Üç Boyutlu Yazıcılar ve Fikri Mülkiyet Hukuku
- 1. ÜÇ BOYUTLU YAZICILARA HUKUKİ BAKIŞ Yrd.Doç.Dr.Armağan Ebru BOZKURT YÜKSEL Konu ile ilgili makalemizi indirmek için bağlantı adresi: https://drive.google.com/open?id=0BxfTus-AS2_ucVJoVzJkX1NvWkE BOZKURT YÜKSEL, Armağan Ebru, “Üç Boyutlu Yazıcıların Fikri Mülkiyet Hukukuna Etkileri”, Fikri Mülkiyet Hukuku Yıllığı , Yetkin Yayınevi, Ankara 2016.
- 2. Dijitalleşme • Dijitalleşme (digitalisation), bilginin dijital bir formata/biçime çevrilmesi • Bir nesnenin dijital ortamda modellenmesiyle - sonsuz sayıda kopyası çıkarılabilir - çok kısa bir sürede dünyanın bir ucundan diğer ucuna iletilebilir - nesnenin modeli üzerinde işleme yapma imkanı sağlar.
- 3. Müzik Sektöründe Dijitalleşme • 2001 yılına kadar CD (yoğun disk) veya kasetler • Mp3 - telif hakları ihlali • 2001 Apple - iTunes • Amazon, Google Play - düşük fiyatlarla dijital ürünler • Rhapsody ve Spotify ücretsiz veya ücretli müzik
- 4. Dijital Üretim Teknolojisi • dijital ortamdaki çizimler ----- somut nesnelere • somut nesneler ---------- dijital dosyalara
- 5. Tarihçe • 3B baskı teknolojisinin ortaya çıkışı 1980’ler • O zaman ki adı hızlı prototip hazırlama teknolojisi - rapid prototyping technology • 1986 ABD - 3B yazıcı teknolojisinin temelini teşkil eden stereolitografi aygıtının (stereolithography aparatus) patentinin alınması • 1989 Selective Laser Sintering isimli seçici lazer ergitme anlamına gelen buluş için patent alınmıştır. Bu patent DTM Şirketi tarafından lisans alınarak kullanılmıştır. DTM Şirketi daha sonra 3D Systems Şirketi tarafından devralınmıştır. • 1989 Almanya’da - EOS GmbH Şirketi lazer ergitme metodu üzerinde ağırlıklı olarak çalışmaya başlamıştır. Şirket halen üç boyutlu baskı alanında faaliyet göstermeye devam etmektedir. 1990’lı yıllar üç boyutlu baskı alanında çalışmalar yapan şirketlerin ortaya çıktığı yıllardır. • Günümüzde bu şirketlerden üç tanesi devam etmektedir. Bunlar 3D Systems, EOS ve Stratasys’dir.
- 6. Üç Boyutlu Baskı Yapabilen Yazıcı ya da Üç Boyutlu Yazıcı • Üç boyutlu baskı, İngilizce’de 3D printing ya da three dimensional printing şeklinde ifade edilmektedir. • Üç boyutlu yazıcı makinesi (3D printer)ile bir tasarımın fiziksel olarak bir nesneye çevrilmesi üç boyutlu baskıdır. • Nesnelerin üretilebilmesine yarayan üç boyutlu baskı yapabilen yazıcılara üç boyutlu yazıcı denmektedir. • Yazıcı (printer) kâğıt üzerine yazıları yazan cihazdır. Kâğıt iki boyutludur. Burada ise üç boyutlu olarak üretim yapılmaktadır. Yani ortaya üç boyutlu bir sonuç çıkmaktadır. Bu itibarla üç boyutlu baskı yapabilen makineler de denebilir. • Baskı işlemini yapan yazıcının kendisi de üç boyutludur. Ancak buradaki üç boyutlu yazıcı ifadesi yazıcının kendisinin üç boyutlu olmasına değil, yaptığı baskının üç boyutlu olmasına ilişkindir.
- 7. Çalışma Esası • Malzemenin eritilerek çok küçük parçaların tabaka tabaka/katman katman üst üste konulması ile nesnelerin üretilmesi -additive manufacturing. • 3B baskı yapabilen yazıcılar tabaka tabaka nesneleri meydana getirdiğinden nesnelerin hareketli parçalarını da yapabilmektedir. Parçaları ayrı ayrı meydana getirip bunları sonra bir kişinin birleştirmesine gerek kalmadan üç boyutlu yazıcılar sayesinde bunlar zaten birarada üretilebilmektedir. • Bir 3B boyutlu yazıcı kendi parçalarını üretebilir. Yani yazıcı kendi kendini üretebilir.
- 8. CAD Programları • 3B baskı için bilgisayarda hazırlanmış bir tasarım yani nesnenin üç boyutlu sanal bir modeli gerekir. • CAD – (Computer Aided Design) programları, bilgisayar destekli tasarım programlarıdır. Örneğin AutoCAD, Catia, SolidWorks, Inventor. • Bir CAD programı dosyası (.STL dosyası) blueprint de denilen bu dosyalar ayrıntılı tasarım dosyalarıdır. • CAD programlarından biri ile hazırlanmış üç boyutlu bir tasarım dosyası yazıcıya iki boyutlu kesitler halinde gönderilmektedir. Yazıcıya her bir iki boyutlu parçanın sırayla yazdırılması komutu verilmektedir. Üç boyutlu bir nesne oluşturmak için bu iki boyutlu parçalar ısı ile birleşmektedir. • Baskı malzemesi olarak örneğin, pirinç, bronz, seramik, plastik, altın, platin, gümüş, çelik kullanılabilir. • Bir CAD programı dosyası iki şekilde oluşturulabilir: Bir yazılım programı kullanılarak dosyanın hazırlanması veya zaten mevcut bir nesnenin üç boyutlu olarak taranması. • Bir nesnenin tersine mühendislik (reverse engineering) yolu ile önce üç boyutlu tarayıcı ile taranması ya da nesnenin ölçülerinin alınarak bir bilgisayar programına girilmesi sureti ile CAD dosyası oluşturulabilir. Böylece orijinal CAD programı dosyasına hiç ihtiyaç olmadan nesnenin dijital tasarım dosyası elde edilmiş olur.
- 9. Eser Türleri • Hukuk düzeni tarafından korunmaya değer görülen fikri ürünlere eser denir. • Eser, sahibinin hususiyetini taşır. • FSEK eser türleri: - İlim ve edebiyat eserleri - Güzel sanat eserleri - Musiki eserleri - Sinema eserleri
- 10. Telif Hakkı Bakımından Sorunlar - ilim ve edebiyat eserleri grubundan, bedii vasfı bulunmayan her çeşit teknik ve ilmi mahiyette fotoğraf eserleri, her çeşit harita, plan, proje, kroki, resim, coğrafya ve topografya maketleri ve benzerleri, her çeşit mimarlık ve şehircilik tasarım ve projeleri, mimari maketler, endüstri, çevre ve sahne tasarım ve projeleri (FSEK m.2(3)). - Güzel sanat eserleri grubundan heykeller, kabartmalar, oymalar (FSEK m.4(1)(2)).
- 11. • Telif haklarıyla korunan bir ürünü satın aldıktan sonra evde 3B tarayıcı ile tarayıp üç boyutlu teknik çizim dosyasını (CAD programı dosyasını) oluşturmak işleme eser niteliğinde değildir. Çünkü sahibinin hususiyetini taşımaz. Çizim eserin aynısıdır. • Bu dosyanın izinsiz olarak kullanılması telif hakkı ihlali teşkil eder. • Bu dosyanın İnternette paylaşılması durumunda dolaylı olarak telif hakkının ihlal edildiği gerekçesiyle dava açılabilir. Telif hakları bakımından burada dosya eseri değil eserin cisim bulduğu ürünü temsil eder. • Eğer lisanslı bir çizim dosyası olursa bundan bir tane kopya almak şahsi kullanım olarak değerlendirilebilir (FSEK m.38).
- 12. Örnek Davalar • Tasarımcı Todd Blatt, Paramount Pictures Şirketi’nin “Super 8” isimli bilim kurgu filmi için hazırladığı küpün CAD programı dosyasını, izinsiz şekilde Shapeways isimli web sitesinde paylaşmıştır. • Yapımcı şirket tasarımcıya telif hakkı ihlali nedeni ile bir ihtarname göndermiştir. Bunun üzerine dosya web sitesinden kaldırılmıştır.
- 13. LucasFilm Ltd vs. Ainsworth • LucasFilm Ltd Şirketi, Starwars filminin yapımcısıdır. Şirket, filmde kullanılan kaskların tasarımcısı Adnrew Ainsworth’e kaskların replikalarını sattığı için dava açar. • Birleşik Krallık Yüksek Mahkemesi, Star Wars filminin kendisinin bir sanat eseri olmakla birlikte Star Wars filmlerinde kullanılan kostümlerden olan kaskın Telif Hakları Kanunu gereği korunamayacağına dair karar vermiştir. Mahkeme kararında bu kaskın 1988 tarihli Telif Hakkı, Tasarımlar ve Patentler Kanunu (the 1988 Act ) kapsamında heykel sayılmayacağını belirtmiştir. Bu bakımdan fikri mülkiyet hakkı sahiplerinin ülkeler arasındaki uygulama farklılıklarına dikkat etmesi gerekir. • Davalının Birleşik Krallık’ta filmde kullanılan kaskları üretebileceğine ve satabileceğine zira bu kaskların 1988 Telif Hakkı, Tasarımlar ve Patentler Kanunu’na göre heykel olarak değerlendirilemeyeceğinden telif hakkı kapsamında korunmayacağına karar vermiştir. Bununla birlikte mahkemece davalının bu kaskları Amerika Birleşik Devletleri’ne Amerikan telif hukukunu ihlal ettiğinden ihraç edemeyeceğini de kararda belirtmiştir.
- 14. Patent Hakkı Bakımından Sorunlar • Patentli bir buluş konusu nesnenin üç boyutlu bir baskı makinesi ile her türlü kopyalanması, kopyalayan kişi patentli olduğunu bilmese bile patent hakkının ihlalidir. • Ev kullanımı ya da tamamen kişisel kullanım gibi istisnalar da burada söz konusu değildir. • Bir buluşun patentli olmayan parçalarının üç boyutlu yazıcılar ile kopyalanmasında hukuka aykırılık söz konusu değildir.
- 15. • Patentli bir ürünü satın alan tüketici evdeki üç boyutlu baskı yapabilen yazıcısı ile ürünün kırılan ya da bozulan parçalarını yeniden baskı yolu ile yapabilir. • Ancak ürünün yeniden inşası/yapılması (reconstructrion) söz konusu olursa patent hakkının ihlali gündeme gelecektir. • Örnek: uzaktan kumandanın kırılan pil kapağının yazıcıda baskısının yapılmasında hukuken sorun yoktur. • Uzaktan kumandanın sadece kırılan pil kapağını basmakla kalmayıp, bazı eskimiş tuşların yenilenmesi ve kumandanın gövdesinin de genişletilmesi durumunda bunun tamir mi yoksa yeniden inşa mı sayılacağı sorunu ortaya çıkar.
- 16. Buluşun CAD Dosyasının Kopyalanması • Patent hakkının ihlali için buluşun fiziksel olarak tamamen taklit edilmesi gerekmektedir. Sadece kâğıt üzerinde tasarıların yapılması ile hak ihlali gerçekleşmez. • Örneğin patentli bir aygıtın sadece planlarının/tasarılarının kâğıt üzerine çizilmesi patent hakkını ihlal etmeyecektir. Oysaki günümüzde bir aygıtın dijital dosyasını elinde bulunduran bir kişi nesnenin kendisini fiziksel olarak elde etme açısından sadece üç boyutlu yazıcının bir tuşuna basacak kadar uzaklıktadır. • Bir nesnenin CAD programı dosyasını elinde tutmak ile nesnenin kendisini fiziksel olarak elde tutmak arasındaki farkın bir önemi kalmayacaktır. • Dosya paylaşım teknolojileri sayesinde kullanıcılar kendi aralarında kolaylıkla CAD dosyalarını paylaşabilmektedir.
- 17. • Somut bir nesne ile bu nesneyi yaratmaya yarayan dijital dosya arasında fark kalmamıştır. • Somut bir nesneye ilişkin dijital dosyaları İnternet’ten indirmenin patent hakkına tecavüz teşkil etmeyeceği görüşünde olanlar vardır. • Karşı görüş ise patent hakkına dijital tecavüz/ihlâli kabul etmektedir. • Örneğin roketin yakıt enjektörü için alınmış patent söz konusu ise bu enjektörün izinsiz olarak CAD programı dosyasının oluşturulması veya birebir bu enjektörün basılmasını sağlayacak bu dosyanın dağıtımı, patent hakkına dijital tecavüz olarak adlandırılmaktadır.
- 18. Eşdeğerler Doktrini Bakımından Durum • CAD programı dosyaları, buluşun fiziksel bir bileşeni değildir. Tüm buluşun dijital bir versiyonudur. Yani CAD dosyası buluşun kendisi değildir fakat temel olarak buluş hakkındaki bilgidir. Çünkü buluşun şekline, ölçüsüne, materyaline ve imalatına ilişkin bilgileri içerir. • Eşdeğerler doktrini kapsamında CAD programı dosyalarının fiziksel nesnelerin eşdeğeri olarak kabul edilmesi görüşü mevcuttur. • Bir nesnenin CAD dosyası çıkarılarak çizimde küçük bir farklılık oluşturulması patent hakkının ihlalini ortadan kaldırmamalıdır. • Eşdeğerler doktrini: Patent korumasının kapsamı istemlerde açıklanan unsurların eşdeğerlerini de kapsar. Patent hakkının ihlali araştırılırken istemlerdeki ifadelere dayanarak yapılan değerlendirme sonucunda ihlal tespit edilmediyse ardından eşdeğer değerlendirmesi yapılır. • Cıvata yerine çivi kullanılması • Ağırlık yerine yay kullanılması
- 19. Mevzuatımız Bakımından • Bir buluşa ilişkin CAD programı dosyasının kopyalanması durumunda her ne kadar buluşun fiziksel olarak aynısının yapılmaması nedeni ile patent hakkının ihlal edilmediğinin ileri sürülmesi mümkünse de burada ticari sırların ele geçirilmesi, haksız rekabet eylemi gündeme gelebilir. • Teknik çizim dosyasının İnternete konulması mevcut durumda buluş fiziksel olarak üretilmediğinden patent hakkını ihlal etmez. İhlal için o dosyanın indirilip, baskı yapılıp, buluşun üretilmesi gerekir. • Buluşun teknik çizim dosyasının İnternet’te izinsiz paylaşılması patent hakkına tecavüz oluşturan fiilleri yardım ve kolaylaştırma olarak değerlendirilebilir.
- 20. Marka Hakkı Bakımından Sorunlar • Bir ürünün üzerindeki markayla birlikte kopyalanması halinde marka hakkının ihlali gündeme gelir. • Ürünlerin ticari takdim şeklinin marka olarak tescili mümkündür. Ticari takdim şeklinin kopyalanması yine marka hakkının ihlalidir. • Toblerone yazmasa da piramit şeklinin basılması marka hakkının ihlalidir.
- 21. Endüstriyel Tasarım Hakkı Bakımından Sorunlar • Tescilli tasarımların üç boyutlu yazıcılar ile kopyalanması tasarım hakkının ihlaline sebebiyet verir. • Sökülüp takılarak yenisi ile değiştirilmesi mümkün olan birden fazla bileşenden/parçadan oluşan ürün, bileşik üründür (complex product) (98/71 s.AB Direktif m.1(c)). • Örneğin otomobil, buzdolabı. • Yedek parça, “bileşik bir ürünün yıpranma, aşınma ya da çarpma gibi nedenlerle parça değişikliğine ihtiyaç duyması halinde orijinal parçanın yerine geçecek olan, sökülüp takılabilir parçalardır”.
- 22. 3B Yazıcılarla Yedek Parça Üretimi • İşlevsel zorunluluk arz eden (must fit) parça tasarımları: Teknik fonksiyonunu yerine getirebilmesi için belli bir biçimde yapılması zorunlu olan parça tasarımlarıdır. Fonksiyon parçayı şekillendirir. Örneğin bir otomobilin lastiğinin fonksiyonunu yerine getirebilmesi için yuvarlak olması zorunludur. Bu yuvarlak şekil tasarım korunmasından yararlanamaz. Ancak lastiğin üzerindeki şekiller, süslemeler korunur. Bağlantı parçaları (interconnections) işlevsel zorunluluk arz eden parçalardır (EndTasKHK m.10). Örneğin, bir otomobilin fren pedalının bağlantı kısmına ilişkin tasarım korunmaz. • Görsel zorunluluk arz eden (must match) parça tasarımları: Bileşik ürünün görünümüne bağımlı olan parça tasarımlarıdır. Görsel zorunluluk arz eden parçaların tasarımlarının bileşik ürünün görünümü ile uyum sağlayabilmesi için belli bir biçimde tasarlanması zorunludur. Örneğin bir Mercedes marka otomobilin kapısının veya kaportasının tasarımı genel görünüme uygun olarak tasarlanmak zorundadır. • İşlevsel ve görsel zorunluluk arz etmeyen parça tasarımlarının herhangi bir ürünün tasarımından farkı bulunmamaktadır. Örneğin bir otomobilin içindeki koltuklar, ön göğüs paneli bu tasarım gurubunda sayılabilir. Bu parçalar eğer bileşik ürünün genel görünümünden bağımsız olarak tek başına yeni ve ayırt edici nitelik taşıyorsa Avrupa Birliği ve Türk Hukukunda tasarım korumasından yararlanabilir.
- 23. Endüstriyel Tasarımların Korunması Hakkında KHK • Madde 22 - Onarım Amaçlı Kullanım “Tasarlanan veya tasarımın uygulandığı ürünün piyasaya ilk sürüldüğü tarihten üç yıl sonra olmak üzere, tasarımın üçüncü kişilerce 17 nci madde hükümleri çerçevesinde aşağıda belirtilen koşulların birarada karşılanarak kullanımı tasarım hakkının ihlali sayılmaz; a) Tasarlanan ürünün, bileşik bir ürünün parçası ve görünümünün bu bileşik ürüne bağımlı olması, b) Bileşik ürüne orijinal görünümünü yeniden kazandırmak üzere onarımında kullanılması ve, c) Onarım için kullanılan ürünün kaynağı konusunda kamuoyunun yanıltılmaması.”
- 24. • Fonksiyonel zorunluluk arz eden parçaların üç boyutlu yazıcılarda üretilmesi hak ihlali teşkil etmez. • Görsel zorunluluk arz eden parçalar, tasarımın yapılmasından veya tasarımın uygulandığı ürünün piyasaya sürülmesinden üç yıl sonra üretilebilir.
- 25. Pratikte Dikkat Edilmesi Gerekenler • Fikri mülkiyet hakları kapsamında korunan bir ürünün CAD dosyalarını İnternet’te paylaşıma açmak kanuna aykırılık teşkil edebilir. • Bu fiil taklit etmeye yardım veya teşvik etme kapsamında değerlendirilebilir. • Üç boyutlu baskı yapmayı kolaylaştıran malzemeleri satan kişiler, üç boyutlu yazıcıları üretenler, yazılım tasarımcıları ve üç boyutlu yazıcıların baskı yapması için malzeme tedarik edenler yasal bir pazara hizmet vermektedirler. Dolayısıyla bunlara karşı potansiyel olarak hak ihlalinde bulundukları gerekçesiyle dava açılamaz.
- 26. • CAD programı dosyaları teknik olarak işaretlenebilir (hologram, filigran vd.). Böylece patentle korunan buluşların CAD dosyalarını herkesin ulaşabileceği sitelere izinsiz yüklemesinin önüne geçilebilir. • Üç boyutlu yazıcılar için CAD programı dosyalarını içeren web siteleri takip edilmeli, izinsiz paylaşım varsa site sahipleri bu dosyaların kaldırılması için uyarılmalı. • Mesleki birlikler, odalar, üreticilerin, üç boyutlu yazıcıların kopyalanamaz filigranı taşıyan CAD programı dosyalarının kopyalanmasını engelleyecek şekilde üretmelerinde ısrarcı olabilirler. • Hak sahipleri bu teknolojiyi ve getirdiği fırsatları iyi anlamalıdır. Üç boyutlu tasarım dosyalarını kullanıma açmak ve bundan gelir elde etmek mümkündür. Üç boyutlu yazıcı üreticilerine lisans vermek hem hak sahiplerini koruyacak hem de üreticilerin kazanmasını sağlayacaktır. • İş modellerinin gözden geçirilmesi gerekir. Üreticiler yedek parçalar için bir satış ofisi açıp (elektronik ortamda da olabilir) iTunes modelinde olduğu gibi tüketicilerin yedek parçaların CAD pogramı dosyalarını düşük meblağdaki ücretini ödeyerek satın almaları sağlanabilir. Böylelikle hiçbir masraf yapmadan, stok ya da üretim maliyeti olmadan üreticilerin gelir elde etmesi mümkün olacaktır. Üreticilerin tüketicilerle makul fiyatlarla CAD program dosyalarını paylaşmaları izinsiz olarak bunların kopyalanmasını da azaltacaktır. Çoğunluk orijinal yedek parça dosyasını uygun fiyata almayı tercih edecektir.
- 27. • Evindeki üç boyutlu yazıcısında yaptığı baskının kalitesi profesyonel olarak üreticinin ürettiğinden daha az kaliteli olan bir tüketici biraz daha fazlasını ödeyerek üreticiden almayı tercih edebilecektir. Ancak bu durum yazıcı fiyatlarının ve baskı malzemelerinin fiyatlarının düşmesi, baskı kalitesinin zaman içinde artması halinde yine ters yönde değişebilir. • Hak sahiplerinin bireyleri tek tek fikri mülkiyet hakkı ihlalleri nedeni ile dava etme yoluna gitmektense iş modellerini mevcut teknik yeniliklere uygun hale getirmeleri, fiyat politikalarını gözden geçirmeleri daha makul olacaktır. Böylelikle tüketiciler hiç ücret ödemeden peer to peer protokoller vasıtası ile dosya paylaşımına gitmektense makul ücretler ödeyerek güvenli, kanuna uygun olarak CAD programı dosyalarını satın almayı tercih edeceklerdir.