1. BİBLİYOGRAFYA (Ders notları: 2010) Yrd.Doç.Dr. Recep USLU For Musicology Department of ITU in Istanbul Beethoven,ay ışığı Sonatı
2. Bibliyografya İçindekiler Bibliyografya bilimi, tanımı, amacı, eşanlamlıları İletişim araçları Yazının tarihi: Sümer, Mısır, Fenike, Latin Türklerde yazı Bibliyografyanın gelişimi Kitap ve kayıt: Kitap adı, yazar adı, baskı yeri ve tarihi Bibliyografya türleri Bibliyografik künye Müzik bibliyografyaları Bibliyografyanın faydaları 2
3. TANIMI ve AMACI Bibliyografya, belli bir konuda yazılmış eserleri inceleyen bilim dalıdır..Bibliyolojinin alt dalıdır. Bibli, “kitap”, graphie n“yazımak” anlamındanır. Eşanlamlı kelimeler: Türkçede kullanılan eşanlamlı kelimeler “Külliyat, Literatür, Kitabiyat, Fihrist, Katalok, Kaynakça, Sistematik İndesk. Bilimsel terim “Bibliyografya”dır. Dersin amacı: Modern bibliyografya bilgisi kazandırmak. Çoğunlukla Araştırma Teknikleri dersiyle birlikte yer alır. 3
4. İletişim araçları İnsan bilgiyi “merak” ve ilgilenmekle öğrenir, aklıyla biriktirir, mantığıyla kıyaslar, konuşma ve yazıyla aktarır. İnsanlığın kullandığı ve tarih boyunca geliştirdiği iletişim araçları beş duyuya bağlıdır: Konuşmak, işitmek: Gramofon, Radyo, Plak, Kaset, CD, DVD, TV (Diskografi) Görmek: 1. Dumanla haberleşmeden internete, TV, Video, Film (Filmografi) , 2. Yazmak: Kitabeler, Kitap, Gazete, Dergi, İnternet (Bibliyografi) Hissetmek (: Duyu, koku, ısı, ışık vs.) Ödev: Ansiklopedilerden “Alfabe, Yazı, Hat, İletişim Araçları, Beş duyu” maddelerini okuyunuz. 4
5. Modern İnsanlığın Hastalığı İlgisizlik: Modern insanın hastalıklarından biri ilgisizliktir. Susan D. White’in tablosunda bu 7 hastalıktan biri olarak gösterilmiştir. İnsanlığın temelinde “ilgi” duygusunun gelişmesi vardır. Ayrıca bk. Indefference 5
6. YAZI: SÜMER MÖ 4000-2300 İnsanlığın bilgi iletişim araçlarından ikincisi yazıdır. Tarih yazıyla başlar, yazı Sümerlerle başlar. Çivi yazısı kullanmışlardır. Türkçe gibi sonekli bir dildir ve Türkçe kelimelerin bulunduğu bir dildir, salt Türkçe değildir. Mezapotamya bölgesinde yaşamışlardır. Yazı rahipler sınıfınca kullanılıyordu. Yazılarını sakladıkları arşiv sistemi geliştirmişlerdi. Sumerleri Akadlar, Babilliler, Mısırlılar takip etmişlerdir. Ödev: Sümer tarihini okuyunuz. 6
7. YAZI: MISIR MÖ 2850 – 332 Eski Mısırlılar hiyeroglif yazısı kullandılar. Bu yazının başlangıçta Sümerden kaçan rahipler tarafından Mısır’a getirilen çivi yazısına benzer bir yazıyla geliştirildiği düşünülüyor. Burada da yazı din adamlarının tekelinde gelişmiştir. İskenderiyede büyük bir kütüphane kurmuşlardı. Bu kütüphane İslam fetihlerinden önce deprem felaketi geçirmiş ve yanmıştır. Ödev: Eski Mısır ve Hieroglif yazısını araştırınız. 7
8. YAZI: FENİKE MÖ 1400-65 Fenikeliler (Phoenician) Lübnan ile Mısır arasındaki kıyı şeridinde yaşayan tüccar ve gemicilikle uğraşan bir topluluktu. İtalya, Yunanistan, Anadolu kıyılarına giderlerdi. Bu nedenle yazıya duydukları ihtiyaçla Mısır yazısını sembollere dönüştürdüler. Bu yazı daha sonra Latin ve Arap yazısnın temelini teşkil etmiştir. Ödev: Fenikelileri araştırınız. 8
10. DİĞER YAZILAR ve TÜRKLERDE ALFABE: ÇİN 3000, HİNT 2000, RUNİK 2000, YUNAN, TÜRK, UYGUR, ARAP, İNKA YAZILARI. Türkler önceleri, Runik alfabeden geliştiği varsayılan, kendilerinin yazdıkları Orhun anıtlarında kullandıkları Türk alfabesini, daha sonra Uygur alfabesini kullanmışlar, ardından Arap alfabesi, Kril alfabesi ve Latin alfabesini kullanmaktadırlar. Alfabenin “alfa, beta” veya “elif, be” harf okunuşları harflerin aynı kökten veya birbirlerinden etkilenerek geliştiğini göstermektedir. İlk Türkçe kitaplar: Divanu Lugatit-Türk ve Kutadgu Bilig (1070). Alfabe şairlerin Divan teşekkülünde bir ölçüdür, ayrıca alfabe harflerini kullanarak ya sanat göstermek veya alfabeyi kolay öğretmek için dini ve dindışı şiirler yazılmıştır. Elif Allahın kaâı/ Be Bağdattır mekanı/ vs. gibi. Ödev: Orhun abideleri ve yazılarını araştırınız. Orhun Türk yazısı 10
11. YAZI: LATİN MÖ 2000 Milattan önce II. binlerde Kuzeybatıdan gelip İtalya’nın Roma şehrinin de içinde bulunduğu Latium bölgesine yerleşen kavimlerin konuştukları karma yazı diline Latince denir. Hint-Avrupa dil ailesinden olan dil İtalyanca, Yunanca, Keltçe, Etrüskçeden kelimeler taşır. Latince unutulmuş bir dil olmakla birlikte, Latin alfabesi, kilisenin de etkisiyle yaygınlaşmıştır. Bir çok Avrupa milletleri tarafından kullanılmaktadır. Türkiye’de kabulü, Cumhuriyetin kuruluşundan 5 yıl sonra, 1 Kasım 1928’dir. 11
12. Roma İmparatorluğu (Kuruluşu MÖ IX yy) Doğu Roma ve Germen imparatorlukları LATİN ALFABESİNİN YAYILIŞI 12
13. BİBLİYOLOJİ: YAZINBİLİM Dört kısımdır: * Müze: * Kütüphane: Yazılı malzemenin saklandığı arşiv ve kütüphaneler * Fototeknik: Mikrofilimden CD yapmaya kadar belge arşivleme yöntemleri * Restorasyon: müze malzemesi veya kitap restorasyonları (Guruplandırma için bk. Hadi Tamer, “Bir Kitap hastanesine Dair” www.kutuphaneci.org.tr/web/node.php) Bibliyografi kitap bilgisi anlamında bunlardan kütüphaneciliğe girmektedir. Kütüphaneciliğin gelişmesi, bibliyografya bilgisinin de gelişmesini gerekli kılmıştır. Böylece bibliyografya çeşitleri ortaya çıkmıştır. Bibliyoloji’nin bir başka anlamı “İncil bilimi” demektir. Günümüzde “Göstergebilim, Semioloji, Sembolbilimi, Sembolizm” gibi diğer uğraşlar da iletişimde kullanılan sembolleri anlamaya yöneliktir. 13
14. KÜTÜPHANECİLİK Sümerlerden beri dünyada yazılı malzemenin saklanmasının gereği olan arşivcilik düşünülmüştür. Osmanlılar dünyada en önemli devlet arşivini oluşturmuşlardır. Modern anlamda kütüphanecilik aydınlanma çağında “yazım bilgisi” kurallarının gelişimine bağlı olarak geliştirilmiştir. Emeviler, Abbasilerle yaygınlaşmaya başlayan kütüphane kurma anlayışı, 1800 yılından sonra Avrupa devletleri tarafından da önemsenmiştir. Bugün neredeyse her ülkenin bir milli/ulusal/national kütüphanesi oluşmuştur (Türkiye, Fransa, İtalya, İngiltere, US Amerika vs. Türkiye’de kütüphanecilik için bk. http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Türkiye’de_Kütüphanecilik) Kitap kaydı ile ilgili ana kurallar yanında ülkelere göre değişen kütüphanecilik ve bibliyografya kuralları, bilgisayar teknolojisiyle tekelleşmeye başlamıştır. Kütüphaneciler Dernegi: www. Kutuphaneci .org. Tr Milli kütüphane: www.mkutup.gov.tr 14
15. KİTAP ve KAYIT Sümerlerde arşiv kayıtlarının nasıl düzenlendiğini bilmiyoruz, ama Mısırlılar ve Romalılar kağıtlardan oluşan kitaplarının (cilt tekniği olmadığı için) bulundukları raflarda bir kitap listesi bulundururlardı. Özellikle İslam’ın gelişinden sonra kağıt malzemesinin gelişimine bağlı olarak cilt teknolojisi de gelişti, eğitimin yaygınlaşmasıyla kitap yazımı da çoğaldı. Dünyada yazılmış ele geçen ilk bibliyografyalardan biri İbnünnedim’in (ö. 995) Fihrist adlı eseridir. Batıda ilk bibliyografya 1494’te yayınlandı: Kilise Yazarları Kitabı (ML, II, 357). Dünya Bilim Tarihi açısından Osmanlılar zamanında Katip Çelebi’nin yazdığı Keşfüz-zunun (17. yy) adlı eserin ayrı bir önemi vardır. Modern anlamda bibliyografya yazımı, bibliyografya kurallarının belirlenmesine bağlı olarak XVII. Yüzyıldan sonradır. Bir kitabın kayıt bilgisinden oluşan en kısa bilgi bütününe “künye” denir. Bibliyografya, katalok, kitap listeleri kitap künyelerinden oluşur. Bir kitap künyesinde bulunması gerekenler ihtiyaca göre değişiklik göstermiştir. 15
16. KİTAP KAPAĞI Bir kitap kapağında bulunması gereken bilgiler: * Yazar adı, * Kitap adı, * Baskı yeri ve tarihi. Bunlar aynı zamanda bir kitabın en kısa ve basit bibliyografya künyesidir. 16
17. YAZAR ADI Modern anlamda yazar adı, isim ve soyadından oluşur. İkiden fazla isim zincirlerinde son kelime soyad, diğerleri addır. Eski kültürümüzde ise kişiye verilen bir isimden sonra ayrıca lakabı, nisbesi ve künyesi de olurdu. Lakap bazen vucuttaki arızaya işaret ettiği gibi, kişinin psikolojisini yansıtan bir kelime de olabilir: A’rec veya Topal. Nisbe, genellikle kişinin yaşadığı yere veya mesleğine işaret ederdi: Neccari, Bursevi. Künye ise genellikle aile efradına, oğullarından ilkine işaret edebilirdi: Ebülhasan. Bu durumlarda biyografi kayıtlarında kişiye ait bütün bu özellikler özellikle yazılırdı. İkinci maddeyi taşıyan isim zincirlerinde kişiler en ünlü oldukları şekilde bibliyografyalarda yazar olarak kaydedilir: Farabi, Vehbi. Bu konuda ansiklopedilerden yardım alınır. 17
18. KİTAP ADI *Kitap adı kaydedilirken imlada değişiklik yapılmamalıdır. *Kitap adı özel isimdir. *Kitap adı uzunsa kısaltılmamalıdır. Bibliyografyalarda, Latin alfabesi dışındaki kitap adları, latince okunuşa göre çevrilebilirler, ancak mümkünse yanında orijinali de verilmelidir (Arap, Latin, Japonca). *Kitap adı anlam çevrisiyle kayıt yapılmamalıdır. * Kitap adları ile ilgili kütüphaneciliğin aldığı kurallar, genellikle kütüphane fişlerinde ve bilgisayar kataloklarında uygulanmaktadır. Fakat farklı kültür ve bilgideki kütüphanecilerin olduğu düşünülürse araştırmacılar mutlaka kitabın kendisini görüp künyelerini kitaptaki bilgilerden yazmalıdırlar. 18
19. BASKI YERİ VE TARİHİ Baskı yerlerinin kitap üzerinde belirtilmesi ihtiyaca göre zamanla değişmiştir. Önceleri kilise matbaaları, daha sonra ticari maksatla kurulan matbaa adları belirtilirdi. Sadece matbaa adının bulunduğu kitap künyesi şehir adı tespit edilerek yazılmalıdır. Modern anlamda bir kitap künyesinde şehir adı mutlaka bulunmalıdır. Matbaa adı zamanla bibliyografya amacına göre künyelerde yer alabilir. Bilimsel çalışmalarda matbaa adı şehir kadar zorunlu değildir. Ancak araştırmacı yöntemlerini anlatırken gerekli görürse bunun nedenlerine değinmelidir. Basan kurum önceleri sadece matbaadan oluşmakta iken, XX. Yüzyıldan itibaren araştırma kurumları ve üniversiteler adlarını yayınladıkları kitaplara gururla yazmaktadırlar. Akademik yazılarda zorunlu olmamakla birlikte bibliyografya listelerinde yazmaları daha iyidir. Birden fazla baskı yeri ve tarihi bulunan kitaplarda, sadece birisini kitap veya makale sonlarındaki bibliyografyalarda kullanmak yeterli, iken, bibliyografya amaçlı kitaplarda hepsi belirtilmelidir. 19
20. BİBLİYOGRAFYA TÜRLERİ Bibliyografyaların yapılış biçimlerine, yöntemlerine veya amaçlarına göre çeşitleri vardır. Öncelikle iki türe ayrılan (Genel ve Özel) bibliyografya türleri: * Tertip yöntemlerine göre: 1. Alfabetik, 2. Kronolojik, 3. Konularına göre (Kütüphanecilikte de kullanılan bilgiyi sınıflandırma yöntemi ve J. Dewey ondalık konu sistematiği). * Amaçlarına göre: 1. Yazar veya kitap adına göre, 2. Eleştirel bibliyografya (açıklamalı veya tenkitli), 3. Bibliyografyalar bibliyografyası. * Ulusal (Türkiye Bibliyografyası, 1939’dan beri; www.toplukatalog.gov.tr) ve uluslar arası bibliyografyalar (Index Islamicus, 1906’dan beri). * Bilgi iletişim ağlarında görülen “MLA, APA, Chicago” gibi adlandırmalar bibliyografya türü değil, USAmerikada yaygın kullanılan yöntem tercihleridir. Bilgi ülkelerin tekelinde olmadığı için bilimde de “millilik” olamaz, ancak milletler kendilerine övünç sebebi yaratabilirler. 20
21. BİBLİYOGRAFİK KÜNYE Künye gösterim şekilleri/yöntemleri bütün bilimler için ortak özellikleri taşımakla birlikte ülkelerin dil alışkanlıklarından kaynaklanan farklılarda taşır. Künyelerin gösteriminde kullanılan iletişim araçlarına göre ortak olmayan kuralları da vardır. Bilimsel yazılarda künyeler basittir (bk. Kitap Kapağı), bu haliyle dipnotlarda da kullanılırlar. Ama bilimsel bibliyografya yayınlarında uyulması gereken künye gösterimlerinden en çok kullanılanlar: Kitap: Yazar adı Soyadı, Kitap adı (italik), Baskı yeri: basan kurum, tarih, sayfa adedi, ISBN nosu, resim, şekil, nota olup olmadığı Kitap Çeviri/Hazırlama: Yazar adı soyadı, Kitap adı (çev. /haz.), Baskı yeri: basan kurum, tarih, sayfa ,ISBN nosu, resim, şekil, nota olup olmadığı Makale: Yazar adı Soyadı, “Makale adı”, Süreliyayın adı (italik), c./ sy., Baskı yeri tarih, başlangıç – bitiş sayfa Tezler: Yazar adı Soyadı, Tez adı (türü, tarih), Yapıldığı üniversite adı, sayfa Yazmalar: Yazar, Kitap adı (italik), Bulunduğu kütüphane, bölümü ve nosu, sayfa 21
22. Türkiyede Müzik Bibliyografyası İlk Türk müziği bibliyografyası Yurt dışında Eugene Borrel (1902), Yurt içinde ise Mustafa Yeşil ( Musiki Mecmuası , 1966-67) tarafından yapılmıştır. Her ikisi de makaledir. Kitap halinde yayınlanan müzik bibliyografyaları, kronolojik sırayla: * Onur Akdoğu, Türk Musikisi Bibliyografyası , İzmir 1989, 114 s. * M. Salih Ergan, Türkiye Müzik Bibliyografyası , Konya 1994, 256 s. * Osmanlı Musiki Literatürü Tarihi (haz. Ircıca), İstanbul 2003, 480 s. * Recep Uslu, Müzik Bibliyografyası: 2010 , I-III c., İstanbul 2009, hem eski hem de yeni, ulusal ve uluslararası yayınlar incelenerek, Türkçe ve Yabancı dildeki yayınlar bir araya getirilmiştir. (Halk oyunlarından Baleye, Türk ve Batı müziğini içeren müzik bibliyografyaları için bk. Musikişinas , sy. 7, 2005; Müzikoloji ve Kaynakları , 2006, s. 36-41) 22
23. Bu bibliyografya yazarın da belirttiği gibi “ders kitabı” olarak hazırlanmış bir ön çalışmadır. Okuduğu kitapların dipnotlarında, bibliyografyalarında verilen yabancı, yerli yayınlar, yazmalar, makaleler bir araya getirilmeye çalışılmıştır. Ödev: Bu eseri tanıtan bir yazı yazınız. 23
24. Bu bibliyografya, 1939’dan beri yayınlanan Türkiye Bibliyografyası’nı temel alarak 1929-1993 yılları arasındaki kitapları ve tezleri bir araya getirmiştir. Başında bibliyografya çeşitleri ve Türkiye’de “Derleme kanunu”yla ilgili bilgiler vermektedir. Ödev: Bu eseri tanıtan bir yazı yazınız. 24
25. Bu bibliyografya, XV. Yüzyıldan başlayarak 1928 yılına kadar Arapça, Farsça, Eski Türkçe yazmalar ağırlıklı olmak üzere, basılı kitapları ve bazı önemli makaleleri ele almaktadır. Eleştirel bibliyografya ve katalok yöntemlerini kullanarak yazmalar ve kitaplarla ilgili açıklayıcı bilgiler vermektedir. Ödev: Tanıtımını inceleyiniz: Akademik Araştırmalar Dergisi , sy. 18, 2004, s. 203-206 25
26. Bu bibliyografya XI-XXI. Yüzyılları içermeyi amaçlamış, üç bölüm olarak hazırlanmıştır. * Osmanlı harfleriyle yazılanlar, * Latin alfabesiyle yazılanlar, * Yabancı dille yazılan Türk müziği ve Türk devletleri toprakları halklarını ve özellikle Türk müziğini ilgilendiren müzik yazmaları, kitapları ve makaleleri. 26
27. Bibliyografyanın yararları Bibliyografyalar, araştırmacılara rehberlik eder. Araştırmalarda zaman kazandırır. Bibliyografyalar bilgi kaynaklarını okuyucuya hazır sunar. Bibliyografyalar hangi konuda hangi çalışmaların yapıldığını okuyucuya gösterir. Bibliyografyalar bir konuda yazılmış eserlere ulaşım kolaylığını sağlarlar. Tarihi doğru yargılamamızı sağlar. Medeniyetin gelişimini gözler önüne serer. Yapılmamışları anlamamızı sağlar. Bibliyografyalar, ülkelerin bilimsel gelişmeleri için bir ölçüdür. Bibliyografyalar, araştırmacıların bilimselliğinde önemli bir değer ölçüsüdür. Ödev: Ansiklopedilerin “Bibliyografya” md.lerini incele. 27
28. Bibliyografya: Yayınlar “ Alfabe, Yazı” md.leri, Ansiklopediler “ Ansiklopedi, Hat”, TDV İslam Ansiklopedisi “ Bibliyografya”, Meydan Larousse , II, 367 Ismayıl Baltacıoğlu, “Arap harflerinin estetiği”, Sanat, Dünyası İstanbul İş bankası yay. M. Salih Ergan, Türkiye Müzik Bibliyografyası , Konya 1990 Mübahat Kütükoğlu, Tarih Araştırmalarında Usul , İstanbul 1997 Recep Uslu, Müzikoloji ve Kaynakları , İstanbul 2006 Recep Uslu, B ibliyografya Ders Notları (2009), www.slideshare.net 28
