Başın arterial qan təchizatının xüsusiyyətləri
- 1. 1 Azərbaycan Tibb Universiteti Müalicə-Profilaktika-2 II kurs ___ qrupunun tələbəsi Həkim Babanın “Operativ Cərrahlıq və Topoqrafik-Anatomiya” fənni üzrə “Başın arterial qan təchizatının xüsusiyyətləri(başın kəllə və üz şöbələrinin yumşaq toxumalarının və beynin topoqrafiyası,başın arterial sisteminin topoqrafiyası,bu və ya digər arteriyaların zədələnməsi və keçiriciliyinin pozulması zamanı kollateral qan dövranının əmələ gəlməsi,arterial qan təchizatının yaralanmaları və cərrahi işlənməsində və praktik cərrahiyyədə əhəmiyyəti”mövzusunda hazırladığı referat <<Bakı-2013>>
- 2. 2 Mövzu Planı : 1. Başın kəlləşöbəsininyumşaq toxumalarının topoqrafiyası............................................... ...səh.1 2. Başın üz şöbəsininyumşaq toxumalarının topoqrafiyası............................................... ...səh.15 3. Baş beynin arterial sisteminin topoqrafiyası............................................... ...səh.29 4. Beyin qan dövranının fiziologiyası................................................. ..səh.35 5. İşemik serebrovaskulyarproseslərdə A.carotisinterna-nın cərrahi müalicəsi..................................................... ...səh.45
- 3. 3 6. İstifadəolunan ədəbiyyatın siyahısı........................................................ ...səh.52 Başın kəllə şöbəsinin yumşaq toxumalarının topoqrafiyası Baş bədənin boyun üzərindəən vacib hissəsidir və özünün anatomo-fizioloji xüsusiyyətlərinə görə əvəzedilməz əhəmiyyət kəsb edir.Baş nahiyəsində
- 4. 4 əsas hissiyyat orqanları iləbərabər,bütün sinir sisteminin ali idarəedici mərkəzi-baş beyin,hərəkət vəmüvazinəti tənzimləyən beyincik yerləşir. Kəllənin hissələrinə uyğun olaraq,baş nahiyəsində beyin vəüz şöbələri ayırd edilir. Başın beyin şöbəsi iki hissəyəbölünür: 1-Kəllə tağı 2-Kəllə əsası Kəllətağının hüdudları daxilində3 nahiyə yerləşir: 1-Alın-təpə-ənsə nahiyəsi-regio fronto-parieto- occipitalis 2-Gicgah nahiyəsi-regio temporalis 3-Məməyəbənzər çıxıntı nahiyəsi-regio mastoidea Alın-təpə-ənsə nahiyəsi-regio fronto-parieto- occipitalis
- 5. 5 Dəri,birləşdirici toxumadan əmələ gəlmiş çoxsaylı şaquli fibroz atmalar vasitəsiləaponevrotik şlemlə sıx birləşdiyindən,az hərəkətlidir vəbarmaqlarla tutduqda büküş əmələ gətirmək olmur. Dərialtı toxuma qatının piy toxuması çoxdur.Piy toxuması qalın dəri iləgüclü aponevrotik papaq arasında yerləşmişdir vəonlarla birlikdəümumi bir qat təşkil edir.Buna səbəb dərini aponevrotik şlemləbirləşdirən fibroz atmalrın olmasıdır. Ona görə dəpiy toxuması ayrı-ayrı fassiyal paycıqlar şəklindəarı pətəyinə bənzəyir. Bədənin digər nahiyələrindən fərqli olaraq,bu nahiyənin dərisini vəyumşaq toxumalırını qidalandıran arterial qan damarları vəsinirlər dərialtı toxuma qatında yerləşir.
- 6. 6 Dərialtı piy qatında yerləşən damarların adventisiyası piy toxumasını ayrı-ayrı paycıqlara bölən fibroz atmalarla çox sıx birləşmişdir.Burada baş verən zədələnmələr zamanı qanaxmanı müvəqqəti saxlamaq məqsədilə zədələnmiş damarları kəllə sümüklərinə sıxırlar. Nahiyənin əsas damar-sinir dəstələri: 1.Göz yuvasıüstü damar və sinirlər a-)Göz yuvasıüstü ateriya,vena vəsinir-a.v. et n.supraorbitalis b-)Bloküstü ateriya,vena vəsinir-a.v. et n.supratrochlearis 2.Səthi gicgah arteriyası,venası vəonları müşayiət edən qulaq-gicgah siniri-a. et v.temproralis superficialis et n.auriculotemporalis
- 7. 7 3. Qulağın arxa arteriyası,venası vəsiniri-a.v. et n.auricularis posterior 4.Ənsəarteriyası,venası,böyük vəkiçik ənsəsinirləri- a. et v.occipitalis et nn.occipitalis major et minor. Alın-təpə-ənsə nahiyəsinin venoz sistemi çox güclü inkişaf etmişdir.Bunlar arsında çoxlu sayda anastomozlar vardır vəonlar bir tərəfdən kəllənin beyin vəüz şöbələrinin venalarını bir-birilə,digər tərəfdən isəsəthi venoz sistemi dərin venoz sistemləbirləşdirir. Kəllətağının yumşaq toxumalarının venaları,sümükdaxili venalar vəbeyinin sərt qişasının venoz cibləri bir-biriləbirləşərək,vahid bir venoz sistemi əmələgətirirlər.Bu birləşmiş venoz sistemdəqan cəərəyanın istiqaməti kəllədaxili təzyiqin səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir.Belə ki,kəllədaxili təzyiq artdıqda venoz qan səthi venoz sisteməvəəksinə ötürülür.
- 8. 8 Kəllətağının səthində çox güclü vünoz sisteminin olması,göz yuvası vəüzün venaları arasında olan anastomozlar,beyinin sərt qişasının venoz cibləri ilə birbaşa əlaqəüzdəvəbaşın tüklü hissəsindəolan patoloji proseslərin vəinfeksiyanın yayılma yollarını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Kəllətağı nahiyəsindən limfanın daşınması vəəsas kollektorlara ötürülməsi,Sappeyin təklif etdiyi sxemə uyğun olaraq,ön,orta vəşöbələrdəbaş verir. Kəllətağı nahiyəsində təbəqələr arasında aşağıdakı toxuma boşluqları ayırd edilir: 1-Dərialtı toxuma sahəsi 2-Aponevrozaltı toxuma sahəsi 3-Sümüküstlüyü altı toxuma sahəsi Kəllətağını təşkil edən sümüklərin xarici vədaxili səfhələri arasında yerləşən süngəri maddəqatında kəllədaxili vəkəlləxarici venoz sistemləri birləşdirən diploetik venaların olması burada baş verən irinli-
- 9. 9 iltihablı proseslər zamanı infeksiyanın hematogen yolla kəllədaxilinəkeçməsinə səbəb olur. Kəlləqutusu sümüklərinin vəörtük toxumasının qeyd olunan topoqrafo-anatomik xüsusiyyətlərinin kliniki cərrahlıq təcrübəsindəböyük əhəmiyyəti vardır. Birincisi,kəllənin baş hissəsindətörəyən irinli proseslər və hematomalar dərialtı piy qatında,aponevrozaltı vəsümüküstlüyüaltı toxuma boşluqlarında yerləşəbilərlər.Lakin bu patoloji proseslər topoqrafo-anatomik cəhətdən yerləşdiyi toxuma boşluğunun hüdudları daxilindəəmələ gətirdiyi şişkinliklərin formasına vəyayılma sahəsinə görə bir-birindən fərqlənir.Belə ki,dərialtı piy qatında yaranan hematoma lokal,aponevrozaltı boşluqda baş vertən hematoma total olaraq,qaş arasından yuxarı boyunardı xəttə qədər,sümüküstlüyüaltı hematoma isəbir sümüyün hüdüdları daxilindəyerləşmiş olur.
- 10. 10 İkincisi,dəri vəəzələ-aponevrotik təbəqənin bir-birilə çox sıx vəsümüküstlüyü iləisəkövşək toxuma qatı vasitəsiləbirləşdiyi üçün baş hissəsindəskalp yaralarının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Üçüncüsü,kəllənin baş hissəsinin venoz qan dövranı örtük toxumasının venaları vəbeynin sərt qişasının venoz cibləri olmaqla 3 mərtəbədə yerləşmişdir. Gicgah nahiyəsi-regio temporalis Dəri alın-təpə-ənsə nahiyəsinin dərisinənisbətən nazikdir.Önəgetdikcətük örtüyünü itirir,aşağıya getdikcəaponevrozla onun arasında olan fibroz atmalar yox olur.
- 11. 11 Dərialtı toxuma qatı zəif inkişaf etmişdir.Bu təbəqədəaponevrotik şlemin davamı olan səthi fassiyanın səfhələri arasındakı toxuma qatı daxilindəxarici yuxu arteriyası sistemindən olan səthi gicgah arteriyasının şaxələri,üçlü sinirin III şaxəsindən ayrılan qulaq-gicgah sinirinin şaxələri,habeləüz sinirindəayrılan hərəki sinir lifləri yerləşirlər. Səthi fassiya aponevrotik şlemin davamıdır və aşağıya doğru getdikcəüzünyanaq toxuması daxilindəitir. Xüsusi fassiyaalmacıq qövsündən 3-4 sm yuxarıda səthi vədərin səfhələrə ayrılır;səthi səfhəalmacıq qövsününbayır,dərin səfhə isəiçəri kənarına bağlanır.Bu səfhələr arasında
- 12. 12 aponevrozlararası boşluq(spatium interaponeuroticum) əmələgəlir. Çənəsümüyüosteomielitizamanı aponevrozlarası piy qatında irin toplana bilər.Lakin aponevrotik səfhələrin çox sıx birləşdirici toxumadanəmələgəldiyinəgörəirin uzun müddətqonşu nahiyələrə yayılmır.Aponevrozlarası piy qatında almacıq qövsünəparalel olaraq orta gicgah arteriyası(səthi gicgah arteriyasının şaxəsi) yerləşir. Gicgah əzələsinin(m.temporalis) başlanğıc hissəsindəgicgah aponevrozunundərin səfhəsi onunla sıx birləşmişdir.Aşağıyagetdikcə əzələiləaponevroz bir- birindən ayrılır.Belə ki,aponevroz almacıq qövsünündaxili kənarına,əzələ
- 13. 13 isəalt çənənin tac çıxıntısına bağlanır.Bunun nəticəsindəəzələiləaponevroz arasında əmələ gələn boşluq piy toxumasıilətutulur.Bu piy toxumasıyanaq nahiyəsindəolan piy toxumasının(Bişin piy cismi) davamını təşkil edir vəqeyd olunan almacıq qövsü iləalt çənənin çıxıntısı arasından Piroqovungicgah- qanadabəənzəər sahəsinə(interstitium temporopterygoideum)keçir. Piy toxuması buradan Bişin piy toxumacisminəkeçir. Təbəqələrin yerləşməsindən asılı olaraq,gicgah nahiyəsindədörd toxumasahəsi ayırd edilir: 1_Dərialtı toxuma sahəsi 2_Aponevrozlararasıtoxuma sahəsi 3_Paraossal toxuma sahəsi 4_Aponevrozaltıtoxuma sahəsi
- 14. 14 Məməyəbənzər çıxıntı nahiyəsi-regio mastoidea Nahiyənin dərisi öndənazikdir,arxaya getdikcə qalınlaşır,tük örtüyündən məhrumdurvə barmaqla çətinlikləbüküşəmələgətirir. Dərialtı piy qatı kifayət dərəcədəinkişaf etmişdir vəməməyəbənzəraponevrozu dəri iləbirləşdirən çoxsaylıfibroz atmalar vasitəsiləayrı-ayrı paycıqlara bölünmüşdür. Məməyəbənzər aponevroz döş-körpücük- məməyəbəzərəzələnin vətəri hesabına əmələ gəlmişdir vəçox sıx birləşdirici toxumadantəşkil olunmuşdur. Sümüküstlüyüburaya bağlana əzələlərin hesabına daha da güclənmiş vəməməyəbənzər çıxıntının üçbucağa bənzər kiçik bir hissəsindən başqa,qalan şöbələrin xarici səthi iləçoxsıx birləşmişdir.
- 15. 15 Məməyəbənzər çıxıntının hamarsəthəmalik üçbucaqşəkillihissəsitrepanasiyon üçbucaqvəya Şipo üçbucağı adlanır.Bu üçbucağın hüdudları daxilindəsümüküstlüyüsümükiləçox boş birləşmişdir.Üçbucağın hüdudları daxilindəsümüyün içərisindəbir boşluq- məməyəbənzərmağara yerləşir.Bu boşluqaditusad antrum vasitəsilətəbil boşluğu iləəlaqələnir.Orta qulağın irinli otitlərindəiltihabi prosesin aditum ad antrum mastoideum vasitəsiləçıxıntının mağaralı boşluğuna keçməsi nəticəsindəbaş verən masteoditlərzamanı bu üçbucağın hüdudları daxilindətrepanasiya əməliyyatı icra olunur. Məməyəbənzər nahiyənin qan təchizatıarxa qulaq arteriyası vasitəsilətəmin olunur.
- 16. 16 Nahiyənin hissi innervasiyası böyükqulaq vəkiçik ənsəsiniri vasitəsiləyerinə yetirilir. Kəllə əsası Kəlləəsasının xarici və daxili səthləri ayırd edilir. Kəllənin xarici əsasının ön şöbəsindəolan fassial vəaponevrotik səfhələrin mövcudluğuhesabına burada baş verən hematomalar,irinli-iltihabiproseslər vəşişlərin yayılması məhdudlaşır.Lakinçox nadir hallarda irinli proses kəllənin xarici əsasının bayır qapı nahiyəsinəkeçəbilər.Bu şöbədənirin kütləsi çox vaxt aşağıya,udlağı yanlardan vəarxadan əhatə edən toxuma sahələrinəkeçərək absesslərəmələ
- 17. 17 gətirəbilər.Buradan da irin kütləsi qida borusunungedişi boyunca boyuna,həttaarxa orta divararalığına yayılaraq irinli mediastinitin əmələgəlməsinədəsəbəb ola bilər. Kəllənin xarici əsasının ön şöbəsindəbaş verən şiş prosesləri,bir qayda olaraq,az müqavimətəmalik olan nahiyələrə(ağız vəburun boşluqlarına,Haymormağarasına,alın cibinəvə s.),qanad-damaq çuxurundan isəalmacıq,gicgah vəgicgahaltı çuxurlara,əsas-damaqdəliyi vasitəsilə isəburunboşluğuna yayıla bilər.Kəllənin daxili əsası bir-birinin ardınca pilləkənvari şəkildəyerləşmiş üç-ön,ortavəarxa kəlləçuxurlarından təşkil olunmuşdur.Önkəllə çuxuru orta kəlləçuxurundan əsas sümüyünkiçik qanadlarının kənarı vəgörməçarpazına məxsus şırımdan öndəyerləşən limbus sphenoidalis vasitəsilə,orta kəlləçuxuru isəarxa kəllə çuxurundan türk yəhərinin arxa hissəsivəgicgah
- 18. 18 sümüklərinin daşlıq hissələrinin yuxarı kənarları ilə ayrılır. BAŞ BEYNİN QİŞALARI Baş beynin 3 qişası ayırd edilir: Sərt qişa-dura mater Hörümçəktorunabənzər vəya damarsızqişa- tunica arachnoidea Yumçaq qişa-pia mater Bəzən sərt qişanı-pachimeninx,hörümçək torunabənzərvəyumşaq qişaları isəbirlikdə- leptomeninx adlandırılır.
- 19. 19 Beynin sərt qişası atmalarının sümüklərə bağlandığı yerlərdəsərt qişa səfhələri bir-birindən ayrılaraq venoz cibləri əmələgətirilər. Beynin Sərt Qişasının Vaskulyarizasiyası Beynin sərt qişası aşağıdakı arteriyalarla qidalanır: 1.Beynin sərt qişasının ön arteriyası-göz arteriyasından ayrılan ön xəlbir arteriyasının çox nazik şaxəsi olub xəlbirəbənzər səfhədənkəllə boşluğuna daxil olur. 2. Beynin sərt qişasının orta arteriyası-əng arteriyasından ayrıldıqdan sonra tin dəliyindən
- 20. 20 kəlləboşluğunakeçir,iki əsas ön (r.frontalis) və arxa (r.parietalis) şaxələrəbölünür. 3. Beynin sərt qişasının arxa arteriyası-xarici yuxu arteriyasından ayrılan udlağın qalxan arteriyasının şaxəsi olub,vidacidəlikdən kəllə boşlluğuna daxil olur,arxa kəlləçuxurunun hüdudları daxilindəbeyinin sərt qişasını vəənsə sümüyününpullu hissəsiniqidalandırırlar. 4.Ənsəarteriyasının sərt qişa şaxəsi-çoxnazik olub məməyəbənzərdəlikdən kəlləboşluğuna daxil olaraq arxa kəlləçuxurunda sərt qişanın qidalanmasında iştirak edir. Başın üz şöbəsinin yumşaq
- 21. 21 toxumalarının topoqrafiyası Başın üz şöbəsində aşağıdakı nahiyələr ayırd edilir: 1.Gözyuvası nahiyəsi-regio orbitalis 2.Burun nahiyəsi-regio nasalis 3.Ağız nahiyəsi və submental nahiyə-regio oriset submentalis 4.Üzünyan nahiyəsi-regio facialis lateralis Üzün yan nahiyəsi də öz növbəsində 3 şöbədən təşkil olunmuşdur: a) Yanaq nahiyəsi-regio buccalis b) Qulaqaltı-çeynəmə nahiyəsi-regio parotideomasseterica
- 22. 22 c) Üzün dərin nahiyəsi-regio facialis profunda Başın kəllə və üzün yan şöbələri sərhəddində eşitmə və müvazinət orqanının xarici qulaq hissəsi yerləşir. Göz yuvası nahiyəsi- regio orbitalis Nahiyə göz yuvası kənarları ilə əhatə olunmuş göz yuvasından və onun möhtəviyyatından ibarətdir.Göz yuvası girəcəyi qalın fassiya ilə tutulmuşdur.Fassiya göz yuvası kənarlarına bağlanır və göz yuvası nahiyəsini 2 şöbəyəbölür:
- 23. 23 1_Səthi Şöbə 2_Dərin Şöbə Səthi şöbə arakəsmədən öndə yerləşir və göz qapaqlarından ibarətdir. Dərin şöbə arakəsmədən arxada yerləşir və göz alması əzələləri,damarları,sinirləri,piy toxumaları yerləşən xüsusi göz yuvasından təşkil olunmuşdur. Xüsusi göz yuvası nahiyəsi kəllə tağı,kəllə əsası və üz sümüklərindən təşkil olunmuş 4 divara malikdir.Dördtərəfli pramidaya bənzəyən bu boşluğun zirvəsi türk yəhərinə,əsası isə önə- xaricədoğru yönəlmişdir. Göz yuvası boşluğu canalis opticus və göz yuvasının yuxarı yarığı vasitəsilə kəllənin orta
- 24. 24 çuxuru, aşağı göz yarığının medial hissəsi ilə qanad-damaq çuxuru,lateral hissəsi ilə isə gicgahaltı çuxurla əlaqələnir. Göz qapağı dərisi nazik və hərəkətli olub göz almasının ön seqmetinə müvafiq olaraq əyilmiş formaya malikdir.O,qapağın sərbəst kənarları ilə möhkəm birləşir və buradakı yarıq vasitəsilə ön vəarxa kənarlara bölünür. Göz qapağının əzələ qatı gözün həlqəvi əzələsindən təşkil olunmuşdur.Bu əzələdə iki hissə-göz qapağı hissəsi(pars palpebralis) vəgöz alması hissəsi(parsorbitalis) ayırd edilir. Göz yuvası boşluğu tenon kapsulası vasitəsilə bulbar və retrobulbar şöbələrə bölünür.Tenon kapsulasının içəri səthi hamar,parlaq olub göz
- 25. 25 almasından limfa mayesi ilə dolmuş yarıqla (spatium intervaginale) ayrılır.Göz almasının sərbəst hərəkət etməsi bununla bağlıdır. Retrobulbar şöbədə periorbita ilə örtülmüş yuxarı divardan aşağı fassiya ilə əhatə olunmuş retrobulbarpiy toxumaları yerləşir. Göz yuvasının mərkəzi hissəsində görmə siniri,onun ətrafında isə digər törəmələr yerləşir.Görmə dəliyi yaxınlığında görmə sinirinə bayır tərəfdən kirpik düyünü söykənir.Bu düyünəaşağıdakı sinir şaxələri daxil olur:
- 26. 26 1.Burun-kirpik sinirindən ramus communicans cum ganglione ciliari 2.Gözün hərəki sinirindən radix oculomotoria 3.Göz arteriyası kələfindən ramus sympathicus ad ganglion ciliare Burun nahiyəsi-regio nasalis Burun nahiyəsi xarici burun,burun boşluğu və burnun əlavəciblərindən ibarətdir. Xarici burun yuxarıdan onun bu hissəsinin formasını müəyyən edən burun sümüklərindən,yan hissələri əng sümüyünün
- 27. 27 alın çıxıntısından və qığırdaqlardan (cartiloago nasi lateralis,cartilago alaris major) əmələ gəlmişdir.Burunun qığırdaq arakəsməsinin zədələnməsi burun deformasiyalarına səbəb olur. Burun boşluğu burun arakəsməsi vasitəsilə sağ və sol yarım hissələrə bölünərək iki dəliklə (choanae) burun-udlaqla əlaqələnir.Burunun yan divarlarında müxtəlif hündürlüklü və uzunluqlu 3-yuxarı,orta və aşağı balıqqulağı yerləşir.Balıqqulaqları və yan divarlar arasında yuxarı,orta vəaşağı burun keçəcəyi yerləşir. Aşağı burun keşəcəyi digər burun keçəcəklərindən böyükdür və burun göz yaşı
- 28. 28 kanalı vasitəsilə göz yuvası ilə,kəsici kanal vasitəsiləağız boşluğuiləbirləşir. Orta burun keşəcəyi xəlbir qıfı-infindibulum ethmoidalis vasitəsilə alın cibi ilə,aypara deşik- hiatus semilunaris vasitəsilə əng cibi ilə,əsas- damaq dəliyi-foramen sphenopalatina vasitəsilə qanad-damaq çuxuru-fossa pterygopalatina ilə və xəlbir sümüyünün ön və orta hücrələri ilə əlaqəlidir. Yuxarı burun keçəcəyi apertura sinus sphenoidalis vasitəsilə əsas sümük ilə,qoxu dəlikləri-foramina olfactoria vasitəsilə ön kəllə çuxuru vəxəlbirin arxa hücrələri iləbirləşir.
- 29. 29 Burunun əlavəcibləri: 1.Əng cibi(antrumHaymori) Bu cib burun boşluğunun ən böyük əlavə cibidir.Buradan gözyuvasıaltı sinirin yuxarı diş kələfini əmələ gətirən yuxarı,ön və orta alveol şaxələri,həmçinin əng arteriyasının yuxarı və aşağı alveol şaxələri keçir. 2.Alın cibi(sinus frontalis) Bəzən heç olmayan bu cib bəzən görmə kanalına daxil olaraq əsas sümüyün kiçik qanadlarına və ya alın sümüyünün alın çıxıntısına qədər gedib çata bilir.Buradakı irinli proseslər frontit adlanır və proses göz yuvasına,ön kəlləçuxuruna yayıla bilir.
- 30. 30 3.Əsas cib(sinus sphenoidalis) Bu cib əsas sümüyün cismi daxilində yerləşərək mürəkkəb topoqrafiyalı altı divara malikdir.Əsas cibin daxilindəyerləşən arakəsməonu sağ vəsol hissələrəbölür. 4.Xəlbir labirinti Xəlbir labirintindəön,orta vəarxa hücrələr ayırd edilir.Buradkı irinli öproseslər çox zaman əng və alın ciblərinin irinli prosesləri iləyanaşı gedir.İrin bu cibdən kəllə boşluğuna və göz yuvasına yayıla bilir.
- 31. 31 Ağız nahiyəsi-regio oralis Ağız nahiyəsi çənə sümüklərinin alveol çıxıntıları və dişlər vasityəsilə ağız dəhlizi (vestibulum oris) vəxüsusi ağız boşluğu (cavum oris proprium) hissələrinəbölünür. Dəri nazikdir,piy vətər vəziləri ilə zəngindir.Dəri dərin təbəqədəolan əzələqatı iləsıx birləşdiyinə görə az hərəkətlidir,selikli qişa isə əzələ qatından kövşək toxumailəayrılmışdır. Əng cibini kiçik azı dişlərindən ayıran sümük çox nazik olduğundan pulpitlər və diş köklərinin irinli prosesi çox vaxt əng ciblərinəyayıla bilir.
- 32. 32 Ağız boşluğunun aşağı divarını dilatı sümüklə çənə arasında yerləşən,çənə-dilaltı əzələnin hesabına əmələ gəlmiş ağız diafraqması təşkil edir. Yanaq nahiyəsi- regio buccalis Dəri nazikdir,içərisində çoxlu sayda tər və piy vəziləri yerləşir. Dərialtı təbəqəyə nazik fassial səfhələrlə əhatə olunmuş yanağın piy cismi söykənir.Bişin piy cismi adlanan bu toxuma ord əzələsi üzərində,onunla çeynəmə əzələsi arasında yerləşir.Yanağın piy cismi 3 çıxıntısı vasitəsilə
- 33. 33 müvafiq nahiyələrlə-gicgah,göz və qanad- damaq çuxuru iləəlaqələnir. Bəzən yanağın piy cisminin qanad-damaq çıxıntısı göz yuvasının aşağı yarığının aşağı-içəri hissəsindən kəllə boşluğuna keçərək əsas sümük cisminin kəllədaxili səthinə çatır və burada mağaralı cibə söykənir.Bu səbəbdən də üzdə olan fleqmonoz proseslərin kəllə boşluğuna keçərək mağaralı cibə yayılması qorxusu yaranır. Yanaq nahiyəsinin səthi fassiyası buradakı mimiki əzələlər üçün fassiyal yataq əmələ gətirir.Mimiki əzəzlər bir-birindən dərialtı piy toxumasıqatları iləayrılırlar.
- 34. 34 Qulaqaltı-Çeynəmə nahiyəsi-regio parotideomasseterica Nahiyənin dərisi nazik olub,kişilərdə tüklə örtülüdür. Dərialtı təbəqə yaxşı inkişaf etmişdir.Bu qatdan dərini nahiyənin xüsusi fassiyası ilə birləşdirən çoxsaylıbirləşdirici toxuma atmaları keçir. Qulaqaltı-çeynəmə fassiyası qalın bir fassiyal səfhə olub qulaqaltı vəz üçün kapsula əmələ gətirməklə yanaşı bu vəz daxilinə doğru arakəsmələr verir.Nəticədə vəz paylı quruluş kəsb edir.Bu səbəbdən vəzin irinli prosesləri
- 35. 35 zamanı iltihab vəz daxilində hər yerdə eyni intensivlikləinkişaf etmir. Qulaqaltı vəz (glandula parotis) çənəarxası çuxurda yerləşərək səthi hissəsi ilə çeynəmə əzləsinin üzərinə çıxır,dərin hissəsi udlağın yan divarı boyunca yerləşmiş toxuma sahəsinə keçir. Vəzin xarici qulaq keçəcəyinə söykənmiş yuxarı hissəsində kapsula nazikləşir və bu hissə vəz kapsulasının yuxarı “zəif nöqtəsi” adlanır.İrinli parotitlər zamanı bu zəif hissədən kapsulanı dağıdan irin,xarici qulaq keçəcəyinin qığırdaq hissəsindən keçən limfa damarlarının gedişi boyunca yayılaraq xarici qulaq keçəcəyinə tökülə bilir. Kapsulanın “ikinci zəif nöqtəsi”
- 36. 36 vəzin udlaq çıxıntısı hissəsində yerləşir.Bu hissədə vəzin fassiyal kapsulası,yuxarıdakına nisbətən,daha zəif olduğundan irinli proseslər zamanı çox vaxt məhz buradan kapsula dağılır vəproses ətrafa yayılır. Üzün dərin nahiyəsi-regio facialis profunda Üzün dərin nahiyəsində iki toxuma sahəsi ayırd edilir: 1.Gicgah-qanadabənzər sahə (spatium temporopterygoideum) –gicgah əzələsi ilə çənə sümüyünün oynaq çıxıntısına bağlanan
- 37. 37 bayır qanadabənzər əzələ arasında formalaşır.Bu sahədə əng arteriyası və onun şaxələri,qanadabənzər venoz kələf yerləşir. 2.Qanadabənəzr əzələlərarası sahə(spatium interpterygoideum)-bayır qanadabənzər əzələ iləçənəbucağının içəri səthinəbağlanan medial qanadabənzər əzələ arasında yerləşir.Burada n.mandibularis,onun şaxələri,əng arteriyasından ayrılmış kiçik arteriyal şaxələr və qanadabənzər venoz kələfin bir hissəsiyerləşir. Baş beynin arterial sisteminin topoqrafik- anatomiyası
- 38. 38 Baş beynin qanla qidalanması vəvenoz axını insan orqanizminin digər orqanları iləmüqayisədə bir sıra xüsusiyyətlərəmalikdir. Baş beyin arterial qanı 4 mənbədən-iki daxili yuxu vəiki fəqərəarteriyası sistemindənalır. Baş beyindəbir dəqiqədəcərəyan edən qanın 2/3 hissəsidaxili yuxu arteriyasından,1/3 hissəsiisə fəqərəarteriyaları sistemindəndaxil olur. Baş beynin beləgüclü qidalanması onun qan təchizatındabaş verən hipoksiyayaqarşı çox həssasolduğunu göstərir.Ona görədədaxili yuxu arteriyasının kəskin okklyuziyasına səbəb olan bütünpatologiyalar vəya onun bağlanması,əks tərəfin arteriyaları iləgüclü anastomozların olmasına baxmayaraq,beyindəgeriyədönməz proseslərin baş verməsinəsəbəb olur.Bunun əksi olaraq xroniki gedişəmalik olan damarvəbeyin mənşəli(hidrosefaliya,xronikiokklyuziya yaradan damarpatologiyaları) patologiyalar zamanı daxili
- 39. 39 yuxu arteriyalarının arasında,eləcədəxarici yuxu areriyası sistemindən olan sərt qişanın orta arteriyası,göz nahiyəsindəxarici vədaxili yuxu arteriyaları sistemindən olan şaxələrin,habelə körpücükaltı arteriyanın şaxələri hesabına anastomozlarəmələgəlir vəfəsadların qarşısı alınır. Baş beyni qidalandıran daxili yuxu vəfəqərə arteriyaları sistemindən olan şaxələr (daxili yuxu arteriyasından-ön,orta beyin arteriyaları vəarxa əlaqələndirici şaxələr,fəqərəarteriyalarından isə arxa beyin arteriyası) beyin əsasında subaraxnoidalboşluqdabir-birilə birləşərək,böyük beynin arterial dövranını vəya Villiz dövranını-(circulus arteriosus Willisii) əmələ gətirirlər.Bu dövran baş beynin bütün paylarını qanla eyni dərəcədətəmin edir. Baş beynin arterial dövranınını təşkil edən damarlar subaraxnoidalboşluqda
- 40. 40 yerləşərək,kəllənin daxili əsasında türk yəhərinin,beyin əsasında isəməməyəbənzər cismi,bozqabarı vəgörməçarpazını əhatəedir. Baş beynin qan dövranını əmələgətirən arteriyaların sol yarımhissədəyerləşənlərinin diametri sağdakılara nisbətən böyük,sağdakıların uzunluğu isəsoldakılara nisbətən uzun olur.Buradan praktikada təsdiq olunmuşbelə məntiqi nəticəçıxarmaq olur ki,beynin sol yarımkürəsinin arteriyalarının daha böyük olduğu üçün emboliyaya,sağ yarımkürələrinin daha uzun olduğu üçün isə trombozlaratez-tez məruz qalırlar. Fəqərə arteriyası
- 41. 41 VII boyunfəqərəsi bərəbərindəkörpücükaltı arteriyanın yuxarı səthindən başlayır.Şaquli istiqamətdəyuxarı qalxaraq ,VI boyunfəqərəsinin köndələn çıxıntısının üzərindəki dəliyədaxil olur.Boyunfəqərələrinin köndələn çıxıntılarının əmələgətirdiyi kanalla yuxarıya qalxaraq,II fəqərənin köndələn çıxıntısındakı dəlikdən xaric olur.Sonra arxa vəbayırtərəfədönərək I boyun fəqərəsinin köndələn çıxıntısındakı dəlikdən keçərək atlas-ənsəzarını vəbeynin sərt qişasını böyükənsədəliyi səviyyəsindədəlib kəllə boşluğuna keçir.Arteriyanın köndələn dəliklər xaricindəki hissəsi“V1”,köndələn dəliklər daxilindəki servikal hissəsiisə“V2” segmenti adlanır.Həmçinin arteriyanın atlasın köndələn dəliyindən subaraxnoidboşluğa daxil olana qədərki hissəsi“V3”,subaraxnoid boşluqdakı hissəsiisə“V4”segmenti adlanır.
- 42. 42 Kəlləboşluğundaənsəvəəsas sümüklərinin tikişləri səviyyəsindəsağ vəsol fəqərəarteriyaları uzunsov beynin önünəkeçir,beyin körpüsünün arxa kənarında bir-biriləbirləşərək,əsas arteriyanı-a.basilaris əmələgətirir.Burada arteriya beyinciyə,daxili qulağa,körpüyəməxsus şaxələr verir vəözününson şaxələrinə-beynin arxa arteriyalarına (a.cerebri posterior) ayrılır.Beynin arxa arteriyası daxili yuxu arteriyasının şaxəsi olan arxa birləşdirici arteriya iləanastomozlaşır.Beynin arxa arteriyası baş beynin ənsəpaylarının arxa bayır səthlərini qidalandırır. Daxili yuxu arteriyasının topoqrafiyası Daxili yuxu arteriyası ümumi yuxu arteriyasından ayrıldıqdan sonra yuxarıya qalxaraq gicgah sümüyünün
- 43. 43 daşlıq hissəsindəkiözünəməxsusyuxu kanalına daxil olur vəkanala uyğun olaraq ön içəri istiqamətdəbirinci əyriliyi əmələgətirir.Yuxu kanalından çıxan kimi cırılmış dəliyin hüdudları daxilindəgicgah sümüyününzirvəsi səviyyəsində yuxarıya qatlanaraq ikinci əyriliyi əmələ gətirir.Sonra kəlləboşluğunadaxil olur vəəsas sümüyücisminin yan səthindəolan yuxu şırımına istiqamətlənir.Türk yəhərinin dibi səviyyəsində arteriya önəçevrilərək üçüncüəyriliyi əmələ gətirir vəmağaralı cibin daxili iləkeçərək,görmə dəliyi səviyyəsindəyuxarıya vəbir qədər arxaya istiqamətlənərək dördüncüəyriliyi əmələgətirir. Daxili yuxu arteriyasının əyrilikləri qanın sürətini azaltmaq vədamarpulsasiyasını zəiflətmək üçündür.Klniki baxımdan isəalın payının arxa-aşağı şöbələrinin və ya gicgah paayının ön aşağı səthinin şişləri zamanı
- 44. 44 angioqrammlara əsaslanaraq diaqnozun qoyulmasındabu əyriliklərin praktik əhəmiyyəti vardır. Kəllə daxilində daxili yuxu arteriyası birincili şaxələrini iki hissədə verir.Mağaralı cibin daxilindən keçərkən ondan aşağıda şaxələr ayrılır:yuxu-təbil–a.carotica tympanica,üçlü sinir düyününə - a.ganglii semilunare,hipofizə - a.hypophyse ayrılır.Kəllə boşluğunda isə daxili yuxu arteriyası ön və orta beyin arteriyalarını verməmişdən əvvəl ondan göz arteriyası (a.ophtalmica),arxa birləşdirici arteriya (a.communicans posterior),damarlı kələfin ön arteriyası (a.choriodeaanterior) ayrılırlar.
- 45. 45 Beyin qan dövranının fiziologiyası Beyin metobolik ehtiyacı yüksək bir orqan olub digər orqanlardan fərqli olaraq enerjiyi yalnız qlükozadan təmin edir.Qlükoza ehtiyacı 100 q beyin üçün dəqiqədə 4.5 və 7 mq arasında tərəddüd edir.Beynin günlük qlükoza ehtiyacı 125 q-dır.Qlükoza beyində qlikolitik və trikarbotsiklik (aerob) şəkildə metabolizmaya uğrayır. Aerobik maddələr mübadiləsi zamanı hər bir qlükoza molekulu 36 ədəd ATF əmələ gətirdiyi halda anaerob maddələr mübadiləsi zamanı isə
- 46. 46 süd turşusu ilə birlikdə 2 ədəd ATF molekulu meydana gəlir. Neyronal bütünlüyün qorunması-kalsium ilə natriumun hüceyrə xaricində,kaliumun isə hüceyrə daxilində tutulması üçün davamlı bir ATF istehsalına ehtiyac vardır. Anaerob qlikoliz ilə ortaya çıxan enerji daha kiçikdir.Bunun üçün də oksigen və qlükoza ehtiyatı aşağı olan beyin toxuması funksional və struktur bütövlüyünü davam etdirə bilmək üçün kafi oksigen və qlükozanı ehtiva edən kəsilməz qan axınına möhtacdır. Beyin üçün lazımlı sabit oksigen və qlükoza, ürəyin dəqiqəlik sistolik həcminin 15%-ini- dəqiqədə 800 ml olan qan axınından qarşılanır.
- 47. 47 Bu dəyərlərəqarşılıq gələn beyin qan axını (CBF- cerebral blood flow) ehtiyacı 100 qram beyin üçün dəqiqədə 40-60 mililitrdir. İstirahət halında beyin qan axını sinir toxumasının metabolik ehtiyacını qarşılayacaq səviyyədədir. Metabolik ehtiyacı çox olan boz maddədə regional qan axını (regional cerebral blood flow-rCBF) metabolik ehtiyacı daha az olan ağ maddədən çoxdur. Serebral korteksin oksigen istifadəsi 6ml/100g/dak. olduğu halda ağ maddənin bir dəqiqədəki oksigen istifadəsi 100 qram beyin üçün iki mililitrdir. Normal şəraitdə beyindəki qan axınını serebral perfüzyon təzyiqi (CPP-cerebral perfusion pressure) ilə serebrovaskulyar müqavimət (CVR -
- 48. 48 cerebrovascular resistance) müəyyənləşdirir. Serebrovaskulyar müqavimət qan özlülüyü və damardiametrindən asılıdır. CBF = CPP / CVR Serebral perfüzyon təzyiq (mean CPP), serebral qan dövranındakı ortalama arteryal qan təzyiqi (MAP-mean arterial pressure) ilə venoz təzyiq (ICP-intracranial pressure) arasındakı fərqə bərabərdir. Bu dəyər normalda 90 mmHg səviyyəsindədir. CPP = MAP-ICP Ortalama arteriyal təzyiq, diastolik qan təzyiqinə nəbz təzyiqinin (sistolik təzyiq-
- 49. 49 diastolik təzyiq) üçdə biri əlavə olunaraq hesablanır. MAP = diastolik KB+ nəbz təzyiqi / 3 Serebral perfüzyon təzyiqi normal olan,istirahət vəziyyətindəki beyində, beyin qan axını, toxumanın metabolik ehtiyacını qarşılayacaq səviyyədədir. Bu vəziyyətdə, fərqli beyin bölgələrində, qandan əldə edilən oksigen və qlükoza dəyərləri ümumiyyətləbərabərdir. İradi hərəkət ilə hərəki qabıq qıcıqlıqlandığında həmin nahiyənin metabolik ehtiyacı da artır. Beyin qan axını regional olaraq artaraq ehtiyacı qarşılayır. Bu vəziyyətdə toxumanın qandan aldığı oksjen və qlükoza miqdarında bir dəyişiklik olmur.Beyin qan axını müxtəlif
- 50. 50 neyronal və kimyəvi proseslərdən təsirlənə bilir.Məsələn,qandakı oksigen təzyiqi, karbondioksid təzyiqi beyin qan axına təsir etdiyi kimi, qan axını da kəllə daxili təzyiq dəyişikliklərindən dətəsirlənir. Fizioloji şəraitdə, yuxarıda tənliklərdə görüldüyü kimi beyin qan axınını sabit tutan mexanizmlər vardır. Ortalama arteriyal təzyiq azaldığında və ya kəllə daxili təzyiq artdıqda serebral perfüzyon təzyiq azalır. Bununla birlikdə prekapilyar damarların diametrindəki genişlənmə ilə birlikdə serebrovaskulyar müqavimət də azalır və beyin qan axını sabit qalır. Serebral
- 51. 51 perfüzyon təzyiqi artdıqda damar diametrində daralma baş verir, müqavimət artır vəbeyin qan axını sabit qalır. Sistemik ortalama arterial təzyiqi 60 ilə 160 mmHg dəyərləri arasında qaldığı müddətcə beyin qan axınının sabit qalmasını təmin edən bu mexanizm “autoregulyasiya mexanizmi” adlandırılır.Orta hesabla arteriyal qan təzyiqi 60 mmHg altına düşdüyündə prekapilyar damarların genişləmə qabiliyyəti itir. Damarlar daha çox genişlənə bilmir və sonunda CPP və buna bağlı CBF da azalır.Ortalama arteriyal qan təzyiqi 160 mmHg üzərinə çıxdığında isə damarlardakı
- 52. 52 daralma prosesi ən üst səviyyəsinə çatır.Damar diametri daha çox darala bilmir və hiperemiya,vazogenik ödem inkişaf edir. Intrakranial təzyiq artır və hipertenziv ensefalopatiya özünü büruzə verir.Hər iki vəziyyətdə də artıq autoregulyasiya pozulmuş və CBF qan təzyiqindən asılı hala gəlmişdir. Uzun müddət hipertenziyası olan insanlarda autoregulyasiya dəyərlərinin alt və üst sərhədləri da yüksəlir. Yəni autoregulyasiya əyrisi yuxarıya sürüşür. Hipertenziyası olan şəxslərdə yüksək qan təzyiqi dəyərlərinə dözümlülük artarkən hipotenziyaya da həssaslıq artır. İşemik iflic,subaraxnoidal qanama,kəllə travması, qanda parsiyal
- 53. 53 karbondioksid təzyiqinin artması kimi serebral autoregulyasiyanın pozulduğu hallarda da beyin qan axını, perfüzyon təzyiqindəki dəyişikliklərdən asılı vəziyyətəgəlir. Serebral infarkt kimi, toxumanın funksiyasını yerinəyetirə bilmədiyi vəmetabolik ehtiyacının azaldığı vəziyyətdə bölgədəki qan axını azalır. Beyin qan axını azaldığında toxumanın qandan aldığı O2 (OEF- oxygen extraction fraction) və qlükoza (GluEF-glucose extraction fraction) miqdarı artaraq normal maddələr mübadiləsini və beyin funksiyalarını qoruyur. Bu dövrdə kliniki simptom görülmür.
- 54. 54 Lazım olduğunda OEF artımı normalın 3, GluEF artımı isə normalın 10 qatına qədər çıxa bilər .Beyin qan axını 100 qram beyin üçün dəqiqədə 20 millilitrin altına düşərsə,elektrofizyoloji səssizlik halı ortaya çıxar. Bu vəziyyətdə işemik toxumanın enerji ehtiyacı alt səviyyədədir. Beləliklə,bir müddət üçün də olsa hüceyrə bütünlüyünü qoruyur.İşemiya müddəti uzanarsa,hüceyrə ölümü başlayır. Bu sırada toxumanın qandan aldığı oksigen miqdarı (OEF) daha çox arta bilmir və toxumanın oksigen istifadəetmətutumu (CMRO2-cerebral metabolic ratio for oxygen) düşməyə başlayır. Beyin qan axını 100 qram beyin üçün 15ml/dak. olduğunda elektroensefaloqrafda fəaliyyət
- 55. 55 qeydə alınmır və fəaliyyət potensialı itir. Beyin qan axını 10ml/dak/100gr olduğunda hüceyrə ölümü başlayır. Normal şəraitdə hüceyrə daxilində olan kalium ionu ilə ekstrasellular bölgədə olan natrium və kalsium ionları arasındakı tarazlığı təmin edən ion nasosunun enerji ehtiyacı ödənmədiyində kalium hüceyrə xaricinə çıxır. Bu sırada kalsium və natrium ionu, su ilə birlikdə hüceyrə içərisinə girərək sitotoksik ödem əmələ gətirir və geriyədönməz hüceyrə ölümü prosesi başlayır. Elektriki səssizlik ilə hüceyrə zarının ion tarazlığını itirəcəyi vəziyyətə gəlməsi üçün lazım olan zamanı işemiyanın şiddəti və müddəti təyin edir.
- 56. 56 İşemik hadisələrdə, mərkəzdə işemiyadan ən çox zərər görən bir sahə ilə ətrafında enerji mübadiləsində pozulan və bu səbəblə elektrik fəaliyyətini sürdürə bilməyən,lakin hüceyrə daxili və xarici arasındakı ion tarazlığını qoruyan,geriyədönməz hüceyrə ölümünün başlamadığı bir bölgə vardır.Elektriki səssiz,ancaq həyatını davam etdirməkdə olan bu beyin bölgəsi işemik penumbra olaraq adlandırılır.Penumbradaki hücreyrələr işemik toxuma ilə normal perfuziya olunan toxuma
- 57. 57 arasında yerləşir.Buradakı qan axını normal axının 20-50 %-ni təşkil edir.Bu sahə kollaterallarla vaskulyarizasiya olunduğu üçün infarktdan sonra saatlarca canlı qala bilirlər.Tezliklə reperfuziya gerçəkləşməzsə,neyronların ehtiyac duyduğu kafi oksigen vəqlükoza təmin edilə bilməyəcəyi üçün bu sahədəki hüceyrələr dəöləcəkdir. İşemik serebrovaskulyar proseslərdə A.carotis interna-nın cərrahi müalicəsi
- 58. 58 Daxili yuxu arteriyasındakı stenoz və ya okklyuziya retinal və serebral işemiyaya səbəb ola bilir. Karotis arterial sistemdəki işemik proseslərin əmələgəlməmexanizmi iki cürdür: 1.Zəif perfuziya (hemodinamikçatışmazlıq) 2.İntrakranyal emboliya Zəif perfuziya Daxili yuxu arteriyasının okklyuziya və ya stenozu zamanı əmələ gələn zəif perfuziyon qan axını kollateral dövranın kafi olmadığı
- 59. 59 nahiyələrdə “distal çatışmazlıq” meydana gətirir və retina və ya yarımkürələrdə işemiyaya səbəb olur. İntrakranyal Emboliya Aterosklerotik İCA(inferior carotid artery-daxili yuxu arteriyası) xəstəliyində arteriya proqressiv olaraq daralır.Ateromik lövhə üzərində toplanan trombositlər qoparaq distal intrakranyal damarların tutulmasına səbəb ola bilir. AterosklerotikİCA-nın etioloji səbəbləri: 1.Ateroskleroz(90%) 2.İnfeksion agentlər 3.Hipertenziya
- 60. 60 4.Siqaret aludəçiliyi 5.Anevrizma 6.Arterit 7.Karotis disseksiyası 8.Fibromaskulyardisplaziya 9.Radiasiya 10.Travma Karotis Doppler müayinəsi Yuxu arteriyası rəngli arterial
- 61. 61 doppler USG iləmüayinəedilir. Karotis Angioqrafiyası Karotis endarterektomiya Karotis endarterektomiya aterosklerotik okklyuzif xəstəlikərlə əlaqəli serebral işemik simptomların qarşısının alınmasında istifadə
- 62. 62 olunan cərrahi əməliyyatdır.Ümumi anesteziya altında carotis communis,interna və eksterna əldə edilir.Bilateral olaraq daxili yuxu arteriyasının 70 %-dən yuxarı stenozu olan xəstələrdə ilk olaraq simptomlu tərəf əməliyyat edilir.Kəsik döş-körpücük-məməyəbənzər əzələnin medial kənarına paralel olaraq icra edilir. Əməliyyat: Dəri,dərialtı təbəqə və platizma kəsilərək ümumi,xarici və daxili yuxu arteriyaları xaricə çıxarılır.Ümumi yuxu
- 63. 63 arteriyasından daxili yuxu arteriyasına doğru uzanan arteriotomiyaaparılır. Arteriyanı liqaturaya almamışdan əvvəl baş verəcək olan işemiya müddətində -Əks tərəfdəki İCA-da yüksək dərəcəli stenoz və ya tam tıxanıqlıq varsa; -İCA –nın distal hissəsində təzyiq aşağıdırsa; şunt qoyulur. Endarterektomiya arteriyanın intima vəorta qişası arasından icra edilir.
- 64. 64 Endarterektomiya tamamlandıqdan sonra kəsik nahiyəsi v.saphenus və ya politetrafloretilen ilə yamanır. Karotis Endarterektomiya əməliyyatı üçün əks- göstərişlər: -Tam tutulmuşkarotid arteriya xəstəliyi -Serebral infarkt sonrası ciddi neyroloji defisit -Xəstənin yaşama ümidini məhdudlaşdıran əlavə sistemik xəstəlikləri varsa xəstənin əməliyyat edilməsi əks göstərişdir. Əməliyyat sonrası baş verəbiləcək ağırlaşmalar: -Qanaxma
- 65. 65 -Neyroloji zədə (hemiparaziya,monoparaziya,fassial iflic,şüur zəifliyi) -Azan sinirin zədələnməsi -Dilatı sinirin zədələnməsi İstifadə olunan ədəbiyyat siyahısı 1.l.Məmmədov “Baş və Boyunda Cərrahi Əməliyyatların Topoqrafo-Anatomik Əsasları”, Müəllim” nəşriyyat,Bakı-1997
- 66. 66 2.V.B.Şadlinski,Ş.İ.Qasımov,N.T.Mövsümov “İnsan Anatomiyası”-I cild, “Müəllim” nəşriyyat,Bakı-2011 3.Frank H.Netter,MD,”Elsevier”-2010 4. http://www.steteskop.net/Tibbi- Makale1366/iskemik-serebrovaskuler-olaylarda- karotis-arterinin-cerrahi-tedavisi.html 5. http://www.itfnoroloji.org/svh/anatomofizyoloji. html 6. http://www.steteskop.net/ozetler-pa- print_pdf-pid-393.html