?r?find?n udulma ehtimal? s¨¹r?tli neytronlata nisb?t?n y¨¹z d?f?l?rl? b?y¨¹kd¨¹r. ?n yax?? neytron yava??d?c?lar? a??r su v? qrafitdir. Onlar?n n¨¹v?l?ri il? elastiki qar??l?ql? t?sird?n sonra neytronlar?n s¨¹r?tl?ri istilik s¨¹r?tl?rin? q?d?r azal?r. Yava??d?c?lar?n v? neytron qaytar?c?s? olan berillium ?rt¨¹y¨¹n¨¹n t?tbiqi zaman? uran?n b?hran k¨¹tl?sini 250 q kimi azaltmaq m¨¹mk¨¹nd¨¹r.
  • 14. M¨¹asir probleml?rd?n biri ¨C enerji ehtiyac?n?n ?d?nilm?sidir. ?lk Atom elektrik stansiyas? (AES) 1954-c¨¹ ild? Rusiyanin Obninsk ??h?rind? istifad?y? verilmi?dir. G¨¹c¨¹ 5000 kVt olmu?dur. ATOM ENERJISI
  • 15. AES ¨C in ¨¹st¨¹nl¨¹kl?ri 1-AES-in i?l?m?si ¨¹?¨¹n ?ox az miqdarda yanacaq t?l?b olunur. ( 1 q uranda toplanan daxili enerji 2,5 ton neftin yanmas? zaman? ayr?lan enerjiy? ekvivalentdir.) 2-?stilik elektrik stansiyalar? il? m¨¹qayis?d?AES d¨¹zg¨¹n istismar olunarsa, ekoloji c?h?td?n daha t?mizdir. N¨¹v? yanaca??ndan istifad? insanlar ¨¹?¨¹n ciddi probleml?r d? yarad?r Reaksiyada al?nan yeni madd?l?rd? radioaktivdir. N¨¹v? yanaca?? tullant?lar? x¨¹susi t?hcizatl? kameralarda ciddi n?zar?td? saxlanmal?d?r. M¨¹asir d?vrd? AES h?r c¨¹r t?xribatlaran ciddi m¨¹hafiz? olunmal?d?r. Uran izotopu radioaktivdir.???il?ri v? ?traf ?halini m¨¹hafiz? etm?k ¨¹?¨¹n n¨¹v? reaktorunu ?ox qal?n d?mir-beton ?rt¨¹kl? ?hat? etm?k laz?md?r.
  • 16. ??ALANMANIN BIOLOJI T?SIRI ? Radioaktiv madd?l?rin ?¨¹alanmas? m¨¹?yy?n ??raitd? b¨¹t¨¹n canl? orqanizml?rin sa?laml??? ¨¹?¨¹n t?hl¨¹k? t?r?dir: canl? orqanizml?rd? ionla?ma t?siri yarad?r, h¨¹ceyr?d? ba? ver?n d?yi?ilikl?r onun m?hvin? g?tirir. Radioaktiv ?¨¹alanman?n canl? orqanizml?r? m?nfi t?sirinin xarakteri iki m¨¹h¨¹m amild?n as?l?d?r: 2- orqanizmin k¨¹tl?sind?n 1- orqanizm? ionla?d?r?c? z?rr?cikl?rin verdiyi enerjinin miqdar?ndan
  • 17. Z?RR?CIKL?RIN N?FUZETM? QABILIYY?TI Alfa z?rr?cikl?r ?n z?if n¨¹fuzetm? qabilliyy?tin? malikdir: adi ka??z par?as?, paltar. Qida il? daxil olduqda t?hl¨¹k?lidir Beta z?rrr?cikl?r Qamma ?¨¹alanma ?ox b?y¨¹k n¨¹fuzetm? qabilliyy?tin? malikdir: Havada 5 m, orqanizmd? 1-2 sm d?rinliy? n¨¹fuz ed? bilir. Ondan bir ne?? millimetr qal?nl?qda al¨¹minium ?rt¨¹k qoruyur. ?n b?y¨¹k n¨¹fuzetm? qabilliyy?tin? malikdir: Qar??s?n? bir ne?? metr qal?nl?qda qur?u?un v? ya beton ?rt¨¹k ala bilir.
  • 18. 26 aprel 1986-c? il Ukraynan?n paytaxt? Kiyev ??h?ri yax?nl???nda yerl???n ?ernob?l AES-d? g¨¹cl¨¹ n¨¹v? partlay??? ba? verdi. Stansiya partlayandan sonra yaranm?? radioaktiv buludun b?y¨¹k bir hiss?si ??rqi Avropaya do?ru h?r?k?t etmi?dirs? d?,bel? ??L?M BULUDU?nun yerd? qalan hiss?sini k¨¹l?kl?r c?nuba s¨¹r¨¹m¨¹?d¨¹.N?tic?d?,Az?rbay can da bu faci?y? g?r? radioaktiv ?¨¹alanmaya m?ruz qalanlar olmu?du. ?ERNOBIL FACI?SI
  • 19. ?ERNOBIL FACI?SI Bundan ba?qa,AES-in partlami? 4-c¨¹ enerji blokunun t?hl¨¹k?siz hala sal?nma? ¨¹?¨¹n ke?iril?n ?Sarkofaq? ?m?liyyat?nda 129 Az?rbaycan v?t?nda?? da i?tirak edib ki,onlar?n ham?s? m¨¹xt?lif s?viyy?li radioktiv ?¨¹alanmaya m?ruz qal?blar.
  • 20. Q?ZA Ke?mi? SSR?-ni t??kil ed?n 15 respublikadan biri olan Uraynan?n paytaxt? Kiyev ??h?ri yax?nl???nda yerl???n ?ernob?l Atom Elektrik Stansiyas?n?n 4 n?mr?li reaktorunda n?vb?ti yoxlama i?l?ri apar?l?rd?.M?qs?d elektrik c?r?yan?n? d?vr?r?d?n ay?randan sonra turbinl?rin n? q?d?r d?vr ed?c?yini v? bu yolla onun n?vb?ti i? g¨¹n¨¹n? hans? s?viyy?d? haz?r olaca??n? m¨¹?yy?n etm?k idi.Bu olduqca t?hl¨¹k?li s?naq idi.Lakin ?v?ll?r d? bel? bir sina?a ?l at?lm??d? v? ortaya h?r hans? bir problem ??xmam??d?.N?hay?t ,texniki personal n?z?rd? tutulanlar? h?yata ke?irm?y? ba?lad?.
  • 21. Elektrik c?r?yan? d?vr?d?n ??xar?ld?,26 aprel saat 01.00- da turbinl?r? ged?n soyuducu su t?dric?n azalma?a ba?lad?.01.23- d? operator azt?zyiqli reaktoru ba?lamaq ist?di.Amma art?q gec idi.S?naq zaman? ilk anlardan ?z¨¹n¨¹n g?st?r?n v? olduqca c¨¹zi bir t?sir ba???layan nasazl?q z?ncirvari proses? ?evril?r?k reaktorun s¨¹r?tinin k?skin ??kild? artmas?na g?tirib ??xard?.Bu is?,?z n?vb?sind?,reaktorun daxilinde g¨¹cl¨¹ buxarlanma v? ard?nca da d?h??tli partlay??larla m¨¹?aiy?t olundu.Partlay??lar reaktorun xarici al?ml? ?laq?sin? imkan verm?y?n v? onu ?hat? eden 1000 tonluq qoruyucu ??mb?ri yerl? yeksan etdi.Bir andaca d?h??tli buxar v? ?¨¹alanma,toz qat?onlarla kilometr m?saf?ni b¨¹r¨¹d¨¹.Partlay??la eyni zamanda yan??n da ba?lad?.Yan??n? onlarla kilometr m?saf?d?n izl?m?k m¨¹mk¨¹n idi.?lk anlarda n?l?rin ba? verdiyini he? kim anlaya bilm?di.?¨¹nki,bu AES tarixind? bu g¨¹n? kimi rast g?linm?mi? hadis? idi v? onunla nec? m¨¹bariz? apar?laca??n? he? kim bilmirdi.Ham? ?a?q?n bir v?ziyy?t? d¨¹?m¨¹?d¨¹. Q?ZA
  • 22. Q?ZA Yan??n? s?nd¨¹rm?k v? ?¨¹alanman?n qar??s?n? almaq m?qs?di il? d?rhal vertolyotlar ?a??r?ld?.9 g¨¹n ara verm?d?n onlarla vertolyot partlay?? ba? ver?n 4-c¨¹ blokun ¨¹z?rin? qum,??nq?l v? dig?r madd?l?r t?kd¨¹l?r.Qisa m¨¹dd?td? 4-c¨¹ reaktorun ¨¹z?rind? 5 min tondan ibar?t qum ve ??nq?l da?? ?m?l? g?ldi. Amma yen? d? t?hl¨¹k?li ?¨¹alanma davam edirdi.Partlay?? ba? ver?n ilk anlarda he? bir s?rh?d tan?mayan radioaktiv ?¨¹alanma minl?rl? kilometr m?saf?ni ?z t?siri alt?na ald? v? ?traf? radiokativ tullant?larla ?irkl?ndirdi.
  • 23. Q?ZA Q?zanin aradan qald?r?lmas?na SSR?-nin h?r yerind?n ?k?n¨¹ll¨¹ler? c?lb edilmi?di v? onlara bu i?in t?hl¨¹k?li olmad??? bar?d? d?n?- d?n? izahat verilmi?di.Q?zan?n aradan qald?r?lmas?nda i?tirak ed?n y¨¹zl?rl? insan ilk g¨¹nl?rd?n g¨¹cl¨¹ ?¨¹alanmaya m?ruz qald?lar.Amma d¨¹?¨¹n¨¹lm¨¹? ??kild? ?¨¹alanman?n g¨¹c¨¹ a?a?? g?st?rilir v? onun insan h?yat? ¨¹?¨¹n bir o q?d?r d? t?hl¨¹k?li olmad??? vur?ulan?rd?.
  • 24. SSR?-d? h?r vasit? il? bu hadis?nin ¨¹st¨¹n¨¹ ?rt-basd?r etm?y? ?al???rd?lar.O d?vrd? SSR?-y? r?hb?rlik ed?n Mixail Qorba?ov hadis?nin d?h??ti bar?d? m?tbuata m?lumat s?zd?r?lmamas? v? i?timaiyy?tin bu f?lak?tin d?h??tl?rind?n daha ?trafl? ??kild? x?b?r tutmamas? bar?d? gizli g?st?ri? vermi?di.Lakin,q?za zonas?na yax?n ?razil?rd? ya?ayan insanlar aras?nda k¨¹tl?vi ??kild? m¨¹xt?lif x?st?likl?rin yay?lmas? ?halini t??vi?? salm??d?.N?hay?t,?halinin m¨¹?yy?n hiss?si xarici radiostansiyalarin vasit?si il? ?ernob?l faci?sind?n x?b?rdar oldular. ?K? H?FT?L?K S?RR
  • 25. Qorba?ov xalqin aya?a qalxa bil?c?yind?n ehtiyat ed?r?k n?hay?t ki,iki h?ft?d?n sonra ?sl h?qiq?tl?ri,¨¹st¨¹?rt¨¹l¨¹ ??kild? olsa da, etiraf etm?y? m?cbur oldu.Onun bu a??qlamas?ndan sonra ?ernob?l ?traf?nda ya?ayan ?hali k¨¹tl?vi ??kild? ?razini t?rk etdi.Bo? qalan evl?r talan edildi.N?tic?d?,radioaktiv ?¨¹alanmaya m?ruz qalan ??yalar sat??a ??xar?ld? v? bu ?hali aras?nda x?st?liy? tutulanlar?n say?n?n artmas?na s?b?b oldu. ?K? H?FT?L?K S?RR
  • 26. Q?ZANIN N?T?C?L?R? Hadis? zaman? 7000-? yax?n insan h?lak oldu,25000 insan g¨¹cl¨¹ radiasiya n?tic?sind? ?m¨¹rl¨¹k ?ik?st oldu,on minl?rl? insan sonsuz qald?.Bu faci?d?n sonra ?ernob?lda do?ulan u?aqlar?n 90%- ind? ?lillik yaran?r.Hadis?d?n ne?? ill?r ke?s? d?,radiasiyanin f?sadlar? h?l? d? Avropada dolanmaqdad?r. Q?zan?n aradan qald?r?lmas?n?n ilk iki ilind? 650 min insan xilasetm? i?l?rin? c?lb edildi.R?smi m?lumatlara g?r?, onlar?n 15 mini bir ne?? ild?n sonra d¨¹nyas?n? d?yi?di. Qeyri-r?smi m?lumatlara g?r?, q?zan?n aradan qald?r?lmas?nda i?tirak ed?n t?xmin?n 95-100 min adam m?ruz qald??? ?¨¹alanma n?tic?sind? ?ld¨¹.
  • 27. Xilasetm? i?l?rind? ?al??an t?xmin?n 500-550 min adam is? a??r x?st?liy? tutuldu. Onlar?n bir hiss?si art?q d¨¹nyas?n? d?yi?ib, dig?r hiss?si is? ?¨¹alanman?n f?sadlar?n? a??r ??kild? ya?amaqda davam etm?kd?dir. Bu insanlar ?slind? ?m¨¹rl¨¹k ?zab ??km?y? m?ruz qoyulan faci? qurbanlar?na ?evrilibl?r. Onlar h?yatla ?l¨¹m aras?nda can ??km?kd?dirl?r v? ?traflar?ndak? yax?nlar?na da bu d?h??ti ya?atmaqda davam edirl?r. Bir vaxtlar xilasetm? i?l?rind? ?al??an v? ?¨¹alanma zonas?nda ya?ayan insanlar ¨¹?¨¹n m¨¹?yy?n pulsuz m¨¹alic?l?r n?z?rd? tutulmu?du. Q?ZANIN N?T?C?L?R?
  • 28. Onlara d?vl?t t?r?find?n az da olsa maliyy? yard?mlar? g?st?rilirdi. Lakin SSR?-nin da??lmas?ndan sonra bu m?sum insanlar unuduldular v? onlar?n a??r g¨¹nl?ri ba?lad?. Qeyd ed?k ki, q?za zonas?nda xilasetm? i?l?rind? ?al??an 650 min adamdan ba?qa, f?lak?t b?lg?sind? v? ona qon?u ?razil?rd? t?xmin?n 6-8 milyon insan da ?¨¹alanmaya m?ruz qal?b. Bu g¨¹n ?¨¹alanmaya m?ruz qalan insanlardan d¨¹nyaya g?l?n u?aqlar i??risind? x?r??ng v? m¨¹xt?lif x?st?likl?r t¨¹?yan etm?kd?dir. Onlar?n ?oxunu lab¨¹d ?l¨¹m g?zl?yir v? bu, y¨¹z ill?r boyu z?ncirvari ??kild? ?z t?sirini g?st?r?c?k. Q?ZANIN N?T?C?L?R?