�ݺ�ߣ

वातकलाकलीयोऽध्यायः
Kala – guna
तेन वातकलाकलीयो वातगुणदोषीय इत्यर्थः; यदद वा कला सूक्ष्मो भागः, तस्यादि कला
कलाकला; तस्यादि [१] सूक्ष्मो भाग इत्यर्थः||१-२||

Symposium on properties of vata
वातकलाकलाज्ञानमदिक
ृ त्य िरस्परमतादन दिज्ञासमानाः समुिदवश्य महषथयः िप्रच्छु रन्योऽन्यं-
दकङ् गुणो वायुः, दकमस्य प्रकोिणम्, उिशमनादन वाऽस्य कादन, कर्ं
चैनमसङ्घातवन्तमनवस्थर्तमनासाद्य प्रकोिणप्रशमनादन प्रकोियस्न्त प्रशमयस्न्त वा, कादन
चास्य क
ु दिताक
ु दितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कमाथदण बदहःशरीरेभ्योवेदत||३||

Sad vata guna
अत्रोवाच क
ु शः साङ् क
ृ त्यायनः- रूक्षलघुशीतदारुणखरदवशदाः षदिमे वातगुणा भवस्न्त||४||

Vata prakopa karanam
तच्छ
ु त्वा वाक्यं क
ु मारदशरा भरद्वाि उवाच- एवमेतद्यर्ा भगवानाह, एत एव वातगुणा भवस्न्त, स
त्वेवङ् गुणैरेवन्द्रव्यैरेवम्प्रभावैश्च कमथदभरभ्यस्यमानैवाथयुः प्रकोिमािद्यते, समानगुणाभ्यासो दह
िातूनां वृस्िकारणदमदत||५||
Samana abhyasa of guna, dravya, prabhava

Cause of dosha balance by kankayana
तच्छ
ु त्वा वाक्यं काङ्कायनो बाह्लीकदभषगुवाच- एवमेतद्यर्ा भगवानाह, एतान्येव वातप्रकोिणादन
भवस्न्त; अतो दविरीतादन वातस्य प्रशमनादन भवस्न्त, प्रकोिणदवियथयो दह िातूनां
प्रशमकारणदमदत||६||

Mode of action of aggravating and alleviating factors of vata badisa
dhamargava
तच्छ
ु त्वा वाक्यं बदिशो िामागथव उवाच- एवमेतद्यर्ा भगवानाह, एतान्येव वातप्रकोिप्रशमनादन
भवस्न्त|
यर्ा ह्येनमसङ्घातमनवस्थर्तमनासाद्य प्रकोिणप्रशमनादन प्रकोियस्न्त प्रशमयस्न्त वा,
तर्ाऽनुव्याख्यास्यामः-
वातप्रकोिणादन खलु रूक्षलघुशीतदारुणखरदवशदशुदषरकरादण शरीराणां, तर्ादविेषु शरीरेषु
वायुराश्रयं गत्वाऽऽप्यायमानः प्रकोिमािद्यते;
वातप्रशमनादन िुनःदिग्धगुरूष्णश्लक्ष्णमृदुदिस्च्छलघनकरादण शरीराणां, तर्ादविेषु शरीरेषु
वायुरसज्यमानश्चरन् प्रशास्न्तमािद्यते||७||

Vata swarupa
तच्छ
ु त्वा बदिशवचनमदवतर्मृदषगणैरनुमतमुवाच वायोदवदो रािदषथः- एवमेतत् सवथमनिवादं यर्ा भगवानाह|
यादन तु खलु वायोः क
ु दिताक
ु दितस्य शरीराशरीरचरस्य शरीरेषु चरतः कमाथदण बदहःशरीरेभ्यो वा भवस्न्त,
तेषामवयवान् प्रत्यक्षानुमानोिदेशैः सािदयत्वा नमस्क
ृ त्य वायवे यर्ाशस्ि प्रवक्ष्यामः- वायुस्तन्त्रयन्त्रिरः,
प्राणोदानसमानव्यानािानात्मा, प्रवतथकश्चेष्टानामुच्चावचानां, दनयन्ता प्रणेता च मनसः, सवेस्न्द्रयाणामुद्योिकः,
सवेस्न्द्रयार्ाथनामदभवोढा, सवथशरीरिातुव्यूहकरः, सन्धानकरः शरीरस्य, प्रवतथको वाचः, प्रक
ृ दतः स्पशथशब्दयोः,
श्रोत्रस्पशथनयोमूथलं, हषोत्साहयोयोदनः, समीरणोऽग्ेः, दोषसंशोषणः [३] , क्षेप्ता बदहमथलानां, थर्ूलाणुस्रोतसां
भेत्ता, कताथगभाथक
ृ तीनाम्, आयुषोऽनुवृदत्तप्रत्ययभूतो भवत्यक
ु दितः|
क
ु दितस्तु खलु शरीरे शरीरं नानादविैदवथकारैरुितिदत बलवणथसुखायुषामुिघाताय [४] , मनो व्याहषथयदत [५] ,
सवेस्न्द्रयाण्युिहस्न्त, दवदनहस्न्त गभाथन् दवक
ृ दतमािादयत्यदतकालं वा िारयदत,
भयशोकमोहदैन्यादतप्रलािाञ्जनयदत, प्राणांश्चोिरुणस्ि|

प्रक
ृ दतभूतस्य खल्वस्य लोक
े चरतः कमाथणीमादन भवस्न्त; तद्यर्ा- िरणीिारणं, ज्वलनो्ालनम्,
आददत्यचन्द्रनक्षत्रग्रहगणानां सन्तानगदतदविानं, सृदष्टश्च मेघानाम्, अिां दवसगथः, प्रवतथनं स्रोतसां, िुष्पफलानां
चादभदनवथतथनम्, उद्भेदनं चौस्द्भदानाम्, ऋतूनां प्रदवभागः, दवभागो िातूनां, िातुमानसंथर्ानव्यस्िः,
बीिादभसंस्कारः, शस्यादभविथनमदवक्लेदोिशोषणे [६] , अवैकाररकदवकारश्चेदत|
प्रक
ु दितस्य खल्वस्य लोक
े षु चरतः कमाथणीमादन भवस्न्त; तद्यर्ा- दशखररदशखरावमर्नम्,
उन्मर्नमनोकहानाम्, उत्पीिनं सागराणाम्, उद्वतथनं सरसां, प्रदतसरणमािगानाम्, आकम्पनं च भूमेः,
आिमनमम्बुदानां [७] , नीहारदनर्ह्ाथदिांशुदसकतामत्स्यभेकोरगक्षाररुदिराश्माशदनदवसगथः, व्यािादनं च
षण्णामृतूनां, शस्यानामसङ्घातः, भूतानां चोिसगथः, भावानां चाभावकरणं, चतुयुथगान्तकराणां
मेघसूयाथनलादनलानां दवसगथः; स दह भगवान् प्रभवश्चाव्ययश्च, भूतानां भावाभावकरः, सुखासुखयोदवथिाता, मृत्युः,
यमः, दनयन्ता, प्रिािदतः, अदददतः, दवश्वकमाथ, दवश्वरूिः, सवथगः, सवथतन्त्राणां दविाता, भावानामणुः, दवभुः,
दवष्णुः, क्रान्ता लोकानां, वायुरेव भगवादनदत||८||

Charaka Samhita Sutra Sthana chapter 12 Vatakalakaliyaadhyaya

Question by mariachi on vayorvidha
तच्छ
ु त्वा वायोदवदवचो मरीदचरुवाच- यद्यप्येवमेतत्, दकमर्थस्यास्य वचने दवज्ञाने वा सामर्थ्थमस्स्त
[१२] दभषस्िद्यायां; दभषस्िद्यामदिक
ृ त्येयं कर्ा प्रवृत्तेदत [१३] ||९||
वायोदवद उवाच- दभषक
् िवनमदतबलमदतिरुषमदतशीघ्रकाररणमात्यदयक
ं चेन्नानुदनशम्येत्,
सहसा प्रक
ु दितमदतप्रयतः कर्मग्रेऽदभरदक्षतुमदभिास्यदत प्रागेवैनमत्ययभयात्; वायोयथर्ार्ाथ
स्तुदतरदि भवत्यारोग्याय बलवणथदववृिये वचथस्ित्वायोिचयाय ज्ञानोिित्तये िरमायुःप्रकषाथय
चेदत||१०||

Normal and abnormal functions of pitta by marici
मरीदचरुवाच- अदग्रेव शरीरे दित्तान्तगथतः क
ु दिताक
ु दितः शुभाशुभादन करोदत; तद्यर्ा-
िस्िमिस्िं दशथनमदशथनं मात्रामात्रत्वमूष्मणः प्रक
ृ दतदवक
ृ दतवणणौ शौयं भयं क्रोिं हषं मोहं
प्रसाददमत्येवमादीदन चािरादण द्वन्द्द्वानीदत||११||

Normal and abnormal functions of kapha by kapya
तच्छ
ु त्वा मरीदचवचः काप्य उवाच- सोम एव शरीरे श्लेष्मान्तगथतः क
ु दिताक
ु दितः शुभाशुभादन
करोदत; तद्यर्ा- दार्ढ्यं शैदर्ल्यमुिचयं काश्यथमुत्साहमालस्यं वृषतां क्लीबतां ज्ञानमज्ञानं बुस्िं
मोहमेवमादीदन चािरादण द्वन्द्द्वानीदत||१२||

Presidential remarks by punarvasu atreya
तच्छ
ु त्वा काप्यवचो भगवान् िुनवथसुरात्रेय उवाच- सवथ एव भवन्तः
सम्यगाहुरन्यत्रैकास्न्तकवचनात्; सवथ एव खलु वातदित्तश्लेष्माणः प्रक
ृ दतभूताः
िुरुषमव्यािन्नेस्न्द्रयं बलवणथसुखोििन्नमायुषा महतोििादयस्न्त सम्यगेवाचररता िमाथर्थकामा इव
दनःश्रेयसेन महता िुरुषदमह चामुस्ष्मंश्च लोक
े ; दवक
ृ तास्त्वेनं महता दवियथयेणोििादयस्न्त
ऋतवस्त्रय इव दवक
ृ दतमािन्ना लोकमशुभेनोिघातकाल इदत||१३||
तदृषयः सवथ एवानुमेदनरे वचनमात्रेयस्य भगवतोऽदभननन्द्दुश्चेदत||१४||
भवदत चात्र-
तदात्रेयवचः श्रुत्वा सवथ एवानुमेदनरे|
ऋषयोऽदभननन्द्दुश्च यर्ेन्द्रवचनं सुराः||१५||

MUST KNOW
1. Explain the guna of vata
2. Explain the function of vata
3. Explain the function of pitta and kapha

�ݺ�ߣ

Charaka Samhita Sutra Sthana chapter 12 Vatakalakaliyaadhyaya

Convert to study guideBETA

More Related Content

Charaka Samhita Sutra Sthana chapter 12 Vatakalakaliyaadhyaya