�ݺ�ߣ

18. Trishothiyam Adhyam
28-05-2024 Motivation for Life Academy by Dr KBM 1

Trishothiya adhaya
Shotha
Ekadesja shotha
Vyadhi asakanhya
Vata pitta kapha
Samanya karma
Vataja shotha
Pitta shotha
Kapha shotha
Agantuja shotha
Nija shotha
Upajivika
Galashundika
Galaganda
Galagraha
Visarpa
Pidaka
Tilaka,pilu,vyanga, nilika
Shankhaka
Karnamulika shotha
Pleeha vruddhi
Gulma
Vruddhi roga
Udara roga
Anaha
Rohini

Shotha prakara
त्रयः शोथा भवन्ति वातपित्तश्लेष्मपिपित्ताः, ते िुिपविपवधा पिजागिुभेदेि||३||
Vataja
Pittaja
Kaphaja
Nija
Agantuja

Agantuja shotha nidana
तत्रागिवश्छे दिभेदिक्षणिभञ्जिपिच्छिोत्पेषणप्रहारवधबन्धिवेष्टिव्यधििीडिा
पदपभवाि भल्लातकिुष्पफलरसात्मगुप्ताशूकपिपिशूकापहतित्रलतागु्मससस्परशििरवाि
स्वेदििररसििणाविूत्रणरवाि पवपषणास सपवषप्रापणदसष्टर ादिपवषाणिनपििातरवाि
सागरपवषवातपहिदहिसस्परशििरवाि शोथाः सिुिजायिे||४||

Management of Agantuja shotha
ते िुियिथास्वस हेतुव्यञ्जिररादावुिलभ्यिे पिजव्यञ्जिरकदेशपविरीतरः;
बन्धिन्त्रागदप्रलेिप्रतािपिवाििणापदपभश्चोिििरुपिि्यमिाणाः
प्रशान्तििािद्यिे||५||
Bandhana, mantra, agada lepa,pratapa, nirvapana.

Nija shotha hetu
पिजाः िुिः
स्नेहस्वेदवििपवरेचिास्थाििािुवासिपशरोपवरेचिािाियथावत्प्रयोगान्तिथ्यासससजििावा
छद्यिलसकपवसूपचकाश्वासकासापतसारशोषिाण्डुरोगोदरज्वरप्रदरभगन्दराशोपवकारापतकशििर
वाि क
ु ष्ठकण्ड
ू पिडकापदपभवाि छपदिक्षवथूद्गारशुिवातिूत्रिुरीषवेगधारणरवाि
कििरोगोिवासाध्वकपशितस्य वा
सहसाऽपतगुविम्ललवणपिष्टान्नफलशाकरागदपधहररतकिद्यिन्दकपवरूढिवशूकशिीधान्यािू
िौदक- पिपशतोियोगािृत्पङ्कलोष्टभक्षणाल्लवणापतभक्षणाद्गभिसपीडीडिादािगभिप्रितिात्
प्रजातािास च पिथ्योिचारादुदीणिदोषत्वाच्च शोफाः प्रादुभिवन्ति; इत्युक्तः सािान्यो हेतुः||६||

Vataja shotha hetu & laxana
अयस त्वत्र पवशेषः- शीतरूक्षलघुपवशदश्रिोिवासापतकशििक्षिणापदपभवाियुः [१]
प्रक
ु पितस्त्वङ्ाससशोपणतादीन्यपभभूय शोफ
स जियपत; स पक्षप्रोत्थािप्रशिो भवपत, तथा श्यािाुपणवणिः
प्रक
ृ पतवणो वा, चलः ्परन्दिः नरिुपषपभन्नत्वग्रोिा पछद्यत इव पभद्यत इव िीड्यत इव सूचीपभररव तुद्यते
पििीपलकापभररव सससृप्यते सषििकल्कावपलप्त इव पचपिपचिायते सङ् क
ु च्यत आय्यमत इवेपत वातशोथः (१);
Pittaja shotha hetu & laxana
उष्णतीक्ष्णकटुकक्षारलवणाम्लाजीणिभोजिररग्न्यातिप्रतािरश्च पित्तस प्रक
ु पितस त्वङ्ाससशोपणतान्यपभभूय शोथस
जियपत; स पक्षप्रोत्थािप्रशिो भवपत, क
ृ ष्णिीतिीलताम्रावभास उष्णो िृदुः कपिलताम्ररोिा [२] उष्यते दू यते
धूप्यते ऊष्मायते न्तस्वद्यते न्तिद्यते ि च ्परशििुष्णस च सुषूयत [३] इपत पित्तशोथः (२);
kaphaja shotha hetu & laxana
गुुपिधुरशीतपस्नग्धररपतस्वप्नाव्यायािापदपभश्च श्लेष्मा प्रक
ु पितस्त्वङ्ाससशोपणतादीन्यपभभूय शोथस जियपत; स
क
ृ च्छ
र ोत्थािप्रशिो भवपत, िाण्डुश्वेतावभासो गुुपः पस्नग्धः श्लक्ष्णः न्तस्थरः स्त्यािः शुिाग्ररोिा ्परशोष्णसहश्चेपत
श्लेष्मशोथः (३);

यथास्वकारणाक
ृ पतसससगािद्द
् पवदोषजास्त्रयः शोथा भवन्ति; यथास्वकारणाक
ृ पतसपन्निातात्
सापन्निापतक एकः; एवस [४] सप्तपवधो भेदः||७||
प्रक
ृ पतपभस्तापभस्तापभपभिद्यिािो [५] पवपवधन्तस्त्रपवधश्चतुपविधः सप्तपवधोऽष्टपवधश्च शोथ
उिलभ्यते, िुिश्चरक [६] एवोत्सेधसािान्यात्||८||
Sthotha – one type
Two types – agantuja & nija
Three types – vata, pitta, kapha
Four types – vata,pitta, kapha, agantuja
Seven types – v.p.k.vp.kp.vk.sannipataja
Eight types – seven types of nija sthotha and agantuja shotha

Vataja shotha
भवन्ति चात्र-
शूयिे यस्य गात्रापण स्वििीव [८] ुपजन्ति च|
िीपडतान्युन्निन्त्याशु वातशोथस तिापदशेत्||९||
यश्चाप्युपणवणािभः शोथो िक्तस प्रणश्यपत|
स्नेहोष्णिदििाभ्यास च प्रणश्येत् स च वापतकः||१०||
Pittaja shotha
यः पििासाज्वरातिस्य दू यतेऽथ पवदह्यते|
न्तस्वद्यपत न्तिद्यते गन्धी स िरत्तः स्वयथुः स्मृतः||११||
यः िीतिेत्रवक्त्रत्वक
् [९] िूवं िध्यात् प्रशूयते|
तिुत्वक
् चापतसारी च पित्तशोथः स उच्यते||१२||

Kaphaja shotha
शीतः [१०] सक्तगपतयिस्तु कण्ड
ू िाि् िाण्डुरेव च|
पििीपडतो िोन्निपत [११] श्वयथुः स कफात्मकः||१३||
यस्य शस्त्रक
ु शन्तच्छन्नाच्छोपणतस [१२] ि प्रवतिते|
क
ृ च्छ
रे ण पिच्छा स्रवपत स चापि कफसम्भवः||१४||
पिदािाक
ृ पतसससगािच्छ्वयथुः स्याद्द
् पवदोषजः|
सवािक
ृ पतः सपन्निाताच्छोथो व्यापिश्रहेतुजः||१५||

Asadhya shotha laxana
यस्तु िादापभपिवृित्तः शोथः सवािङ्गगो भवेत्|
जिोः स च सुकष्टः स्यात् प्रसृतः स्त्रीिुनाच्च यः||१६||
यश्चापि गुह्यप्रभवः न्तस्त्रया वा िुुपषस्य वा|
स च कष्टतिो ज्ञेयो यस्य च स्युुपिद्रवाः||१७||

Shopha upadrava
छपदिः श्वासोऽुपपचस्तृष्णा ज्वरोऽतीसार एव च|
सप्तकोऽयस सदौबिल्यः शोफोिद्रवसङ
् ग्रहः||१८||

Pradeshika shotha: Upajivika
यस्य श्लेष्मा प्रक
ु पितो पजह्वािूलेऽवपतष्ठते|
आशु सञ्जियेच्छोथस [१४] जायतेऽस्योिपजपह्वका||१९||
Galashundika
ु पितः काकले व्यवपतष्ठते|
आशु सञ्जियेच्छोफ
स [१५] करोपत गलशुन्तण्डकाि्||२०||
Galaganda
ु पितो गलबाह्येऽवपतष्ठते|
शिरः सञ्जियेच्छोफ
स [१६] गलगण्डोऽस्य जायते||२१||
Galagraha
ु पितन्तस्तष्ठत्यिगिले न्तस्थरः|
आशु सञ्जियेच्छोफ
स [१७] जायतेऽस्य गलग्रहः||२२||

Visarpa
यस्य पित्तस प्रक
ु पितस सरक्तस त्वपच सििपत|
शोफ
स सरागस जियेपवसििस्तस्य [१८] जायते||२३||
Pidaka
ु पितस त्वपच रक्तेऽवपतष्ठते|
शोथस सरागस जियेत् [१९] पिडका तस्य जायते||२४||
Tilaka, piplava, vyanga, nilika
यस्य प्रक
ु पितस पित्तस शोपणतस प्राप्य शुष्यपत|
पतलका पिप्लवो व्यङ्गा िीपलका तस्य जायते||२५||
Shankhaka
ु पितस शङ
् नयोरवपतष्ठते|
श्वयथुः शङ
् नको िाि दाुपणस्तस्य जायते||२६||

Karnamula shotha
ु पितस कणििूलेऽवपतष्ठते|
ज्वरािे दुजियोऽिाय शोथस्तस्योिजायते||२७||
Pliha vruddhi
वातः प्लीहाििुद् धूय क
ु पितो यस्य पतष्ठपत|
शिरः िररतुदि् [२०] िाश्वं प्लीहा तस्यापभवधिते||२८||
Gulma
यस्य वायुः प्रक
ु पितो गु्मसस्थािेऽवपतष्ठते|
शोफ
स सशूलस जियि् गु्मसस्तस्योिजायते||२९||

Vruddhi
यस्य वायुः प्रक
ु पितः शोफशूलकरश्चरि्|
वङ्क्षणाद् वृषणौ यापत वृन्तिस्तस्योिजायते||३०||
Udara roga
यस्य वातः प्रक
ु पितस्त्वङ्ाससािरिापश्रतः|
शोथस सञ्जियेत् क
ु क्षावुदरस तस्य जायते||३१||
Anaha
यस्य वातः प्रक
ु पितः क
ु पक्षिापश्रत्य पतष्ठपत|
िाधो व्रजपत िाप्यूध्वििािाहस्तस्य जायते||३२||
Utsedha
रोगाश्चोत्सेधसािान्यदपधिाससाबुिदादयः|
पवपशष्टा िािरूिाभ्यास पिदेश्याः शोथसङ् ग्रहे||३३|

Rohini
वातपित्तकफा यस्य युगित् क
ु पितास्त्रयः|
पजह्वािूलेऽवपतष्ठिे पवदहिः सिुन्तच्छ
र ताः||३४||
जियन्ति भृशस शोथस वेदिाश्च िृथन्तिधाः|
तस शीघ्रकाररणस रोगस रोपहणीपत पवपिपदिशेत्||३५||
पत्ररात्रस िरिस तस्य जिोभिवपत जीपवति्|
क
ु शलेि त्विुिािः [२१] पक्षप्रस सपीडद्यते सुनी||३६||

Sadhya asadhya of shotha
सन्ति ह्येवसपवधा रोगाः साध्या दाुपणसम्मताः|
ये हन्युरिुििािा पिथ्याचारेण [२३] वा िुिः||३७||
साध्याश्चाप्यिरे [२४] सन्ति व्याधयो िृदुसम्मताः|
यत्नायत्नक
ृ तस येषु किि पसध्यत्यससशयि्||३८||
असाध्याश्चािरे सन्ति व्याधयो याप्यसन्तञज्ञताः|
सुसाध्वपि क
ृ तस येषु किि यात्राकरस भवेत्||३९||
सन्ति चाप्यिरे रोगा येषु किि ि पसध्यपत|
अपि यत्नक
ृ तस बालरिि ताि् पववािुिाचरेत्||४०||
साध्याश्चरवाप्यसाध्याश्च व्याधयो पवपवधाः स्मृताः|
िृदुदाुपणभेदेि ते भवन्ति चतुपविधाः||४१||

Asankhya vyadhi
त एवािररसङ् येया पभद्यिािा भवन्ति पह|
ुपजावणिसिुत्थािस्थािससस्थाििािपभः [२५] ||४२||
व्यवस्थाकरणस [२६] तेषास यथास्थूलेषु सङ् ग्रहः|
तथा प्रक
ृ पतसािान्यस पवकारेषूिपदश्यते||४३||

पवकारिािाक
ु शलो ि पजह्रीयात् कदाचि|
ि पह सविपवकाराणास िाितोऽन्तस्त ध्रुवा न्तस्थपतः||४४||
स एव क
ु पितो दोषः सिुत्थािपवशेषतः|
स्थािािरगतश्चरव जियत्याियाि् बहूि् [२७] ||४५||
तस्मापवकारप्रक
ृ तीरपधष्ठािािरापण च|
सिुत्थािपवशेषासश्च बुद् ध्वा किि सिाचरेत्||४६||
यो ह्येतन्तरितयस ज्ञात्वा किािण्यारभते पभषक
् |
ज्ञाििूवं यथान्यायस [२८] स कििसु ि िुह्यपत||४७||

Relation of dosha with body
पित्याः प्राणभृतास देहे वातपित्तकफास्त्रयः|
पवक
ृ ताः प्रक
ृ पतस्था वा ताि् बुभुत्सेत िन्तण्डतः||४८||

Function of vata
उत्साहोच्छ्वासपिः श्वासचेष्टा धातुगपतः सिा|
सिो िोक्षो गपतितास वायोः किािपवकारजि्||४९||
Function of pitta
दशििस िन्तक्तरूष्मा च क्षुत्तृष्णा देहिादिवि्|
प्रभा प्रसादो िेधा च पित्तकिािपवकारजि्||५०||
Function of kapha
स्नेहो बन्धः न्तस्थरत्वस च गौरवस वृषता बलि्|
क्षिा धृपतरलोभश्च कफकिािपवकारजि्||५१||

वाते पित्ते कफ
े चरव क्षीणे लक्षणिुच्यते|
कििणः प्राक
ृ तािापिवृिन्तिवािऽपि पवरोपधिाि्||५२||
दोषप्रक
ृ पतवरशेष्यस पियतस वृन्तिलक्षणि्|
दोषाणास प्रक
ृ पतहािपिवृिन्तिश्चरवस िरीक्ष्यते||५३||
तत्र श्लोकाः-
सङ् यास पिपित्तस रूिापण शोथािास साध्यतास ि च|
तेषास तेषास पवकाराणास शोथासस्तासस्तासश्च िूविजाि्||५४||
पवपधभेदस पवकाराणास पत्रपवधस बोध्यसङ् ग्रहि्|
प्राक
ृ तस किि दोषाणास लक्षणस हापिवृन्तिषु||५५||
वीतिोहरजोदोषलोभिाििद्परृहः|
व्यायातवासन्तस्त्रशोथीये रोगाध्याये िुिविसुः||५६||

MUST KNOW
1. Explain agantuja shotha
2. Explain nija shotha
3. Explain function vata, piita, kapha
Two marks question
Upajivika , Galashundika , Galaganda
Galagraha, Visarpa , Pidaka
Tilaka,pilu,vyanga, nilika
Shankhaka , Karnamulika shotha, Pleeha vruddhi
Gulma , Vruddhi roga , Udara roga
Anaha , Rohini

�ݺ�ߣ

Charaka Samhita Sutra Sthana Chapter 18 Trishothiyaadhyaya

More Related Content

Charaka Samhita Sutra Sthana Chapter 18 Trishothiyaadhyaya