D word kurs_other_2186
- 1. Azrbaycan Dillr Universiteti 聴smay脹lova Leylan脹n M端asir Azrbaycan dilindn srbst ii M旦vzu: Aktiv v passiv s旦zlr Qrup-209 Elmi Rhbr-Elnar Yhyayeva Bak脹 2011
- 2. Plan: 1)Aktiv v passiv s旦zlr. Aktiv v passiv s旦zlrin mahiyyti. Aktiv v passiv s旦zlr nlr daxildir. 2) K旦hnlmi s旦zlr.K旦hnlmi s旦zlrin ilnm dairsi v tsnifi.Tarixizimlr,arxaizimlr.Onlar arasinda frqlr.Arxaizimlrin n旦vlri. 3)Neologizimlr.Onlar脹n n旦vlri,tiplri,ml glmsi.mumilk s旦zlr.
- 3. 1)Aktiv v passiv s旦zlr.Dilin l端t trkibin daxil olan s旦zlrdn eyni drcd istifad edilmir.El s旦zlr vardir ki , onlardan tez-tez, el s旦zlr d vard脹r ki, az az istifad edilir.Bu chtdn Azrbaycan dilinin l端t trkibin daxil olan s旦zlri aktiv v passiv olmaq 端zr iki qism ay脹rmaq olar. L端tin aktiv qismin hal-hazirda geni kild istifad ediln s旦zlr daxildir.Demli l端tin aktiv qismin sas l端t fondu tkil edn b端t端n s旦zlr v ixtisasla laqdar olaraq , dilin ayr脹-ayr脹 sahlrind istifad ediln s旦zlr terminlr daxil olur. 端nki ixtisasla laqdar olan bel s旦zlr ,ham脹 trfindn ildilms d, bu v ya digr ixtisas sahsind 巽al脹an adamlar bunlardan aktiv kild istifad edirlr.Daha sonra aktiv qismin 端m端milk s旦zlr d daxildir. L端tin passiv qismin 旦z ilnm g端c端n端 itirmi,k旦hn dbiyyatda, l端tlrd qalm脹 v 巽ox az tan脹 olan ,eyni zamanda m端yyn m端nasibtlrl laqdar dil yenic glmi v hl 旦z端n m旦hkm zmin tapmam脹 s旦zlr daxil edilir.Bel s旦zlr o dild dan脹an adamlar脹n 巽oxu trfindn ildilmir.L端tin passiv qismind ,bir qayda olaraq , iki c端r s旦z qrupuna tsad端f edilir: k旦hnlmi s旦zlr; yeni s旦zlr. 2)Kohnlmi s旦zlr. Fal kild istifaddn qalan s旦zlr k旦hnlmi s旦z deyilir. K旦hnlmi s旦zlr zaman ke巽dikc unudulur v 端mumilk x端susiyytini itirir.Azrbaycan dilinin l端t trkibind m端yyn miqdar k旦hnlmi s旦z vard脹r.Bunlara aa脹dak脹lar脹 misal g旦strmk olar: aa, n旦kr,by,girvnk,巽uxa, arxal脹q, qul, ana ,c端t v.s K旦hnlmi 端ns端rlr hr bir dilin ke巽mi vziyytini ks etdirn vasitdir.Buna g旦r d bel 端ns端rlrin 旦yrnilmsinin x端susi hmiyyti vard脹r.F.Engels deyir: ana dilinin materiyas脹 v formas脹 yaln脹z o zaman anla脹la bilr ki,onun ba vermsi v tdricn inkaf脹
- 4. izlnilsin.Bu is vvln onun 旦z 旦lg端nlmi formalar脹n脹, ikincisi is qohum ,canl脹 v 旦l端 dillri diqqtl izlmdn m端mk端n deyildir. Dild bu v ya digr s旦z端n k旦hnlmsi m端rkkb bir prosesin nticsidir.Buna g旦r d bu v ya digr s旦z端n k旦hnlmsi 端巽端n srhd qoymaq m端mk端n deyildir.S旦z dild ya uzun illr fal vahid kimi 旦m端r s端r端r,ya da bzi sbblrl laqdar olaraq m端yyn d旦vrdn sonra k旦hnl bilir.Hr bir s旦z端n taleyi onun ifad etdiyi mna il, xidmt etdiyi xalq脹n d端端ncsi il bal脹 olur.B端t端n bunlara sasn d s旦z端n k旦hnlmsi obyektiv qanunauyunluq sas脹nda meydana 巽脹x脹r. Bs k旦hnlmi s旦zlr nec m端yyn edilir?Bu qrup s旦zlrin m端yynldirilmsi 端巽端n meyar dilin m端asir vziyytidir.K旦hnlmi hr bir s旦z dilin bug端nki vziyyti il yoxlan脹l脹r,onun n drcd ilnib ilnmdiyi ayd脹nlad脹r脹l脹r.K旦hnlmi s旦z m端yynldirilrkn tarixilik prinsipi sas g旦t端r端l端r.Yni hr bir fakta tarixilik chtdn yana脹l脹r. Msln, 丱I丱 srd M.F.Axundovun srlrind y端zba脹,murov,yasavul v.s kimi s旦zlr ilnilmidir.Bu s旦zlr haz脹rk脹 d旦vr 端巽端n k旦hnlmidir.Lakin XIX srd bunlar fal istifad olunan adi s旦zlr olmular.Demli bu v ya digr s旦zlr bu d旦vr 端巽端n adi ,digr d旦vr 端巽端n arxaik ola bilr. Dild k旦hnlmi s旦zlrin k旦hnlm drcsi eyni olmur.Bel ki, bzi s旦zlr az bzi s旦zlr 巽ox k旦hnlir.Bu n旦qteyi nzrdn Azrbaycan dilind k旦hnlmi s旦zlri iki qrupa b旦lmk m端mk端nd端r . a)Ancaq m端asir dbi dil 端巽端n k旦hnlmi s旦zlr.Bu qrup s旦zlr vaxt脹 il dbi dild olub,haz脹rda 端mumxalq Azrbaycan dilinin yaln脹z dialekt v ivlrind ilnir; msln: Sndn ne巽 min can ayr脹 d端d端, Tn ya 巽端r端d端 ya sayr端 d端d端 (Xtai)
- 5. Can mey and脹rd脹 hl t旦vby tkrar g端l (M.F端zuli) n端mdn titrdi tamam vilayt, Ell sand脹lar ki,qopdu qiyamt (M.P.Vaqif) Bu misralardak脹 sayr端 s旦z端 xst mnas脹nda ,and脹rmaq s旦z端 yada salmaq, xat脹rlamaq mnas脹nda dilimizin bir s脹ra dialekt v ivlrind ilnmkddir.Ss mnas脹nda olan 端n s旦z端 is bzi dialekt v ivlrd hl d yaayaraq ss s旦z端 il qoalam脹 kild ilnir. b)mumdil 端巽端n k旦hnlmi s旦zlr .Bu qrup s旦zlr vaxt脹 il dild ilnib,indi is n dbi dild ,n d dan脹脹q dilind istifad olunmayan s旦zlrdir.Bel s旦zlr sasn qdim abidlrin dilind tsad端f edilir. Msln : Olan sad脹r,sndur avdad脹r. (Kitabi Dd Qorqud) Bu misaldak脹 sn s旦z端 X-XI srlrd salamat mnas脹nda ilnmi,indi is demk olar ki tamamil k旦hnlmidir.z ilnm dairsin g旦r k旦hnlmi s旦zlr m端xtlif qruplara ayr脹l脹r: 1.聴lnm g端c端n端 tamamil itirmi,mnas脹 mlum olmayan v yeni s旦zlrin ml glmsind itirak etmyn s旦zlr;msln, yanax el a脹脹 mnas脹nda, ayr脹- tmiz, bbey-cins at, yaxn脹- qovurma,d端n- gec, sdaq- ox qab脹 v s. 2.M端asir dild s旦z kimi ilnm g端c端n端 itirmi v izlrini s旦zlrin trkibind saxlam脹 olan k旦hn s旦zlr;msln, toxmaq s旦z端nd olan tox (vur mnas脹nda), qarmaq, qar脹, qar脹 s旦zlrind olan qar (brklik mnas脹nda), ilmk ,ilik,ilx脹 s旦zlrind olan il (y脹脹maq mnas脹nda) v s.
- 6. 3.Vaxt脹 il dbi dilimizd ilnmi v m端asir dilidn 巽脹xm脹 bir 巽ox rb- fars s旦zlri; msln, m端slls (端巽bucaq),zaviy (bucaq) ,srf-nrf (qramatika),s旦vtiyyat (fonetika), rfiq (yolda) v s. 4.K旦hn qurulu il laqdar idar, m端ss v vzif adlar脹, msln, divanxana, nahiy, qza, naib, pristav, qaradavoy v s. K旦hnlmi v dildn 巽脹xm脹 s旦zlr atalar s旦zlri v zrb-msllrd tez-tez tsad端f edilir; msln,dini dinara satan dindn d olar, dinardan da. M端asir dilimizd aban, Ramaz adam adlar脹d脹r, bunlar ay adlar脹 mnas脹nda ilnmir, hmi aban bir df ramazan atalar s旦z端nd bu mnada ilmidir.M端asir dilimizd xstlik mnas脹nda mlamt s旦z端 ildilmir, lakin g端n doan salamatd脹r, g端n batan mlamt atalar s旦z端nd is o hmin mnan脹 ifad edir.Dild istr az ,istrs d ox drcd k旦hnlmi olan hr bir s旦z bu v ya digr qohum dillrd fal s旦z kimi iln bilir.Bunu baqa kild desk qohum dillr 端巽端n ortaq olan s旦zlrin bir dild k旦hnlmsi hmin s旦z端n digr dillrd k旦hnlmsi 端巽端n rt ola bilmir. K旦hnlmi s旦zlrin ham脹s脹 eyni lamtlr malik olmay脹b, bir qrupu digrindn bu v ya baqa x端susiyyti il frqlnir.Bunlardan bzilri ifad etdiklri mhfumdan ayr脹laraq, bzilri is mhfumla brabr k旦hnlmidir. Bu n旦qteyi nzrdn Azrbaycan dilindki k旦hnlmi s旦zlr iki yer b旦l端n端r: tarixizimlr, arxaizimlr. Ke巽mi hyat v mitin aradan 巽脹xmas脹, dyimsi il laqdar olaraq aradan 巽脹xm脹 v ancaq hmin hyat脹 canland脹rmaq mqsdi il ildiln s旦zlr tarixizimlr adlan脹r.聴fad etdiklri ya v hadis il birlikd k旦hnlmi s旦zlri rti olaraq tarixizim adland脹rmaq olar: msln, dara, qaz脹, c端t ,巽uxa, quraq v s.Tarixizimlr, sasn, d旦vlt qurluu, ictimai vasit v m端nasibtlrl bal脹 meydana 巽脹xan k旦hnlmi s旦zlrdir.Buna g旦r d tarixizimlrin ifad etdiklri anlay脹lar脹n k旦hnlmsi bal脹ca olaraq cmiyytin v ictimai qurluun y端ksk trqqisi v inkaf脹 il laqdard脹r.Bu qrup s旦zlr m端xtlif d旦vrlrd
- 7. meydana 巽脹xd脹脹 端巽端n bunlar脹n bzisi q脹sa bzisi uzun tarix malikdir.Msln: qol巽omaq, rncbr, mdrs, mollaxana v s.kimi s旦zlr, txminn 80 ildn bundan vvl k旦hnlmy balam脹d脹r.Lakin bzi s旦zlr lap yax脹n zamanlarda k旦hnlmi, yaxud da k旦hnlmkddir.Hazirda dilimizdki patefon s旦z端 bele bir proses ke巽irmkddir.Son vaxtlara qdr ilnmi v indi aradan 巽脹xm脹 bir s脹ra s旦zlr d -rabfaq,dar端lm端ellimeliyi ,dar端lm端llimat,frdiyyt巽i,batrak,f旦vqlad komit,c端mhuriyyt,ura v s. tarixizimlrdn say脹l脹r. Ke巽mid Bak脹da ancaq bir yeddi mrtbli ev var idi.Sovet hakimiyyti qurulandan sonra ilk df birinci be mrtbli ev tikildi.Bu g端n Bak脹da be,alt脹,yeddi,skkiz,doqquz v daha 巽ox mrtbli evlrin say脹 xeyli artm脹d脹.Buna baxmayaraq ,dan脹脹qda be v ya yeddi mrtb dedikd, ilk tikiln binalar脹n olduu yer nzrd tutulur.聴ndiki F端zuli ba脹 olan yer vaxt脹 il Quba ba脹 adlan脹rd脹. Bununla bel,Bak脹da bemrtb,Quba meydan脹,聴巽rihr v s. qbildn olan onlarca yer adlar脹 k旦hnlrk ,l端tin passiv fonduna ke巽mi v tarixizimlr s脹ras脹na daxil olmudur.Bu g端n l端t trkibind tarixizimlr s脹ras脹nda olan bir s脹ra s旦zlr, papanin巽illr,torqi巽in ,kantor,staxanov巽u v s.kimi s旦zlr az bir m端ddtd l端tin aktiv fondunda qala bilmilr. Tarixizimlr m端xtlif sahlr aid ola bilir ; msln: Vzif ad脹 bildirnlr : koxa, dara, onba脹, kndxuda, car巽脹 v s. Silah ad脹 bildirnlr: alxan, epr, aynal脹, berdanqa v s. l巽端 ad脹 bildirnlr:misqal, saar, batman,girvnk v s. Geyim ad脹 bildirnlr: 巽uxa, quraq, ba arxal脹q v s. Alt ad脹 bildirnlr: x脹, c端t, ana v s. Demli k旦hnlmi s旦zlrdn tarixizimlri m端yyn edn sas meyar hm s旦z端n,hm d onun ifad etdiyi anlay脹脹n fal istifaddn qalmas脹d脹r:bunlar脹n hr ikisinin k旦hnlmsidir.
- 8. Arxaizimlr.K旦hnlmi s旦zlrin tarixizimlr aid olmayan b旦lmsini arxaizimlr tkil edir.Tarixizimlrdn frqli olaraq,arxaizimlr el s旦zlrdn ibartdir ki ,onlar脹n ifad etdiyi ya v hadislr indini 旦z端nd bel m旦vcuddur,lakin onlar baqa s旦zlrl ifad olunur.Arxaizimlr dilin passiv fonduna daxildir.Zaman ke巽dikc dild axaizimlr dublet ,qismn d sinonim olan, onlar脹 s脹x脹d脹r脹b aradan 巽脹xaran v l端t trkibinin aktiv qismini tkil edn yeni leksik vahidlr yaran脹r: msln,yaz脹 vzin 巽旦l, aul vzin knd, ozan vzin a脹q v s. Arxaizim geni anlay脹d脹r.Dilin b端t端n sahlrind ,yni ss sistemind l端t trkibind ,qramatik quruluunda, orfoqrafiyas脹, orfoepiyas脹nda arxaizim hadissi var.Buna sasn arxaizimlr bir ne巽 n旦v b旦l端n端r:fonetik, l端vi v qramatik arxaizimlr.Bunlardan l端vi arxaizimlr leksikologiya b旦lmsind 旦yrnilir. S旦z端n ifad etdiyi vahid anlay脹la bal脹 olan ya v hadisnin qalmas脹 ,lakin ya s旦z端n 旦z端n端n , ya da onun ancaq mnas脹n脹n k旦hnlmsin l端vi arxaizim deyilir.Dild l端vi arxaizimlr sasn bu v ya baqa anlay脹脹 ifad edn s旦zl brabr,ikinci bir s旦z端n ml glmsi v bunlar脹n bir-birini s脹x脹d脹rmas脹 sas脹nda yaran脹r.Msln,hl lap qdim zamanlarda 巽al脹b oxuyan xs mnas脹n脹 bildimk 端巽端m dilimizd ozan s旦z端 ildilmidir.Qol巽a qopuz g旦t端r端b eldn el ,bydn by ozan gzr.Lakin m端yyn vaxtdan sonra bu v ya digr sblrl laqdar a脹q s旦z端 meydana 巽脹xm脹 v bu s旦z ozan s旦z端n端 istifaddn salm脹d脹r.Bellikl ozan s旦z端 arxaiklmidir.Dilimizd s旦zlrin arxaiklmsini m端xtlif tzah端rlri var.Bel ki, bzi s旦zlrin 旦z端,bzi s旦zlrin mnas脹 k旦hnlir.Buna gor d arxaik s旦zlr bir-birini eyni olmay脹b ,m端xtlif n旦vl端d端r.Azrbaycan dilind l端vi arxaizimlrin iki n旦v端 vard脹r: leksik v semantik arxaizimlr. Leksik arxaizimlr.ya v hadisni ifad etmkdn ayr脹l脹b tamamil arxaik plana ke巽n s旦zlr leksik arxaizmlr adlan脹r;msln,ay脹tmaq (demk), sr端k(srxo), yey (yax脹), irimk (巽atmaq), uyumaq(yatmaq) ,
- 9. sas脹 (端funtli) , tanuq( ahid) v s. Bu s旦zlr dilin l端t trkibinin passiv hisssin ke巽midir v m端asir dbi dilimizd fal ilnm iqtidar脹 olan olan leksik vahidlr h端ququna malik deyildir.Bunlar unudulmu ,ya da unudulmaq prosesini ke巽irn s旦zlrdir. Semantik arxaizimlr.z vvlki formas脹n脹 saxlay脹b, ancaq mnas脹 k旦hnlmi s旦z semantik arxaizm deyilir.Msln, ke巽mid kii s旦z端 adam, insan mnas脹nda ilnmidi; msln : Hm srb端 qrar端 taqtim yox, Dxi kii il 端lftim yox. (Xtai) Bu s旦z insan,adam s旦zlrinin meydana 巽脹xmas脹 il laqdar olaraq 旦z mnas脹ndan uzaqlam脹, vvlki mnas脹 arxaiklmidir.Haz脹rda bu s旦z sasn , cins mnas脹nda ildilir.Elc d r s旦z端 qdimd kii mnas脹n脹 bildirmi, sonradan ail 端zv端 mnas脹nda ilnmidir. Demli, semantik arxaizimin leksik arxaizimdn sas frqlndirn biri odur ki, semantik arxaizm uram脹 s旦z baqa mnada yen d l端t trkibind ilnir.Lakin leksik arxaizm istifaddn d端端r. Dilimizd leksik fonetik arxaizimlr d tsad端f edilir.Bunlara misal olaraq ,xlq (xalq), taraq (daraq), hna (x脹na), v s. kimi s旦zlri misal g旦strmk olar. Arxaizimlr v tarixizimlrdn bdii dilin 端slub x端susiyytlrini vermk 端巽端n istifad olunur.Hr hans脹 bir yaz脹巽脹 ke巽mi bir hyat脹n m端yyn tarixi bir d旦vr端n端 v o d旦vrd yaam脹 bu v ya digr s端rti qabar脹q vermk istdikd ,d旦vr端n m端yyn dil x端susiyytlrind bunu nzr 巽atd脹ramaq v hm d y端ksk tntnli 端slub yaratmaq 端巽端n arxaizmlri v tarixizimlri ildir: M..Sabirin erind bu ayd脹n g旦r端n端r. hri-mlumunuzun vzu qrar脹 necdir?
- 10. Hmdullah, nec g旦rm端d端c Nuh, 旦ylcdir! Yeni mktb a巽脹l脹bm脹 vtn 旦vlad脹 端巽端n ? Az deyil Adm a巽an mdrs hfad脹 端巽端n! Bu eird air Nuh (fsanvi peymbr), mdrs (dini mktb) kimi fonetik arxaizimlr ildilmidir. Arxaizimlr nitqd istehza, kinay, zarafat 巽alarl脹脹 yaratmaq 端巽端n d ildilir.Bunlar satira v yumor 端巽端n 巽ox m端vafiq vasitlrdndir.Msln; Sn aa mn aa 聴nyimizi kim saa Bu misaldak脹 aa s旦z端 vasitsil b端t端n ifadnin mzmununa kinay, istehza tonu verilmidir. Azrbaycan klassik erind ilnmi bir sira s旦zlr m端asir d旦vr 端巽端n art脹q arxaiklmidir.Bunlar脹n da ksriyyti rb b fars s旦zlri hesab脹na d端端r; Msln: Bildi tmami alm kim,drdimndi-eqm Yarb hnuz hal脹m bilmzmi ola yar脹m? (M.F端zuli) 3)Neologizimlr. Dild meydana gln yeni s旦zlr- neologizimlr(yunanca neos- yeni,logos-tlim demkdir) deyilir. Neologizim hadissi arxaizimin tam ksini tkil edir.Neologizimlr bir m端ddt ke巽dikdn sonra l端tin trkib hisssin qar脹araq onunla hmahnglir v 旦z neologizimliyini itirir.Bellikl yeni s旦zlr ancaq dil yeni gldiyi ilk d旦vrlrd neologizim ola bilir.Buna g旦r d yeni s旦z,tz s旦z anlay脹lar脹 nisbi v rti g旦t端r端lrk d旦vrlrl laqdar olan hadis kimi baa d端端l端r.Dilin l端t trkibinin passiv hisssin ke巽n bu v ya baqa bir s旦z tkk端l tapd脹脹 d旦vr 端巽端n neologizim kateqoriyas脹ndan 巽脹x脹b l端t trkibinin fal
- 11. hisssin ke巽rk ilk s旦zlr 巽evril bilr.Msln, XX srin 20-ci illrindn balayaraq traktor, kino, telefon, rayon,mexanik,vaqon v s.kimi s旦zlr dilimiz 端巽端n neologizim haesab edilirdi. Lakin hal-haz脹rda bunlar neologizim deyil.端nki bu s旦zlr dilimizin l端t trkibinin fal hisssin ke巽midir, orada 旦z端n m旦vqe tutaraq digr ilk s旦zlrdn frqlnmir.Eyni zamanda bunlar dan脹脹q prosesind ciddi 端subi rngarngliy malik olan tz s旦z kimi tsvv端r edilmir.B端t端n bunlara sasn dild yeni s旦z端n neologizim hesab edilmsini meyar脹 onu daxil olduu d旦vrdki ilk s旦zlrdn frqlnmsi, tzlik lamtini saxlamas脹,yenilik 巽alarl脹脹n脹 ks etdirn 端slubi keyfiyytlrini m端hafiz etmsidir. Neologizimlrin m端xtlif yaranma 端sullar脹 var. Bzi neologizimlr yeni ya v hadislrin meydana glmsi il laqdar olaraq onlar脹 dild ifad etmk 端巽端n yaran脹r; msln, kosmonavt,lunoxod v s. Bzilri d 端slubla laqdar olaraq bdii s旦z ustalar脹 trfindn yarad脹l脹r.Neologizimlrin bir 巽oxu dild vvlcdn m旦vcud olan s旦z ehtiyat脹 sas脹nda d端zldilir.Msln vaxt脹 il neologizim olmu G旦yr巽in,Qrnfil, Tamam, Almaz v s. kimi x端susi isimlr 端mumi isimlrdn; rab adlar脹 bildirn mdrs, bayan, sad脹ll脹, su adlar脹n脹 bildirn badaml脹, dilican 端mumi isimlri x端susi isimlrdn d端zlmidir.Neologizimlr morfoloji v sintaktik yolla d端zlir: yenilik巽i, g端ndlik, ayl脹q, hryan脹, neftay脹ran v s. Neologizimlrin bir hisssi cmiyyt ictimai m端nasibt prosesind yaran脹r v yeni leksik vahid kimi drk edilir.Msln, Xam torpa脹 birlmsini yaranmas脹n脹 qeyd etmk olar. Yeni s旦zlrin bzilri baqa dillrdn trc端m yolu il olduu kimi glir ki,bunlara kalkalar deyilir: zrb巽i (udarnik), 旦z端n端tnqid(samokkritka), a巽脹q drs(otk脹r脹t脹y urok), azarke(bolelik) v s.S旦z ustalar脹 trfindn yarad脹lan yeni s旦zlr dilin daxili inkaf qanunlar脹na uyun olduqda dbi dild 旦z端n m旦hkm yer tutur v onun l端t trkibini znginldirir.Msln ,C.Cabbarl脹 dilimiz
- 12. Ayd脹n,D旦nmz, Oqtay, Solmaz v s. kimi onlarca xs adlar脹 v baqa s旦zlr gtirmidir. Yaz脹巽脹 trfindn dil gtiriln s旦z dilin daxili ruhuna uyun olmad脹qda ,dild uzun zaman ilnmir v tezlikl dildn 巽脹xar脹l脹r. Nelolgizimlrin ml glmsi. Neologizimlr istehsalat脹n,elmin, mdniyytinin,incsntin,旦lknin mdni hyat脹n脹n inkaf脹 il laqdar olaraq yeni yaranm脹 anlay脹脹 ,hadis v keyfiyytlri bildirmk 端巽端n ml glir.Neologizimlrin yaranmas脹nda elmin rolu b旦y端kd端r.M端xtlif sahlr dair zngin neologizimlrin ml glmsi sosializim cmiyti 端巽端n daha 巽ox xarakterik olan hadis idi.端nki sosializim lamtdar hadislr,b旦y端k kflr d旦vr端 idi.Orda yaranan hr bir yenilik ,b端t端n ixtiralar is s旦z vasitsi il 旦z ksini dild tap脹rd脹.El buna g旦r d sovet d旦vr端nd Azrbaycan dbi dilinin l端t trkibin m端xtlif sahlr dair y端zlrl neologizim daxil olmudur.Bu neologizimlr iki mnbdn birincisi,旦z dilimizin daxili imkanlar脹 sas脹nda (azadl脹q,yeddilik,sol巽uluq,brbrlik v s.) ikincisi is baqa dillrdn s旦z almaq sas脹nda (sosializim,maral,kapitan v s.) yaranm脹d脹r.Neologizimlrin ml glm sbb v mqsdlri m端xtlifdir.Bunlardan bzilri yeni anlay脹 v hadislri adland脹rmaq 端巽端n yaran脹r.Neolgizimlr iki yer b旦l端n端r: 端mumi v frdi 端slubi nelogizmlr. mumi nelogizimlr.M端yn tlabata uyun olaraq 端mumxalq dilind meydan 巽脹xan neologizimlr 端mumi nelogizimlr adlan脹r; msln : tyyar巽i,balet, opera,teatr,qnatlndirici,elektrikldirm v s.dilimizin l端t trkibin k端lli miqdarda bu qbildn olan neologizimlr daxil olmudur. Frdi-端slubi neologizimlr .air v yaz脹巽脹lar, alim v mtbuat i巽ilrinin m端yyn mqsdlrl laqdar olaraq yarad脹qlar脹 neologizimlr frdi- 端slubu neologizimlr adlan脹r.Bu neologizimlr iki c端r olur: birincisi, m端stqil ,ikincisi kontekst neologizimlr.聴kinci forma s脹rf bdii
- 13. sntkarl脹qla bal脹d脹r. air v yaz脹巽脹lar脹n s旦z yarad脹c脹l脹脹 chti il bal脹 olaraq yeni yaranan s旦zlrin bzilri 端mumi neologizimlr s脹ras脹na daxil olur,bzilri is bel lamt v keyfiyyt ksb ed bilmir; msln: Qrbi sarm脹d脹,dumanlar,sislr, Ac脹lar duydu i巽indn Azr zlyib rqi hm脹n 巽脹xd脹 yola Blk bir d端g端n yard脹m巽脹 ola. (H.Cavid) Bu misaldak脹 旦zlmk airin frdi 端slubi il bal脹 s旦zd端r.mumilmdiyi 端巽端n dbi dilin fal trkibin ke巽 bilmmidir. Azrbaycan dbi dilind olan neologizimlr m端xtlif kilddir.Bunlar 端巽 n旦v b旦l端n端r: 1)Leksik-semantik.Dild hm mna, hm d formas脹 yeni olan neologizimlr leksik-semantik neologizimlr adlan脹r; msln: artel, proletar, diktatura, feodalizim, kommunizim v s. 2) Leksik. Ancaq formaca yeni olan neologizimlr leksik neologizimlr adlan脹r; ura (h旦k端mti) sovet( h旦k端mti), dar端lf端n universitet v s. 3)Semantik .Yaln脹z mnas脹 tz olan neologizimlr semantik neologizim adlan脹r; msln: yolda, m端qdds v s. Bunlardan m端qdds s旦z端 ke巽mid dini anlay脹larla bal脹 olaraq toxunulmaz mnas脹nda ilnmidir; haz脹rda is hr eydn 端st端n ,ziz mnas脹nda ilnir.Hm巽inin yolda s旦z端 vvllrd birg sfr 巽脹xan,yol gedn mnas脹n脹 bildirdiyi halda, indi hyat yolda脹, hmfikir v s. mnalar脹n脹 ifad edir.Azrbaycan dilind neologizimlrin birinci tipin aid olan s旦zlr 巽oxdur.Dild meydan 巽脹xan neologizimlr b端t端n faliyytlri boyu neologizim olaraq qala bilmdiklri 端巽端n iki istiqamtd dyiilir:Bunlar脹n bir qrupu dilin l端t trkibinin fal
- 14. hisssin ke巽rk 端mumilk xarakter al脹r.Digr qrup is az m端ddtdn sonra k旦hnlir, arxaiklir.Bzilri is passiv l端td olduu zamandan arxaiklir. mumilk s旦zlr.Cmiyyt v kainata aid ya,hadis,lamt v s. anlay脹lar脹n ad脹n脹 bildirib dild 巽ox ilnn s旦zlr 端mumilk s旦zlr deyilir.Bunlar ham脹 trfindn eyni drcd eyni mnada baa d端端l端r; msln : Yen d yamya脹l geyinir dalar , G旦z kimi durulur qaynar bulaqlar. riyir g端neylr d旦端ndki qar, Ya脹 da islad脹r o g旦y 巽mni, Tbit ilhama 巽a脹r脹r mni! Bu hissdki s旦zlrin ham脹s脹 端mumilkdir 端nki bunlar v onlarla eyni olan s旦zlr ham脹 trfindn eyni c端r baa d端端l端r.mumilk s旦zlr dilin l端t trkibinin sas hisssini tkil edir v zruri, hyati anlay脹lar脹 ks etdirir.Bu s旦zlr maddi varl脹a v insan faliyytinin b端t端n sahlrin aid olur.mumilk s旦zlr dilin hr 端slubunda, yni bdii, elmi, ictimai,rsmi 端slubunda iln bilir v ilndiyi nitqd fikrin b端t端n drinliyi il sad v anla脹ql脹 ifad olunmsalna rait yarad脹r dbiyyat siyah脹s脹: 1)Qurbanov.A M端asir Azrbaycan dili. 2)Cfrov S. M端asir Azrbaycan dili (leksika) 3)www.kitab.az