3. Basa yaiku piranti utawa sarana
kanggo pasrawungan marang
sapepadha kang awujud pangucap,
swara, tandha (lambang), utawa
tulisan, saperlu kanggo
nglairake/medharake isining ati lan
kekarepan.
PAMBUKA
MATERI
LATIHAN
ENDING
4. Unggah Ungguhing basa yaiku
tataraning basa lan carane
migunakaken basa.
PAMBUKA
MATERI
LATIHAN
ENDING
5. Basa Jawa Ngoko
Inggih punika p辿rangan Basa
Jawi kangg辿 tutur-tinutur sesami
kalih sesami. Basa Jawi tataran
ngoko piyambak dipun p辿rang
malih dados pinten-pinten tataran,
inggih punika ing antawisipun:
PAMBUKA
MATERI
LATIHAN
ENDING
6. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Basa ngoko lugu punika minangka tataran basa
ingkang paling asor ing undha usuk basa Jawa.
Ginanipun kangg辿 wicara ing antawisipun:
Tiyang sepuh dhumateng lar辿 enem
Tiyang ingkang sadrajad utawi sampun raket
sesrawunganipun
Tiyang pangkat inggil dhumateng pegaw辿nipun
Lar辿 alit lan rer辿ncanganipun
Ngunandika (wicara piyambakan)
Tuladha: B = Bapa A = Anak
B: "Lho, kow辿 Di. Wayah apa tekamu? Rak ya padha
slamet ta?" (Basa Ngoko Lugu)
A: "Pang竪stunipun Bapak, wilujeng. Kalawau 辿njing
jam 9 angg竪n kula dumugi ngriki". (Basa Krama)
PAMBUKA
MATERI
LATIHAN
ENDING
7. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Ngoko Andhap dipun pigunakaken d辿ning
sinten k辿mawon ingkang sampun raket,
nanging taksih silih ngurmati. Ngoko
Andhap dipunp辿rang dados kalih, inggih
punika Antya Basa lan Basa Antya. Ngantos
sapriki Ngoko Andhap Antya Basa taksih
biasa dipunangg辿 lan prayoginipun
dipunlestar竪kak辿. D辿n辿 Ngoko Andhap Basa
Antya sampun awis-awis sanget kaangg辿,
malah sampun dipunanggep sirna.
8. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Antya Basa
Ngoko Andhap Antya Basa punika tembung-
tembung ngoko dipuncampur ngangg辿 tembung
krama inggil kangg辿 nedahaken raos ngurmati. Ciri-
cirinipun:
Aku, tetep mboten 辿wah
Kow辿, kangg辿 tiyang ingkang dipunkurmati
dipunowahi dados panjenenganmu, ki raka,
kangmas.
Ater-ater dak-, ko-, di- lan panambang -ku, -mu, -辿, -
ak辿 mboten 辿wah. Tuladha:
A "Ora, kangmas ki suw辿 ora ngetingal-ngetingal
iku tindak ngendi?"
B; "Wah, adhimas ki rada ng辿c辿. Genah wis pirsa
ba辿 kok mundhut pirsa. Pr竪竪n-pr竪竪n mesthi ba辿
nanjakak辿 pr竪竪n辿. Yaiku menyang Jakarta".
9. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Basa Antya
Basa Antya dipunwangun saking basa Ngoko
dipuncampur ngangg辿 tembung-tembung Basa
Jawa Krama lan Krama Inggil. Ciri-cirinipun:
Aku, tetep mboten 辿wah
Kow辿, sami kaliyan Antya basa, dipun辿wahi
dados panjenenganmu, ki, raka, kangmas,
sliramu, keng slira, adhi, adhimas
Ater-ater dak-, ko-, di- , mboten 辿wah
Tuladha: "Dak arani sliramu dh竪k mau bengi
sa竪stu mriksani ringgit ana ing dalem辿 Pak
Lurah. G竪k lampah辿 ba辿 apa ya dhimas, teka
gamelan辿 sedalu natas ngungkung ba辿, ora ana
pedhot-pedhot辿".
10. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Basa Jawa Madya
Basa Jawa Madya kuwi tataran jroning
undha-usuk basa Jawa, sakdhuwur辿 tataran
Basa Jawa Ngoko nanging sangisor辿 Basa
Jawa Krama. Basa Jawa tataran Krama
Madya iki dip辿rang dadi lima, yakuwi
Madya Ngoko, Madyantara.
PAMBUKA
MATERI
LATIHAN
ENDING
11. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Madya Ngoko
Basa Madya Ngoko punika tembung-
tembungipun saking basa Madya
nanging dipuncampuri sawetawis
tembung saking basa Ngoko ingkang
mboten wonten tembung madyanipun.
Basa punika taksih biasa dipun angg辿
d辿ning tiyang dhusun utawi tiyang-
tiyang pagunungan.
12. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Madyantara
Basa Jawa Madyantara iki tembung
tembung辿 diwangun saka basa Madya
Krama, ananging tembung-tembung
sing ditujokak辿 marang wong sing
diajak wicara diowahi dadi krama
inggil. Tataran basa Madyantara iki
biy竪n dianggo d辿ning priyayi cilik
marang garwan辿, nanging saiki wis
arang banget dianggo.
13. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Krama Inggil
Basa Krama Inggil kuwi tembung辿 nganggo
krama dicampur tembung krama inggil
tumrap sing diajak wicara. Basa Jawa Krama
biasa dianggo wicara antaran辿 priyayi cilik
marang priyayi gedh辿, wong anom marang
wong sing luwih tuwa. Ciri-ciri utama:
Aku diowahi dadi kawula, abdidalem
kawula utawa dalem wa辿
Kow辿 diowahi dadi panjenengan dalem
utawa dicekak nandalem wa辿
14. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Basa krama basa kanggo ing pasrawungan kanggo
ngajeni wong kang diajak guneman.
Miturut S Padmosukotjo basa krama diperang dadi 3
yaiku : 1. Mudha Krama 2. Kramantara 3. Wredha
Krama.
1. Mudha Krama yaiku kramane wong enom marang
wong tuwa.
2. Kramantara yaiku kramane wong sing padha
drajate.
3. Wredha Krama yaiku kramane wong tuwa
marang wong enom. Panganggone wredha krama,
sanajan umure luwih tuwa rumangsa perlu ngajeni
marang sing enom jalaran kalah pangkat utawa
drajat.
15. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Ing pasrawungan saiki wis arang utawa ora
nate keprungu panganggone Kramantara lan
Wredha krama. Luwih-luwih ing wilayah
pesisiran lan minggiran. Wong-wong ing
daerah mau ora bisa mbedakake antarane
kramantara, mudha krama lan wredha
krama. Ing jaman saiki, sanajan umure luwih
tuwa, wis ora kabotan nganggo basa Mudha
Krama. Mula luwih becik nyinau basa
Mudha Krama iki lan sabanjure disebut Basa
Krama bae.
16. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Titikane mangkene :
1. Tembung sesulih wong kapisan : aku dadi kula
utawa kawula. Sing kaprah krungu yaiku dalem.
Kamangka satemene dalem iku tegese mu utawa
kowe.
2. Tembung sesulih wong kapindho : kowe dadi
panjenengan
3. Tembung sesulih wong katelu : dheweke dadi
panjenenganipun utawa piyambakipun.
4. Ater-ater di dadi dipun.
5. Panambang ake dadi aken.
6. Panambang e dadi ipun.
7. Tembunge krama kabeh kacampuran tembung
krama inggil tumrape wong sing diajak guneman
lan tembung krama andhap tumrape wong sing
ngajak guneman.
17. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
Mudha Krama
Basa Mudha Krama iki basa sing luwes
banget kanggo sok sapa wa辿. Wong sing
diajak wicara dikurmati, d辿n辿 sing ngajak
wicara mapanak辿 dhiri pribadi ana ing
tataran sangisor辿. Biasan辿 dianggo d辿ning
para mudha marang wong sing luwih tuwa.
Ciri-cirin辿 antara liya:
18. Aku, diowahi dadi kula
Kow辿, diowahi dadi panjenengan, samp辿yan,
panjenenganipun kangmas, panjenenganipun ibu lsp.
Ater-ater dak-, diowahi dadi kula
Ater-ater ko-, diowahi dadi dipun
Panambang -ku, diowahi dadi kula
Panambang -mu, diowahi dadi panjenengan, samp辿yan
Panambang -辿, diowahi dadi -ipun
Panambang -ak辿, diowahi dadi aken
Tuladha:
A: "Bapak, punika wonten tamu. Sajakipun priyantun
tebih".
B: "Ana tamu. Aturana lenggah dhisik. Tak salin
sedh辿la".
B: " d辿n辿 kow辿, tak arani dhayoh saka ngendi".
C: "Inggih, temtunipun damel kag竪t panjenenganipun
bapak sekaliyan. Tiyang kula, mboten ngaturi serat
rumiyin".
PAMBUKA
MATERI
LATIHAN
ENDING
22. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
1. Saben esuk, bapak lan ibuku wungu
jam 04.30 dene aku jan 05.00 lagi
tangi ngono wae ngenteni digugah
ibu.
Ukara ing nginggil ngginakaken
basa
A. Ngoko lugu
B. Krama lugu
C. Ngoko alus
D. Krama alus
23. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
2. Minggu esuk Soimah mlaku mlaku
menyang Gor karo kanca kancane. Dheweke
seneng banget weruh maneka warna
kembang. Dheweke arep tuku. Ora suwe
banjur nyedhaki bakule lan matur kanthi
unggah ungguh basa kang bener.
Kepriye olehe matur ?
A.Pak, sekar punika reginipun pinten ?
B. Pak, kembang iki regane pira ?
C. Pak, sekar niki regine pinten ?
D. Pak, sekar niki reginipun pinten ?
24. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
3. Bu Nala : Kowe mau bnegi apa ndeleng TV?
Tanaya : ..
Bu Nala : Iya aku uga ndeleng
Wangsulanipun Tanaya ingkang trep kaliyan
unggah ungguh
A. Inggih kula ningali, sampeyan napa nggih
ningali ?
B. Inggih kula mirsani panjenengan punapa
inggih mirsani ?
C. Inggih kula ningali panjenengan menapa
inggih mersani ?
D. Inggih kula ningali, panjenengan menapa
inggih ningali ?
25. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
4. Sedhela engkas ibune Wulan arep tindak ing
Semarang saperlu ngrawuhi acara wisudane
mbakyune.
Ukara ing ndhuwur iku migunakake basa
A. Ngoko lugu
B. Ngoko andhap
C. Krama lugu
D. Krama alus
27. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
6. Ukara ing ngandhap punika unggah
ungguhipun leres, kejawi.
A. Pak, menapa kepareng kula nyuwun
priksa?
B. Bapak ngendika dhateng kula menawi
badhe tindak
C. Kula matur bapak supados sare
kemawon
D. Simbah ngundang kula supados sowan
ing dalemipun
28. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA7. Aku seneng banget ndelok kethoprak karo
bapakku. Dipunkramakaken dados.
A. Kula remen sanget mirsani kethoprak
kaliyan bapak kula
B. Kula remen sanget mirsani kethoprak
kaliyan bapak kula
C. Kula remen sanget ningali kethoprak
kaliyan bapak kula
D. Kula remen sanget ningali kethoprak
kalih bapak kula
29. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA8. Njaluk ngapura anggonku ngomong
akeh kaluputane.
Basa krama alusipun.
A. Nyuwun pangapunten anggen
kulamatur kathah kalepatanipun
B. Nyuwu n pangapunten anggen kula
ngendika kathah kalepatanipun
C. Nyuwun pangapunten anggen kula
wicanten kathah kalepatanipun
D. Nyuwun pangapunten anggonku matur
kathah kalepatane
30. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA9. Ukara ukara ing ngisor iki endi kang
migunakake ngoko andhap sing trep ?
A. Pak guru wau sampun dhateng,
terus pinarak ing ngarep.
B. Wali lelasmu sing nganggo rasukan
werna apa ?
C. Bapak boten sios tindak ngasta amargi
gerah.
D. Aku mau didhawuhi Bu Guru nimbali
Arif.
31. ENDING
LATIHAN
MATERI
PAMBUKA
10. Ing ngisor iki panganggone basa krama
alus, kecuali
A. Wong enom marang wong tuwa
B. Murid marang gurune
C. Garwane priyayi marang sing kakung
D. Andhahan marng pimpinane.