�ݺ�ߣ

YOJANA CHATUSKA
21. ASHTAU NIDITIYAM ADHYAYA
27-04-2020 Motivation for life Academy by Dr Khalid B.M 1

SL.NO FACULTY
NAME
UNITS SYLLABUS CURRICULUM PLAN METHOD
OF
TEACHING
CROSS
CUTTING
ISSUES
OUTCOME ASSESSMENT
OF
OUTCOMES
22 Dr KHALID
B.M
Charaka
samhita
Sutra
sthana
Yojana
chatuska
23. Ashtaunidityam Adhyaya
1. Asthaninda purusha
1) Atidirgha
2) Atihrasva
3) Atiloma
4) Aloma
5) Atikrishna
6) Atigaura
7) Atisthula
8) Atikrisha
2. Atisthula purusha ninda
karana
3. Krusha hetu
4. Sthula purusha krusha
purusha chikitsa
5. Nidra bhedha
1. Eight abnormal
purusha.
2.
Chalk and
talk.
PPT
-
1. Line of
treatment varies
from person to
persons
understanding of
Nindita purusha
very important
2. To know the
Eight type of
undesirable person
for treatment.
3. Understanding
the effect of nidra
their indication
contraindication
and cause of
insomnia and
there types.
1.Class Test.
2.Intraction
with students.
3.Feedback

Contents
Asthaninda purusha
Atisthula purusha ninda karana
Krusha hetu
Sthula purusha krusha purusha chikitsa
Nidra bhedha

Ashta Ninditiya Purusha
इह खलु शरीरमधिक
ृ त्याष्टौ पुरुषा धिन्दिता भवन्दि; तद्यथा- अधतदीर्घश्च, अधतह्रस्वश्च, अधतलोमा
च, अलोमा च, अधतक
ृ ष्णश्च, अधतगौरश्च, अधतस्थूलश्च, अधतक
ृ शश्चेधत||३||
Atidirgha - too tall,
Atihrasva - too short,
Atiloma - too hairy,
Aloma - hairless,
Atikrishna - too dark,
Atigaura - too light (complexioned),
Atisthula - too obese
Atikrisha - too lean [3]

Atisthula
तत्राधतस्थूलक
ृ शयोभूघय एवापरे धिन्दितधवशेषा भवन्दि|
Atisthula ashta dosha
अतिस्थूलस्य िावदायुषो ह्रासो जवोपरोधः [३] क
ृ च्छ्
र व्यवायिा दौर्बल्यं दौर्गब्ं स्वेदार्ाधः क्षुदतिमात्रं
तपपासातियोर्गश्चेति भवन्त्यष्टौ दोषाः|
Atisthula hetu
िदतिस्थौल्यमतिसम्पूरणाद् र्गुरुमधुरशीितिग्धोपयोर्गादव्यायामादव्यवायातिवास्वप्नाद्धषबतित्यत्वाद-
तिन्तिाद्बीजस्वभावाच्चोपजायिे|
तस्य ह्यधतमात्रमेदन्दस्विो [४] मेद एवोपचीयते ि तथेतरे िातवः, तस्मादस्यायुषो ह्रासः; शैधथल्यात्
सौक
ु मायाघद् गुरुत्वाच्च मेदसो जवोपरोिः [५] , शुक्राबहुत्वान्मेदसाऽऽवृतमागघत्वाच्च क
ृ च्छ्
र व्यवायता,
दौबघल्यमसमत्वाद्धातूिाां, दौगघन्ध्यां मेदोदोषान्मेदसः स्वभावात् स्वेदित्वाच्च, मेदसः
श्लेष्मसांसगाघधिष्यन्दित्वाद्बहुत्वाद् गुरुत्वाद्व्यायामासहत्वाच्च स्वेदाबािः, तीक्ष्णाधित्वात् प्रभूतकोष्ठवायुत्वाच्च
क्षुदधतमात्रां धपपासाधतयोगश्चेधत||४||

Atisthula samprapti
भवन्दि चात्र-
मेदसाऽऽवृतमागघत्वािायुः कोष्ठे धवशेषतः|
चरि् सन्धुक्षयत्यधिमाहारां शोषयत्यधप||५||
तस्मात् स शीघ्रां जरयत्याहारां चाधतकाङ्क्षधत|
धवकाराांश्चाश्नुते र्ोराि् काांधश्चत्कालव्यधतक्रमात्||६||
एतावुपद्रवकरौ धवशेषादधिमारुतौ|
एतौ धह दहतः स्थूलां विदावो विां यथा||७||
मेदस्यतीव सांवृद्धे सहसैवाधिलादयः|
धवकाराि् दारुणाि् [७] क
ृ त्वा िाशयन्त्याशु जीधवतम्||८||
ATISTHULA LAKSHANA
मेदोमांसातिवृद्धत्वाच्चलस्फिर्गुदरस्तिः|
अयथोपचयोत्साहो [८] िरोऽधतस्थूल उच्यते||९||
इधत मेदन्दस्विो दोषा हेतवो रूपमेव च|

Due to the obstruction of body channels by medas, the movement of vata is
specially confined to koshtha (abdominal viscera) resulting in the stimulation of
digestive power and absorption of food. Hence,the person digests food quickly and
becomes a voracious eater. By not following rules of taking meals at specific times
during the day, he is afflicted by dreadful diseases. Agni (pitta component
responsible for digestion) and vata are the two most troublesome factors from the
standpoint of obesity. These factors blight an obese person as wildfire destroys a
forest. As the body gains excessive fat, vitiated doshas suddenly cause severe
diseases resulting in rapid deterioration of life. The person is considered too obese
when there is an excessive increase in fat and muscle tissue in the regions of
buttocks, abdomen, and breasts, which become pendulous and suffer from deficient
metabolism and energy. These are the causes, signs, and symptoms of an obese
person [5-10]

Atikarshya nidana
तितदबष्टं, ....|. वक्ष्यिे वाच्यमतिकार्श्ये त्विः परम्||१०||
सेवा रूक्षान्नपािािां लङ्घिं प्रतमिाशिम्|
तियातियोर्गः शोकश्च क
ु वबन्त्यतिक
ृ शं िरम्||१२||
व्यायाममतिसौतित्यं क्षुस्फिपासामयौषधम् [९] |
क
ृ शो ि सििे िद्वदतिशीिोष्णमैथुिम्||१३||
प्लीिा कासः क्षयः श्वासो र्गुल्मोऽशाांस्युदरातण ि|
क
ृ शं प्रायोऽतभधावस्फन्त [१०] रोर्गाश्च ग्रिणीर्गिाः||१४||

Atikarshaya lakshana
शुष्कस्फिर्गुदरग्रीवो धमिीजालसन्तिः|
त्वर्गस्फस्थशेषोऽतिक
ृ शः स्थूलपवाब िरो मिः||१५||
Compartive disadvantage of sthula & karsha
सततां व्याधितावेतावधतस्थूलक
ृ शौ िरौ|
सततां चोपचयौ धह कशघिैबृृंहणैरधप||१६||
स्थौल्यकार्श्ये वरां कार्श्यृं समोपकरणौ [११] धह तौ|
यद् युभौ व्याधिरागच्छ्े त् स्थूलमेवाधतपीडयेत्||१७||

Prashasta purusha lakshana
सममाांसप्रमाणस्तु समसांहििो िरः|
दृढेन्दियो धवकाराणाां [१२] ि बलेिाधभभूयते||१८||
क्षुन्दिपासातपसहः शीतव्यायामसांसहः|
समपक्ता समजरः सममाांसचयो मतः||१९||

Sthula krusha bheshaja
गुरु चातपघणां चेष्टां स्थूलािाां कशघिां प्रधत|
क
ृ शािाां बृांहणाथृं च लर्ु सिपघणां च यत्||२०||
Sthula: Guru + Apatarpana chikitsa
Krusha: Laghu + Sanatarpana

Management of obesity
वातघ्नान्यन्नपािाधि श्लेष्ममेदोहराधण च|
रूक्षोष्णा बस्तयस्तीक्ष्णा रूक्षाण्युितघिाधि च||२१||
गुड
ू चीभद्रमुस्तािाां प्रयोगस्त्रैफलस्तथा|
तक्राररष्टप्रयोगश्च प्रयोगो माधक्षकस्य च||२२||
धवडङ्ग
ां िागरां क्षारः काललोहरजो मिु|
यवामलकचूणृं च प्रयोगः श्रेष्ठ उच्यते||२३||
धबल्वाधदपञ्चमूलस्य प्रयोगः क्षौद्रसांयुतः|
धशलाजतुप्रयोगश्च साधिमन्थरसः परः||२४||
प्रशाधतका धप्रयङ् गुश्च र्श्यामाका यवका यवाः|
जूणाघह्ाः कोद्रवा मुद्ाः क
ु लत्थाश्चक्रमुद्काः [१३] ||२५||
आढकीिाां च बीजाधि पटोलामलक
ै ः सह|
भोजिाथृं प्रयोज्याधि पािां चािु मिूदकम्||२६||
अररष्टाांश्चािुपािाथे मेदोमाांसकफापहाि्|
अधतस्थौल्यधविाशाय सांधवभज्य प्रयोजयेत्||२७||

Management of atikrishya
प्रजागरां [१४] व्यवायां च व्यायामां धचििाधि च|
स्थौल्यधमच्छ्ि् पररत्यक्तुां क्रमेणाधभप्रविघयेत्||२८||
स्वप्नो हषघः सुखा शय्या मिसो धिवृघधतः शमः|
धचिाव्यवायव्यायामधवरामः धप्रयदशघिम्||२९||
िवान्नाधि िवां मद्यां ग्राम्यािूपौदका रसाः|
सांस्क
ृ ताधि च माांसाधि दधि सधपघः पयाांधस च||३०||
इक्षवः शालयो माषा गोिूमा गुडवैक
ृ तम्|
बस्तयः धिग्धमिुरास्तैलाभ्यङ्गश्च सवघदा||३१||
धिग्धमुितघिां िािां गन्धमाल्यधिषेवणम्|
शुक्लां वासो यथाकालां दोषाणामवसेचिम्||३२||
रसायिािाां वृष्याणाां योगािामुपसेविम्|
हत्वाऽधतकार्श्यघमाित्ते िृणामुपचयां परम्||३३||
अधचििाच्च कायाघणाां ध्रुवां सिपघणेि च|
स्वप्नप्रसङ्गाच्च िरो वराह इव पुष्यधत||३४||

SWAPNA
यदा तु मिधस क्लािे कमाघत्मािः क्लमान्दिताः [१५] |
धवषयेभ्यो धिवतघिे तदा स्वधपधत मािवः||३५||

Nidra labha
धिद्रायत्तां सुखां दुःखां पुधष्टः कार्श्यृं बलाबलम्|
वृषता क्लीबता ज्ञािमज्ञािां जीधवतां ि च||३६||
अकालेऽधतप्रसङ्गाच्च ि च धिद्रा धिषेधवता|
सुखायुषी पराक
ु याघत् [१६] कालराधत्रररवापरा||३७||
सैव युक्ता पुियुघङ
् क्ते धिद्रा देहां सुखायुषा|
पुरुषां योधगिां धसद्ध्या सत्या बुन्दद्धररवागता||३८||

Indication of swapna
गीताध्ययिमद्यस्त्रीकमघभाराध्वकधशघताः|
अजीधणघिः क्षताः क्षीणा वृद्धा बालास्तथाऽबलाः||३९||
तृष्णातीसारशूलाताघः श्वाधसिो धहन्दििः क
ृ शाः|
पधतताधभहतोन्मत्ताः क्लािा यािप्रजागरैः||४०||
क्रोिशोकभयक्लािा धदवास्वप्नोधचताश्च ये|
सवघ एते धदवास्वप्नां सेवेरि् सावघकाधलकम्||४१||

Diwaswapna phala
िातुसाम्यां तथा ह्येषाां बलां चाप्युपजायते|
श्लेष्मा पुष्णाधत चाङ्गाधि स्थैयृं भवधत चायुषः||४२||
ग्रीष्मे त्वादािरूक्षाणाां विघमािे च मारुते|
रात्रीणाां चाधतसङ्क्ष
े पाधिवास्वप्नः प्रशस्यते||४३||

Dwiswapna nishedha
ग्रीष्मवज्येषु कालेषु धदवास्वप्नात् प्रक
ु प्यतः|
श्लेष्मधपत्ते धदवास्वप्नस्तस्मात्तेषु ि शस्यते||४४||
मेदन्दस्विः िेहधित्याः श्लेष्मलाः श्लेष्मरोधगणः|
दू षीधवषाताघश्च धदवा ि शयीरि् कदाचि||४५||
हलीमकः धशरःशूलां स्तैधमत्यां गुरुगात्रता|
अङ्गमदोऽधििाशश्च प्रलेपो हृदयस्य च||४६||
शोफारोचकहृल्लासपीिसािाघवभेदकाः|
कोठारुःधपडकाः कण्ड
ू स्तिा कासो गलामयाः||४७||
स्मृधतबुन्दद्धप्रमोहश्च सांरोिः स्रोतसाां ज्वरः|
इन्दियाणामसामर्थ्यृं धवषवेगप्रवतघ(िघ)िम्||४८||
भवेन्नृणाां धदवास्वप्नस्याधहतस्य धिषेवणात्|
तस्मान्दद्धताधहतां स्वप्नां बुद् ध्वा स्वप्यात् सुखां बुिः||४९||

Ratri jagaranan
रात्रौ जागरणां रूक्षां धिग्धां प्रस्वपिां धदवा|
अरूक्षमिधभष्यन्दि त्वासीिप्रचलाधयतम्||५०||

Role of sleep in obesity
देहवृत्तौ यथाऽऽहारस्तथा स्वप्नः सुखो मतः|
स्वप्नाहारसमुत्थे च स्थौल्यकार्श्ये धवशेषतः||५१||

Swapna janaka hetu
अभ्यङ्गोत्सादिां िािां ग्राम्यािूपौदका रसाः|
शाल्यन्नां सदधि क्षीरां िेहो मद्यां मिःसुखम्||५२||
मिसोऽिुगुणा गन्धाः शब्ाः सांवाहिाधि च|
चक्षुषोस्तपघणां लेपः धशरसो वदिस्य च||५३||
स्वास्तीणृं शयिां वेश्म सुखां कालस्तथोधचतः|
आियन्त्यधचराधन्नद्राां प्रिष्टा या धिधमत्ततः||५४||

Nidra nasha hetu
कायस्य धशरसश्चैव धवरेकश्छदघिां भयम्|
धचिा क्रोिस्तथा िूमो व्यायामो [१८] रक्तमोक्षणम्||५५||
उपवासोऽसुखा शय्या सत्त्वौदायृं तमोजयः|
धिद्राप्रसङ्गमधहतां वारयन्दि समुन्दत्थतम्||५६||
एत एव च धवज्ञेया धिद्रािाशस्य [१९] हेतवः|
कायृं कालो धवकारश्च प्रक
ृ धतवाघयुरेव च||५७||

Nidra bhedha
तमोभवा श्लेष्मसमुद्भवा च मिःशरीरश्रमसम्भवा च|
आगिुकी व्याध्यिुवधतघिी च राधत्रस्वभावप्रभवा च धिद्रा||५८||
1. Tamobhava
2. Sleshmasamudbhava
3. Manah sharir srama sambhava
4. Agantuki
5. Vyadhi anuvartini
6. Ratri swabhava prabhava

Bhuta dhari / good & bad sleep
राधत्रस्वभावप्रभवा मता या ताां भूतिात्रीांप्रवदन्दि तज्ज्ाः|
तमोभवामाहुरर्स्य मूलां शेषाः पुिव्याघधिषु धिधदघशन्दि||५९||

तत्र श्लोकाः-
धिन्दिताः पुरुषास्तेषाां यौ धवशेषेण धिन्दितौ|
धिन्दिते कारणां दोषास्तयोधिघन्दितभेषजम्||६०||
येभ्यो यदा धहता धिद्रा येभ्यश्चाप्यधहता यदा|
अधतधिद्रायाधिद्राय [२४] भेषजां यद्भवा च सा||६१||
या या यथाप्रभावा च धिद्रा तत् सवघमधत्रजः|
अष्टौधिन्दितसङ् याते व्याजहार पुिवघसुः||६२||

MUST KNOW
1. Explain Astha ninditiya purusha
2. Explain atisthula ashta dosha & hetu & chikitsa
3. Explain atikarshya nidana & chikitsa
4. Explain atikarshaya lakshana
5. Explain atisthula lakshana
6. Define swapna
7. Explain nidra labha
NEED TO KNOW
1. Explain indication of diwaswpana, phala and nishedha
2. Explain swapna janaka hetu.
NICE TO KNOW
1. Explain Bhutadhari

�ݺ�ߣ

Charaka Samhita Sutra Sthana Chapter 21: Asthounindaniyam adhyaya

More Related Content

Charaka Samhita Sutra Sthana Chapter 21: Asthounindaniyam adhyaya