�ݺ�ߣ

3.GULMA NIDANA
12-06-2024 Motivation for life Academy by Dr Khalid B.M 1

Gulma
The word meaning of gulma is lata i.e shrub or bush,
another meaning is pindakara as per chakrapani.
A knoty lump in between hrudaya and basti either
moving or stationary, undergoing increase or decrease
and round in shape is described as gulma.
Su Uttaratantra - 42/4

Types of gulma
इह खलु पञ्च गुल्मा भवन्ति; तद्यथा- वातगुल्मः, पपत्तगुल्मः, श्लेष्मगुल्ममो, पिचयगुल्मः,
शमोपितगुल्म इपत||३||
1. Vataja
2. Pittaja
3. Kaphaja
4. Nichaya
5. Shonita

एवंवापििं भगविमात्रेयमपिवेश उवाच- कथपमह भगवि् पञ्चािां गुल्मािां पवशेषमपभजािीमहे;
िह्यपवशेषपवद्रमोगािामौषधपविपप पभषक
् प्रशमिसमथो भवतीपत||४||
तमुवाच भगवािात्रेयः- समुत्थािपूववरूपपलङ्गवेििमोपशयपवशेषेभ्यमो पवशेषपवज्ञािं गुल्मािां
भवत्यन्येषां च रमोगािामपिवेश! तत्तु खलु [१] गुल्मेषूच्यमािं पिबमोध||५||

Vataja gulama nidana
यिा पुरुषमो वातलमो पवशेषेि ज्वरवमिपवरेचिातीसारािामन्यतमेि कशविेि कपशवतमो
वातलमाहारमाहरपत, शीतं वा पवशेषेिापतमात्रम् [३] , अस्नेहपूवे वा वमिपवरेचिे पपबपत,
अिुिीिाां वा छपिवमुिीरयपत, उिीिावि् वातमूत्रपुरीषवेगापिरुिन्तधि, अत्यपशतमो वा पपबपत
िवमोिकमपतमात्रम्, अपतसङ्क्षमोपभिा वा यािेि यापत, अपतव्यवायव्यायाममद्यशमोकरुपचवाव,
अपभघातमृच्छपत वा, पवषमासिशयिस्थािचङ्क् रमिसेवी [४] वा भवपत, अन्यद्वा पकपञ्चिेवंपवधं
पवषममपतमात्रं व्यायामजातमारभते, तस्यापचाराद्वातः [५] प्रकमोपमापद्यते||६||

Vataja gulma samprapti lakshana
स प्रक
ु पपतमो वायुमवहास्रमोतमोऽिुप्रपवश्य रौक्ष्यात् कपििीभूतमाप्लुत्य [६] पपन्तितमोऽवस्थािं करमोपत
हृपि बस्तौ पार्श्वयमोिावभ्यां वा; स शूलमुपजियपत ग्रन्ींश्चािेकपवधाि्, पपन्तितश्चावपतष्ठते, स
पपन्तितत्वाि् ‘गुल्म’ इत्यपभधीयते; स मुहुराधमपत [७] , मुहुरल्पत्वमापद्यते;
अपियतपवपुलािुवेििश्च भवपत चलत्वाद्वायमोः, मुहुः पपपीपलकासम्प्रचार इवाङ्ग
े षु,
तमोिभेिस्फ
ु रिायामसङ्कमोचसुन्तिहषवप्रलयमोियबहुलः; तिातुरः सूच्येव शङ्क
् क
ु िेव
चापभसंपवधिमात्मािं मन्यते, अपप च पिवसािे ज्वयवते [८] , शुष्यपत चास्यास्यम्,
उच्छ्वासश्चमोपरुध्यते, हृष्यन्ति चास्य रमोमापि वेििायाः प्रािुभाववे;
प्लीहाटमोपान्त्रक
ू जिापवपाकमोिावतावङ्गमिवमन्यापशरःशङ्क
् खशूलब्रध्नरमोगाश्चैिमुपद्रवन्ति;
क
ृ ष्णारुिपरुषत्वङ्क
् िखियिवििमूत्रपुरीषश्च भवपत, पििािमोक्तापि चास्य िमोपशेरते,
पवपरीतापि चमोपशेरत इपत वातगुल्मः||७||

Pittaja gulma nidana
तैरेव तु कशविैः कपशवतस्याम्ललविकटुकक्षारमोष्णतीक्ष्िशुक्तव्यापिमद्यहकरतकमलाम्लािां
पविापहिां च शाकधान्यमांसािीिामुपयमोगािजीिावध्यशिाद्रौक्ष्यािुगते चामाशये वमिमपतवेलं
[१०] सन्धारिं वातातपौ चापतसेवमािस्य पपत्तं सह मारुतेि प्रकमोपमापद्यते||८||

Pittaja gulma samprapti lakshana
तत् प्रक
ु पपतं मारुत आमाशयैकिेशे संवत्यव [११] तािेव वेििाप्रकारािुपजियपत, य उक्ता
वातगुल्मे; पपत्तं त्वेिं पविहपत क
ु क्षौ हृि् युरपस कण्ठे च; स पविह्यमािः
सधूमपमवमोद्गारमुपद्गरत्यम्लान्तितं, गुल्मावकाशश्चास्य िह्यते िू यते धूप्यते [१२] ऊष्मायते न्तिद्यपत
न्तिद्यपत पशपथल [१३] इव स्पशावसहमोऽल्परमोमाञ्चश्च [१४] भवपत;
ज्वरभ्रमिवथुपपपासागलतालुमुखशमोषप्रममोहपवड्भेिाश्चैिमुपद्रवन्ति;
हकरतहाकरद्रत्वङ्क् िखियिवििमूत्रपुरीषश्च भवपत; पििािमोक्तापि चास्य िमोपशेरते,
पवपरीतान्युपशेरत इपत पपत्तगुल्मः||९||

Kaphaja guma nidana samprapti lakshana
तैरेव तु कशविैः कपशवतस्यात्यशिािपतपस्नग्धगुरुमधुरशीताशिात्
पपष्टेक्षुक्षीरपतलमाषगुडपवक
ृ पतसेविान्मन्दकमद्यापतपािाधिकरतकापतप्रिियािािूपौिकग्राम्यमां
सापतभक्षिात् [१६] सन्धारिािबुभुक्षस्य [१७] चापतप्रगाढमुिपािात् सङ्क्षमोभिाद्वा शरीरस्य
श्लेष्मा सह मारुतेि प्रकमोपमापद्यते||१०||
तं प्रक
ु पपतं मारुत आमाशयैकिेशे संवत्यव [१८] तािेव वेििाप्रकारािुपजियपत य उक्ता
वातगुल्मे; श्लेष्मा त्वस्य
शीतज्वरारमोचकापवपाकाङ्गमिवहषवहृद्रमोगच्छपिवपिद्रालस्यस्तैपमत्यगौरवपशरमोपभतापािुपजियपत,
अपप च गुल्मस्य स्थैयवगौरवकापिन्यावगाढसुिताः, तथा कासर्श्ासप्रपतश्यायाि् राजयक्ष्मािं
चापतप्रवृधिः, र्श्ैत्यं त्वङ्क
् िखियिवििमूत्रपुरीषेषूपजियपत, पििािमोक्तापि चास्य िमोपशेरते,
पवपरीतापि चमोपशेरत इपत श्लेष्मगुल्मः||११||

Sannipataja gulma
पत्रिमोषहेतुपलङ्गसपिपाते तु सापिपापतक
ं गुल्ममुपपिशन्ति क
ु शलाः|
स पवप्रपतपषधिमोपरमत्वािसाध्यमो [१९] पिचयगुल्मः||१२||

Shonita gulma nidana & samprapti
शमोपितगुल्मस्तु खलु न्तिया एव भवपत ि पुरुषस्य, गभवकमोष्ठातववागमिवैशेष्यात्|
पारतन्त्र्यािवैशारद्यात् सततमुपचारािुरमोधाद्वा वेगािुिीिाविुपरुन्धत्या आमगभे
वाऽप्यपचरपपततेऽथवाऽप्यपचरप्रजाताया ऋतौ वा वातप्रकमोपिान्यासेवमािायाः पक्षप्रं वातः
प्रकमोपमापद्यते||१३||
स प्रक
ु पपतमो यमोपिमुखमिुप्रपवश्यातववमुपरुिन्तधि, मापस मापस तिातववमुपरुध्यमािं
क
ु पक्षमपभवधवयपत|
तस्याः शूलकासातीसारच्छद्यवरमोचकापवपाकाङ्गमिवपिद्रालस्यस्तैपमत्यकमप्रसेकाः समुपजायिे,
स्तियमोश्च स्तन्यम्, ओष्ठयमोः स्तिमिलयमोश्च कार्ष्ण्वम्, अत्यथां ग्लापिश्चक्षुषमोः, मूच्छाव, हृल्लासः,
िमोहिः, र्श्यथुश्च पाियमोः, ईषच्चमोद्गममो रमोमराज्ाः, यमोन्याश्चाटालत्वम्, अपप च यमोन्या
िौगवन्ध्यमास्रावश्चमोपजायते, क
े वलश्चास्या गुल्मः पपन्तित एव स्पन्दते, तामगभाां
गपभविीपमत्याहुमूवढाः||१४||

Gulma purvarupa
एषां तु खलु पञ्चािां गुल्मािां प्रागपभपिवृवत्तेकरमापि पूववरूपापि भवन्ति; तद्यथा- अििापभलषिम्,
अरमोचकापवपाकौ, अपिवैषम्यं, पविाहमो भुक्तस्य, पाककाले चायुक्त्या छि्वयुद्गारौ,
वातमूत्रपुरीषवेगािां चाप्रािुभाववः, प्रािुभूवतािां चाप्रवृपत्तरीषिागमिं वा,
वातशूलाटमोपान्त्रक
ू जिापकरहषविापतवृत्तपुरीषताः, अबुभुक्षा, िौबव्ं, सौपहत्यस्य
चासहत्वपमपत||१५||

Gulma chikitsa sutra
सवेष्वपप खल्वेतेषु गुल्मेषु ि कपश्चद्वातादृते सम्भवपत गुल्मः|
तेषां सापिपापतकमसाध्यं ज्ञात्वा िैवमोपरमेत, एकिमोषजे तु यथािमारम्भं प्रियेत्, संसृष्टांस्तु
साधारिेि कमविमोपचरेत्|
यच्चान्यिप्यपवरुधिं मन्येत तिप्यवचारयेपद्वभज् गुरुलाघवमुपद्रवािां,
गुरूिुपद्रवांस्त्वरमािपश्चपकत्सेज्जघन्यपमतराि्|
त्वरमािस्तु पवशेषमिुपलभमािमो गुल्मेष्वात्यपयक
े कमवपि वातपचपकन्तत्सतं प्रियेत्, स्नेहिेिौ
वातहरौ स्नेहमोपसंपहतं च मृिु पवरेचिं बस्तींश्च; अम्ललविमधुरांश्च रसाि् युक्त्याऽवचारयेत्|
मारुते ह्युपशािे िल्पेिापप प्रयत्नेि शक्यमोऽन्यमोऽपप िमोषमो पियिुं गुल्मेन्तष्वपत||१६||

भवपत चात्र- गुन्तल्मिामपिलशान्तिरुपायैः सववशमो पवपधविाचकरतव्या|
मारुते ह्यवपजतेऽन्यमुिीिां िमोषमल्पमपप कमव पिहन्यात्||१७||

तत्र श्लमोकः- सङ्क् या पिपमत्तं रूपापि पूववरूपमथापप च|
पिष्टं पििािे गुल्मािामेकिेशश्च कमविाम्||१८||

MUST KNOW
1. Explain Rakta Gulma
2. Explain types of Gulma
3. Explain Nidana, samprapti, lakshana of gulma

�ݺ�ߣ

Charaka Samhita Nidana Sthana Chapter 3: Gulmanidana

More Related Content

Charaka Samhita Nidana Sthana Chapter 3: Gulmanidana