�ݺ�ߣ

NIRDESHA CHATUSKA
11.TISRAISANIYAM ADHYAYA

SL.NO FACULTY
NAME
UNITS SYLLABUS CURRICULUM PLAN METHOD
OF
TEACHING
CROSS
CUTTING
ISSUES
OUTCOME ASSESSMENT
OF
OUTCOMES
11 Dr KHALID
B.M
Charaka
samhita
Sutra
sthana
Nirdesha
chatuska
11.TISRAISANIYAM
ADHYAYA
Triyashana
Encyclopaedia of pramansa
Trayopasthambha
Trividha bala
Trividhayatana
Trividharoga
Trvidharogamarga
Trividhabhishak
Trividhachikitsa
1.Three basic desires
pranaishana, dhaneshana,
paralokeshana.
2. Four pramanas for
getting correct knowledge
3. Seven triads
Chalk and
talk.
PPT
-
1. Understanding
of clinical
methodology
for diagnosis.
2. This chatuska is
similar to
Hutchison Clinical
Methods text
book.
1.Class Test.
2.Intraction
with students.
3.Feedback

Tisraisaniya
Triyashana
Trayopasthambha
Trividha bala
Trividhayatana
Trividharoga
Trvidharogamarga
Trividhabhishak
Trividhachikitsa
Pranaishana, dhanaishana,
paralokashana.
Ahara, swapna,brahmacharya
Sahaja, kalaja, yuktikrutaja
Asatmyendriyartha samyoga,
prajnaparadha, kala
Nija, agantuja, mansika
Shakagata rogamarga,
kosthagata marga, marma asthi
sandhiata
Chadmachra,
siddhasadhita,Vaidya guna yukta
Antah parimarjanana, bahya
parimarjana, shashtrapranidhana

Swastha
Roga
Chikitsa
Trieshana
Upasthambha
Trividhabala
Trividhayatana
Trivdharoga
Trividiharogamaraga
Trividhabhishak
Trividhachikitsa

Yashana[prana, dhana, parloka]---------upasthambha
[ahara,nidra,brhamacharya] support life -----trvidha bala [sahaja,
kalaja, yuktikrutaja] bala obtained by ahara by upasthambha.
Rogaayatana is contrary to bala[indriya, karma, kala], to treat
rogayatna we need the knowledge of rogamarga [shakha,
marma, kostha].
Bhishaka last is aushadha

TRIESHANA
इह खलु पुरुषेणानुपहतसत्त्वबुद्धिपौरुषपराक्रमेण हहतहमह चामुद्धमिंश्च लोक
े समनुपश्यता हतस्र
एषणााः पर्येष्टव्या भवद्धि|
तद्यथा- प्राणैषणा, धनैषणा, परलोक
ै षणेति||३||

PRANAISHANA[DESIRE FOR LIFE]
आसािं तु खल्वेषणानािं प्राणैषणािं तावत् पूववतरमापद्येत|
कस्मात्? प्राणपररत्यागे हह सववत्यागाः|
तस्यानुपालनिं- स्वस्थस्य स्वस्थवृत्तानुवृहत्ताः, आतुरस्य हवकारप्रशममनेपप्रमाःाः, तःुभर्यमेतःुक्तिं
वक्ष्यते च; तद्यथोक्तमनुवतवमानाः प्राणानुपालनाद्दीर्वमार्युरवाप्नोतीहत प्रथमैषणा व्याख्याता
भवहत||४||

DHANAISANA[DESIRE OF WEALTH]
अथ हितीर्यािं धनैषणमापद्येत, प्राणेभ्यो ह्यनिरिं धनमेव पर्येष्टव्यिं भवहत [२] ; न ह्यताः पापात्
पापीर्योपद्धि र्यःनुपकरणस्य ःीर्वमार्युाः, तस्माःुपकरणाहन पर्येष्ुिं र्यतेत|
तत्रोपकरणोपार्याननुव्याख्यास्यामाः; तद्यथा- क
ृ तषपाशुपाल्यवातणज्यरराोोपेेवाीनतन, र्याहन
चान्यान्यहप सतामहवगहहवताहन कमावहण वृहत्तपुहष्टकराहण हवद्यात्तान्यारभेत कतुुं; तथा क
ु ववन्
ःीर्वजीहवतिं जीवत्यनवमताः पुरुषो भवहत [३] |
इहत हितीर्या धनैषणा व्याख्याता भवहत||५||

PARALOKAISANA
अथ तृतीर्यािं परलोक
ै षणामापद्येत|
सिंशमर्यश्चात्र, कथिं? भहवष्याम इतश्च्युता नवेहत; क
ु ताः पुनाः सिंशमर्य इहत, उयते- सद्धि ह्येक
े
प्रत्यक्षपरााः परोक्षत्वात् पुनभववस्य नाद्धिक्यमाहितााः, सद्धि चागमप्रत्यर्याःेव पुनभववहमच्छद्धि;
िुहतभेःाच्च-
‘मािरं तपिरं चैक
े मन्यन्ते ोन्मकारणम् |
स्वभावं परतनमााणं यदृच्ां चापरे ोनााः’ || इहत |
अताः सिंशमर्याः- हक
िं नु खल्वद्धि पुनभववो न वेहत||६||

Evidence against perception theory
तत्र बुद्धिमान्नाद्धिक्यबुद्धििं जह्याहिहचहकत्ािं च|
कस्मात्? प्रत्यक्षिं ह्यल्पम्; अनल्पमप्रत्यक्षमद्धि, र्यःागमानुमानर्युद्धक्तहभरुपलभ्यते; र्यैरेव
तावहःद्धिर्यैाः प्रत्यक्षमुपलभ्यते, तान्येव सद्धि चाप्रत्यक्षाहण||७||

Pratyaksha bhadaka bhava
ेिां च रूपाणामतिेतिकषााीतितवप्रकषााीावरणाि् करणीौर्ाल्यान्मनोनवस्थानाि्
ेमानातभहाराीतभभवाीतिेौक्ष्म्याच्च प्रत्यक्षानुपलब्धाः; िस्माीपरनतक्षिमेिीुच्यिे-
प्रत्यक्षमेवाब्ि, नान्यीिनति||८||

S.NO PRATYAKSHA
BDHAKA BHAVA
MEANING EXAMPLE
1 Atisannikarsha Too near Nayanagata kajjaladeh
Collyrium applied to eyelid
2 Ativiprakarsa Too far Durakasagatasyapaksinah
Bird flying far away in the sky
3 Avarana Covering Kudyadipihitasya ghatadeh
A pot kept on other side of a wall
4 Karanadaurbalya Imparied sense organs A person afflicted with jaundice cant see the
whiteness of the cloth
5 Mano anavasthana Diverted mind A person with mind diverted to face of a beautiful
women cant hear the words of nearby person
6 Samanabhara Likeness Sugar particals when mixed with other sugar
particals
7 Abhibhava overpowering One can’t see meteors in the daylight as they
overpowered by bright sunrays.
8 Atisauksya Very minute Worms, lice etc.

िुतर्यश्चैता न कारणिं, र्युद्धक्तहवरोधात्|
आत्मा मातुाः हपतुवाव र्याः सोपपत्यिं र्यहः सञ्चरेत्|
हिहवधिं सञ्चरेःात्मा सवोवापवर्यवेन वा||९||
सववश्चेत् सञ्चरेन्मातुाः हपतुवाव मरणिं भवेत्|
हनरिरिं, नावर्यवाः कहश्चत्ूक्ष्मस्य चात्मनाः||१०||

बुद्धिमवनश्च हनणीते र्यथैवात्मा तथैव ते|
र्येषािं चैषा महतिेषािं र्योहननावद्धि चतुहववधा||११||

हवद्यात् स्वाभाहवक
िं षण्ािं धातूनािं र्यत् स्वलक्षणम्|
सिंर्योगे च हवर्योगे [९] च तेषािं कमैव कारणम्||१२||

अनाःेश्चेतनाधातोनेष्यते परहनहमवहताः|
पर आत्मा स चेिेतुररष्टोपिु [११] परहनहमवहताः||१३||

न परीक्षा न परीक्ष्यिं न कताव कारणिं न च|
न ःेवा नषवर्याः हसिााः कमव कमवफलिं न च||१४||
नाद्धिकस्याद्धि नैवात्मा र्यदृच्छोपहतात्मनाः|
पातक
े भ्याः परिं चैतत् पातक
िं नाद्धिकग्रहाः||१५||

तस्मान्महतिं हवमुयैताममागवप्रसृतािं बुधाः|
सतािं बुद्धिप्रःीपेन पश्येत्वुं र्यथातथम्||१६||

PRAMANAS
हिहवधमेव खलु सवुं सच्चासच्च; तस्य चतुहववधा परीक्षा- आप्तोपःेशमाः, प्रत्यक्षम्, अनुमानिं,
र्युद्धक्तश्चेहत||१७||

APTA
आप्तािावत्-
रोिमोभ्ां तनमुाक्तािपोज्ञानर्लेन ये|
येषां तिकालममलं ज्ञानमव्याहिं ेीा||१८||
आप्तााः हशमष्टा हवबुिािे तेषािं वाक्यमसिंशमर्यम्|
सत्यिं, वक्ष्यद्धि ते कस्माःसत्यिं नीरजिमााः [१४] ||१९||

PRATYAKSHA
आत्मेद्धिर्यमनोथावनािं सहन्नकषावत् प्रवतवते|
व्यक्ता तःात्वे र्या बुद्धिाः प्रत्यक्षिं स हनरुयते||२०||

ANUMANA
प्रत्यक्षपूवं तितवधं तिकालं चानुमनयिे|
वतितनागूढो धूमेन मैथुनं गभाीशानाि्||२१||
एवं व्यवस्यन्त्यिनिं र्नोाि् फलमनागिम्|
दृष्ट्वा र्नोाि् फलं ोाितमहैव ेदृशं र्ुधााः||२२||

YUKTI
जलकषवणबीजतुवसिंर्योगात् सस्यसम्भवाः|
र्युद्धक्ताः षड्धातुसिंर्योगाद्गभावणािं सम्भविथा||२३||
मथ्यमन्थन(क)मन्थानसिंर्योगाःहिसम्भवाः|
र्युद्धक्तर्युक्ता चतुष्पाःसम्पद्व्याहधहनबहवणी||२४||

YUKTI [Definition]
बुद्धिाः पश्यहत र्या भावान् बहुकारणर्योगजान्|
र्युद्धक्तद्धिकाला सा ज्ञेर्या हत्रवगवाः साध्यते र्यर्या||२५||

एषा परीक्षा नास्त्यन्या र्यर्या सवुं परीक्ष्यते|
परीक्ष्यिं सःसच्चैविं तर्या चाद्धि पुनभववाः||२६||

तत्राप्तागमिाविेःाः [२४] , र्यश्चान्योपहप कहश्चिेःाथावःहवपरीताः परीक्षक
ै ाः
प्रणीताः हशमष्टानुमतो लोकानुग्रहप्रवृत्ताः शमािवाःाः, स चापपप्तागमाः;
आप्तागमाःुपलभ्यतेःानतपोर्यज्ञसत्याहहिंसाब्रह्मचर्यावण्यभ्युःर्यहनाःिेर्यसक
राणीहत||२७||

न चानहतवृत्तसत्त्वःोषाणामःोषैरपुनभववो धमविारेषूपहःश्यते||२८||

धमविारावहहतैश्च व्यपगतभर्यरागिेषलोभमोहमानैब्रवह्मपरैराप्तैाः
कमवहवद्धिरनुपहतसत्त्वबुद्धिप्रचारैाः पूवैाः
पूववतरैमवहहषवहभहःवव्यचक्षुहभदृवषवोपहःष्टाः पुनभवव इहत व्यवस्येःेवम् [२५]
||२९||

प्रत्यक्षमहप चोपलभ्यते- माताहपत्रोहववसदृशमान्यपत्याहन, तुल्यसम्भवानािं
वणवस्वराक
ृ हतसत्त्वबुद्धिभाग्यहवशमेषााः, प्रवरावरक
ु लजन्म, ःास्यैश्वर्युं,
सुखासुखमार्युाः, आर्युषो वैषम्यम्, इह क
ृ तस्यावाद्धप्ताः, अहशमहक्षतानािं च
रुहःतिनपानहासत्रासाःीनािं प्रवृहत्ताः, लक्षणोत्पहत्ताः, कमवसादृश्ये [२६]
फलहवशमेषाः, मेधा क्वहचत् क्वहचत् कमवण्यमेधा, जाहतस्मरणम्-
इहागमनहमतश्च्युतानाहमहत [२७] , समःशमवने हप्रर्याहप्रर्यत्वम्||३०||

Sapta Traya/ Trika
अथ खलु त्रर्य उपिम्भााः, हत्रहवधिं बलिं, त्रीण्यार्यतनाहन, त्रर्यो रोगााः, त्रर्यो रोगमागावाः, हत्रहवधा
हभषजाः, हत्रहवधमौषधहमहत||३४||

Trayopasthambha
त्रर्य उपिम्भा इहत- आहाराः, स्वप्नो, ब्रह्मचर्यवहमहत; एहभद्धिहभर्युवद्धक्तर्युक्तैरुपिमुपमुपिम्भैाः
शमरीरिं बलवणोपचर्योपहचतमनुवतवते र्यावःार्युाःसिंस्कारात् सिंस्कारमहहतमनुपसेवमानस्य [३०] , र्य
इहैवोपःेक्ष्यते||३५||
1. Ahara
2. Nidra
3. Brahmachrya

Trividha Bala
हत्रहवधिं बलहमहत- सहजिं, काTलजिं, र्युद्धक्तक
ृ तिं च|
सहजिं र्यच्छरीरसत्त्वर्योाः प्राक
ृ तिं, कालक
ृ तमृतुहवभागजिं वर्याःक
ृ तिं च, र्युद्धक्तक
ृ तिं
पुनिद्यःाहारचेष्टार्योगजम्||३६||
1. Sahaja Bala : सहजिं र्यच्छरीरसत्त्वर्योाः
2. Kalaja Bala: कालक
ृ तमृतुहवभागजिं वर्याःक
ृ तिं च
3. Yuktikruta Bala: र्युद्धक्तक
ृ तिं पुनिद्यःाहारचेष्टार्योगजम्||३६||

Triayatana
त्रीण्यार्यतनानीहत- अथावनािं कमवणाः कालस्य चाहतर्योगार्योगहमथ्यार्योगााः|
[३४, परुषेष्टहवनाशमोपर्ातप्रधषवणभीषणाहःशमब्दिवणिं हमथ्यार्योगाः;
तथापहततीक्ष्णोग्राहभष्यद्धिनािं गन्धानामहतमात्रिं घ्राणमहतर्योगाः, सववशमोपघ्राणमर्योगाः,
पूहतहिष्टामेध्यद्धिन्नहवषपवनक
ु णपगन्धाहःघ्राणिं हमथ्यार्योगाः; तथा रसानामत्याःानमहतर्योगाः,
सववशमोपनाःानमर्योगाः, हमथ्यार्योगो राहशमवर्ज्येष्वाहारहवहधहवशमेषार्यतनेषूपःेक्ष्यते;
तथापहतशमीतोष्णानािं स्पृश्यानािं स्नानाभ्यङ्गोत्ाःनाःीनािं चात्युपसेवनमहतर्योगाः,
सववशमोपनुपसेवनमर्योगाः, स्नानाःीनािं शमीतोष्णाःीनािं च स्पृश्यानामनानुपूव्योपसेवनिं
हवषमस्थानाहभर्ाताशमुहचभूतसिंस्पशमावःर्यश्चेहत हमथ्यार्योगाः||३७||

Triayatana
1. Asatmendriyartha Samyoga
2. Prajnaparadha
3. Kala
Atiyoga
Ayoga
Mithyayoga

Darshana
तत्राहतप्रभावतािं दृश्यानामहतमात्रिं ःशमवनमहतर्योगाः
Ayoga: सववशमोपःशमवनमर्योग
mithyayoga अहतद्धिष्टा
Atiyoga: हतहवप्रक
ृ ष्टरौद्रभैरवाः् भुतहिष्टबीभत्नहवक
ृ तहवत्रासनाहःरूपःशमवनिं [३३]

Trividha roga
त्रर्यो रोगा इहत- हनजागिुमानसााः|
तत्र हनजाः शमारीरःोषसमुत्थाः, आगिुभूवतहवषवाय्वहिसम्प्रहाराहःसमुत्थाः, मानसाः पुनररष्टस्य
लाभाल्लाभाच्चाहनष्टस्योपजार्यते||४५||
1. Nija
2. Agantuja
3. Manasika

Treatment of mental disorders
तत्र बुद्धिमता मानसव्याहधपरीतेनाहप सता बुद्ध्या हहताहहतमवेक्ष्यावेक्ष्य
धमावथवकामानामहहतानामनुपसेवने हहतानािं चोपसेवने प्रर्यहततव्यिं, न ह्यिरेण लोक
े
त्रर्यमेतन्मानसिं हकहञ्चहन्नष्पद्यते सुखिं वा ःुाःखिं वा; तस्माःेतच्चानुठेर्यिं- तहिद्यानािं [४०] चोपसेवने
प्रर्यहततव्यम्, आत्मःेशमक
ु लकालबलशमद्धक्तज्ञाने र्यथावच्चेहत||४६||

Trivarga [dharma / artha / kama]
भवहत चात्र-
मानसिं प्रहत भैषर्ज्यिं हत्रवगवस्यान्ववेक्षणम्|
तहिद्यसेवा हवज्ञानमात्माःीनािं च सववशमाः||४७||
1. Trivarga anvavekshana
2. Tadvidya seva
3. Atmadi vijnana

Trividha rogamarga
त्रर्यो रोगमागाव इहत- शमाखा, ममावद्धस्थसन्धर्याः, कोठश्च|
तत्र शमाखा रक्ताःर्यो धातवस्त्वक
् च, स बाह्यो रोगमागवाः; ममावहण पुनबवद्धिृदःर्यमूधावःीहन,
अद्धस्थसन्धर्योपद्धस्थसिंर्योगाित्रोपहनबिाश्च स्नार्युकण्डरााः [४१] , स मध्यमो रोगमागवाः; कोठाः
पुनरुयते महास्रोताः शमरीरमध्यिं महाहनम्नमामपक्वाशमर्यश्चेहत पर्यावर्यशमब्दैिन्त्रे, स रोगमागव
आभ्यिराः||४८||
1. Shakagata rogamarga / bahya rogamarga
2. Marma asthi sandhi marga /madhyma rogamarga
3. Kostha marga / abhyantra rogamarga

Disease according to rogamarga
Shakagata rogamarga
तत्र, गण्डहपडकालर्ज्यपचीचमवकीलाहधमािंसमषकक
ु ठव्यङ्गाःर्यो हवकारा बहहमावगवजाश्च
हवसपवश्वर्यथुगुल्माशमोहवद्रध्याःर्याः शमाखानुसाररणो भवद्धि रोगााः;
Madhyma rogamarga
पक्षवधग्रहापतानकाहःवतशमोषराजर्यक्ष्माद्धस्थसद्धन्धशमूलगुःभ्रिंशमाःर्याः हशमरोृदद्बद्धिरोगाःर्यश्च
मध्यममागावनुसाररणो भवद्धि रोगााः;
Kosthanusar rogamarga
ज्वरातीसारच्छद्यवलसकहवसूहचकाकासश्वासहहक्कानाहोःरप्लीहाःर्योपिमावगवजाश्च
हवसपवश्वर्यथुगुल्माशमोहवद्रध्याःर्याः कोठानुसाररणो भवद्धि रोगााः||४९||

�ݺ�ߣ

Charaka Samhita Sutra Sthana 11 Chapter Tistrashaniyaadhaya

More Related Content

Charaka Samhita Sutra Sthana 11 Chapter Tistrashaniyaadhaya