�ݺ�ߣ

औषधि प्रयोग धिज्ञान
DR APARNA NANDAKUMAR
DEPT OF RASASHASTRA AND BHAISAJYA KALPANA
DR
APARNA
NANDAKUMAR
1

INTRODUCTION
यथा धिषं यथा शस्त्रं यथाऽधिरशधनययथा|
तथौषिमधिज्ञातं धिज्ञातममृतं यथा||१२४||
औषिं ह्यनधिज्ञातं नामरूपगुणैस्त्रस्त्रधििः|
धिज्ञातं चाधप दुयुयक्तमनथाययोपपद्यते||१२५|| (Cha.Su 1/124)
अल्पस्याधप महाथर्त्वं प्रिूतस्याल्पकमयताम्
क
ु यायत् सम्योगधिश्लेषकालसंस्कारयुस्त्रक्तधििः ll
(Cha. Kal.2/61)
ओसो नाम रस: , सो अस्याम् धीयते यत् तत् औषधध: ।
ओसाद् आरोग्यमादत्ते तस्मात् औषधधरौषध: ॥ (का.खि. ३/२७)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
2

ETYMOLOGY
• रोगियं जयतीधत िेषजम् ।
िेषं रोगं जयतीधत औषिम् इत्यमर: ॥ (श.क.दृ)
• तदेि युक्तं िैषज्यं यदारोग्याय कल्पते|
स चैि धिषजां श्रेष्ठो रोगेभ्यो यिः प्रमोचयेत्||१३४||
(च.सू १/१३४)
• धचधकस्त्रितं व्याधिहरं पथ्यं सािनमौषिम्|
प्रायधित्तं प्रशमनं प्रक
ृ धतस्थापनं धहतम्||३||
धिद्याद्भेषजनामाधन, ...|४| (च.धच १/१/३)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
3

प्रशस्थ िेषज लक्षण
• बहुता तत्रयोग्यर्त्वमनेकधििकल्पना|
सम्पच्चेधत चतुष्कोऽयं द्रव्याणां गुण उच्यते||७|| (Cha.Su 9/7)
Bahuta: plenty in availability
Yogyata:eligible to be used as medicament
Anekha vidha kalpana: available in various forms
Sampat:possess the required properties
बहुकल्पं बहुगुणं सम्पन्नं योग्यमौषिम्|| (A.Hr.Su 1/28)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
4

• प्रशस्तदेशसम्भूतं प्रशस्तेऽहधन चोद् िृतम् ||२२||
युक्तमात्रं मनस्कान्तं गन्धिणयरसास्त्रितम् |
दोषघ्नमग्लाधनकरमधिकारर धिपययये |
समीक्ष्य दत्तं काले च िेषजं पाद उच्यते ||२३|| (Su.Su 34/22-23)
Grown in fertile land
Plucked/procured during an auspicious day
Matra : appropriate dose
Which is pleasant to Mana
Gandha,varna,rasa
Alleviates Vatadi dosha
Does not cause Glani
Which does not lead to manifestation of diseases
Administered after proper evaluation
Proper time of administration
DR
APARNA
NANDAKUMAR
5

• अल्पमात्रं महािेगं बहुदोषहरं सुखम्|
लघुपाक
ं सुखास्वादं प्रीणनं व्याधिनाशनम्||१५||
अधिकारर च व्यापत्तौ नाधतग्लाधनकरं च यत्|
गन्धिणयरसोपेतं धिद्यान्मात्रािदौषिम्||१६||
(Cha.Si 6/15-16)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
6

DOSAGE FORMS OF
AYURVEDA
• पंचधिध कषाय कल्पन – स्वरस ,कल्क,कषाय,धिम,फाण्ट + उपकल्पन
• स्नेि कल्पन
• सन्धान कल्पन
• पथ्य कल्पन
• अक
क कल्पन
• अिलेि कल्पन ,िाण्ड कल्पन, शक
क रा कल्पन, गुडपाक कल्पन
• गुग्गुलु पाक कल्पन
• सत्व कल्पन
• लिण कल्पन
• अयस्क
ृ धत
• मषी कल्पन
• क्षार कल्पन
• िटी , िधतक
• लेप कल्पन
DR
APARNA
NANDAKUMAR
7

मात्रा
• द्रव्यप्रमाणं तु यदुक्तमस्त्रिन्मध्येषु तत् कोष्ठियोबलेषु|
तन्मूलमालम्ब्य ििेधिकल्प्यं तेषां धिकल्प्योऽभ्यधिकोनिाििः||८६||
(Cha.Kal 12/86)
• स्त्रस्थधतनायस्त्येि मात्राया: कालमधिियोबलम् ।
प्रक
ृ धतं दोषदेशौ च दृष्ट्वा मात्रा प्रकल्पयेत् ॥ (शा.प्र.१/३७)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
8

अनुपान
अन्नादनु पिात् पीयते तत् अनुपानम् ।
(डल्हण – सु.सू.४६/४१९)
यदधनयतकालं रुधचिशात्पीयते तत् पानम् ,
यधन्नयतकालं धिधििशात्पीयते तत् अनुपानं ।
(हेमाधद्र – अ.हृ.सू.८/४७)
अनुपानधमधत अनु पिात् पानम् ।
औषििक्षणोपरर यत्पीतं तदनुपानधमत्यथयिः ।
(दीधपक टीका – शा.म.६/४,५)
तत्तद्रोगघ्निैषज्यं िेषजस्यानुपीयते ।
यच्च साहाय्यकारर स्यादनुपानं तदुच्यते ॥
(र.त.६/२००)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
9

यथा तैलं जले धक्षप्तं क्षणेनैि प्रसपयधत ।
अनुपानबलादङ्ग
े तथा सपयधत िेषजम् ॥
(शा.म.६/५)
• सहपान
यद्योगेन रसादीनां धििक्तािः परमाणििः ।
द्रुतमङ्ग
े षु सपयस्त्रन्त सहपानं तदुच्यते ॥ (र.त.6/199)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
10

DOSHA VISHESHA ANUPANA
• धिग्धोष्णं मारुते शस्तं धपत्ते मिुरशीतलम्|
कफ
े ऽनुपानं रूक्षोष्णं क्षये मांसरसिः परम्||३२१||
उपिासाध्विाष्यस्त्रीमारुतातपकमयधििः|
क्लान्तानामनुपानाथं पयिः पथ्यं यथाऽमृतम्||३२२||
सुरा क
ृ शानां पुष्ट्यथयमनुपानं धििीयते|
कार्श्ायथं स्थूलदेहानामनु शस्तं मिूदकम्||३२३||
अल्पािीनामधनद्राणां तन्द्राशोकियक्लमैिः|
मद्यमांसोधचतानां च मद्यमेिानुशस्यते||३२४||
(Cha.Su 27/322-324)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
11

औषि सेिन काल
DR
APARNA
NANDAKUMAR
12

• युञ्ज्ज्यादनन्नमन्नादौ मध्येऽन्ते किलान्तरे|
ग्रासे ग्रासे मुहुिः सान्नं सामुद्गं धनधशचौषिम्||३७||
कफोद्रेक
े गदेऽनन्नं बधलनो रोगरोधगणोिः|
अन्नादौ धिगुणेऽपाने, समाने मध्य इष्यते||३८||
व्यानेऽन्ते प्रातराशस्य, सायमाशस्य तूत्तरे|
ग्रासग्रासान्तयोिः प्राणे प्रदुष्टे मातररश्वधन||३९||
मुहुमुयहुधियषच्छधदयधहध्मातृट्श्वासकाधसषु|
योज्यं सिोज्यं िैषज्यं िोज्यैधित्रैररोचक
े ||४०||
कम्पाक्षेपकधहध्मासु सामुद्रं लघुिोधजनाम्|
ऊध्वयजत्रुधिकारेषु स्वप्नकाले प्रशस्यते||४१|| (A.H.Su 13/37-41)
• ज्ञेयिः पंचधिि: कालौ िैषज्यग्रहणे नृणाम् ।
धक
ं धचिूयोदये जाते तथा धदिसिोजने ॥
सायन्तने िोजने च मुहुिाधप तथा धनधश । (शा.स. १/२)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
13

अिस्थानुसार प्रयोग
According to the condition of the disease:
Eg: Sanjeevani Vati
Ref : Sharangadhara Samhita
Ajeerna and Gulma: 1 Ratti
Visuchika: 2 Ratti
Sarpadamsa: 3 Ratti
Sannipataja jwara: 4 Ratti
Administration of Rasaushadi like Rasasindhoora, Swarna Vanga
etc for various conditions by administering along with suitable
Anupana/ Sahapana.
DR
APARNA
NANDAKUMAR
14

पथ्य-अपथ्य
• पथ्यं पथोऽनपेतं यद्यच्चोक्तं मनसिः धप्रयम्|
यच्चाधप्रयमपथ्यं च धनयतं तन्न लक्षयेत्||४५|| (Cha.Su 25/45)
• मनसोऽथायनुक
ू ल्यास्त्रि तुधष्टरूजाय रुधचबयलम्||३३२||
सुखोपिोगता च स्याद्व्यािेिातो बलक्षयिः| (Cha.Chi 30/332)
• तुधष्ट: पुधष्टिृयधतबुयस्त्रिरुिाह: पौरुषं बलम्।
• सौस्वयं ओजस्तेजि जीधितं प्रधतिा प्रिा । (क
् .स्त्रख ४/११-१२)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
15

PHARMACOKINETICS
• Quantitative study of drug movement in, through and out of
the body.
• Pharmacokinetic processes involves transport of the drug
across biological membranes.
• Intensity of response is related to concentration of the drug at
the site of action-depends on its pharmacokinetic properties.
• Absorption, Distribution, Metabolism and Excretion
DR
APARNA
NANDAKUMAR
16

PHARMACODYNAMICS
• Study of drug effects.
• Elucidates the complete action-effect sequence &
dose-effect relationship.
• Modification of the action of one drug by another
drug is also an aspect.
DR
APARNA
NANDAKUMAR
17

ROUTES OF DRUG
ADMINISTRATION
DR
APARNA
NANDAKUMAR
18

ROUTE OF DRUG
ADMINISTRATION
AYURVEDA MODERN
• Mainly into 2
1. Antarparimarjana
2. Bahirparimarjana
• Local Topical
Deeper tissue
Arterial supply
• Systemic Oral
Sublingual
Rectal
Cutaneous
Inhalations
Nasal
Parenteral
DR
APARNA
NANDAKUMAR
19

BIOAVAILABILITY
Bio availability of the drug :
The amount or percentage of the drug that is absorbed from a
given dosage form & reaches the systemic circulation
following non vascular administration.
When the drug is given I.V, the bioavailability is 100%. This
may not be so , after oral administration.
DR
APARNA
NANDAKUMAR
21

ADVERSE DRUG REACTIONS
DR
APARNA
NANDAKUMAR
22

ADR
• Side effects
• Secondary effects
• Toxic effects
• Intolerance
• Idiosyncrasy
• Drug allergy
• Photo sensitivity
• Drug dependence
• Drug withdrawal
reactions
• Teratogenecity
• Mutagenecity
• Carcinogenecity
• Drug induced
diseases
DR
APARNA
NANDAKUMAR
23

धिरुि
• यत् धकधिद्दोषमास्राव्य न धनहयरधत कायतिः|
आहारजातं तत् सियमधहतायोपपद्यते||८५||
यच्चाधप देशकालाधिमात्रासात्म्याधनलाधदधििः|
संस्कारतो िीययति कोष्ठािस्थाक्रमैरधप||८६||
पररहारोपचाराभ्यां पाकात् संयोगतोऽधप च|
धिरुिं तच्च न धहतं हृिम्पधिधिधिि यत्||८७|| (Cha.Su 26)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
24

CONCLUSION
तिादौषौषिादीधन परीक्ष्य दश तर्त्वत:।
क
ु यायस्त्रच्चधकस्त्रितं प्राज्ञो न योगेरेि क
े िलम् ॥
(च.धच 30/326)
रोगं सात्म्यं च देशं च कालं देहं च बुस्त्रिमान् ।
अिेक्ष्याग्न्याधदकान् िािान् रोगिृत्ते: प्रयोजयेत् ॥ (सु.सू २०/९)
DR
APARNA
NANDAKUMAR
25

COMPILED FROM
• CHARAKA SAMHITA
• ASHTANGA HRIDAYA
• SUSHRUTA SAMHITA
• SHARANGADHARA SAMHITA
• KASHYAPA SAMHITA
• TEXTBOOK OF PHARMACOLOGY,K D TRIPATHI
• RASATARANGINI
DR
APARNA
NANDAKUMAR
26

�ݺ�ߣ

Aushadhi prayoga vignana.pptx as per NCISM

More Related Content

Aushadhi prayoga vignana.pptx as per NCISM