Elisa Pereira - A arte rupestre e a súa aplicación na aula
- 1. A arte rupestre e a súa aplicación na aula
- 2. Algúns Obxetivos… •Fomentar nos rapaces/as o interés polo noso pasado e polo patrimonio natural, histórico, lingüístico, cultural e artístico, asumindo as responsabilidades que supoñen a súa conservación e mellora. •Dar a coñecer aos rapaces unha das primeiras manifestacións artísticas como é a arte rupestre. •Achegar os lugares prehistóricos aos rapaces a través dos xacigos arqueolóxicos. •Identificar e situar cronolóxicamente os vestixios existentes relacionándoos cos pobos ou sociedades que os produciron para comprender mellor as súas orixes e a súa identidade •Comprender que a arte rupestre encerra moitas veces un significado que para nós é descoñecido; é unha “linguaxe simbólica” que era comprensible para os grupos prehistóricos. •Valorar e respetar ese patrimonio xa que se trata do legado dos nosos antepasados
- 3. Algúns CONTIDOS… Conceptuais Etapas da prehistoria Os petróglifos ou gravados rupestres As sociedades creadoras dos gravados rupestres A producción de alimentos As ferramentas empregadas ... Actitudinais -Tolerancia, respecto e valoración crítica de épocas e sociedades distintas da propia, valorándoas como elementos enriquecedores da existencia colectiva da sociedade. -Valoración dos vestixios do pasado e disposición a actuar de maneira favorable á súa conservación. -Valorar a importancia de situarse na época e sociedade obxecto de estudio para comprendela mellor. ... Avaliación -Dominio das categorías temporais e espaciais. -Coñecemento de novo vocabulario patrimonial. -Distinguir diferentes motivos representados …
- 4. Algunhas actividades -A investigación sobre algún relacionado con algún achádego. feito de caracter descriptivo -A representación cronolóxica dos elementos patrimoniais/representación gráfica das etapas da prehistoria -A análise de paisaxe natural e das transformadas pola actividade humana. -A reflexión sobre a necesidade de defender o patrimonio cultural. -O manexo e interpretación de mapas, empregados como fonte de información. croquis e gráficos
- 5. Algunhas actividades -Ter nas clase un obradoiro, unha reproducción dun gravado que sirva de soporte para que os alumnos fagan sobre el un calco ou botarlle un plástico (método de estudio) -Diferenciar entre a representación real e do imaxinario -Localizar diferentes motivos -Coñecer as diferentes lendas entorno aos gravados -Aprender vocabulario relacionado coa temática -Lectura dunha noticia sobre gravados rupestres (achádego, conservación…, ou a recollida dalgunha lenda da moura entorno a algún dos gravados -Realización de fichas didácticas
- 6. A CONTEXTUALIZACIÓN XERAL Previamente ao comezo das explicacións e dos obradoiros pódese facer unha breve descripción sobre que é a Arqueoloxía, en qué consiste o traballo do arqueólogo e a importancia da conservación de noso patrimonio arqueolóxico e histórico, en xeral, pero tamén pódese abordar dende o punto de vista da Arte.
- 7. ¿Qué é un xacigo? Chamamos xacigo ao lugar donde se atopan os restos arqueolóxicos. É decir, un lugar con restos de actividades humanas (acción antrópica) potencialmente interpretables a través do método arqueolóxico
- 8. Cronoloxía • PREHISTORIA • Paleolítico (útiles de pedra tallada). - Paleolítico Inferior (700.000-125.000 a.C.). - Paleolítico Medio (125.000-35.000 a.C.). - Paleolítico Superior (35.000-8.000 a.C.) Mesolítico (mellora tecnoloxía / 8.000-5.000 a.C.). Neolítico (útiles pedra puída, cerámica / 5.000-2.500 a.C.). C.).
- 9. Cronoloxía • PREHISTORIA: • Calcolítico/Idade do Bronce (comeza o traballo dos metais: cobre e bronce). - Calcolítico-Bronce Antigo (2.500-1.600 a.C.). - Bronce Medio (1.600-1.200 a.C.). - Bronce Final (1.200-800 a.C.). • • PROTOHISTORIA (non hai textos propios pero si doutras culturas): Idade do Ferro (comeza o traballo do ferro / Cultura Castrexa): 800 a.C.-remate da conquista romana do NW. (aprox. 29-19 a.C.).
- 10. Cronoloxía • IDADE ANTIGA : • Dominación Romana (s. I a.C.- inicios s. V d.C.). • Dominación Sueva en Galicia. - 409 (entran na Península Ibérica) – 460 (supremacía visigoda).
- 11. Cronoloxía • IDADE MEDIA: • Alta Idade Media (s. VI – s. XII). • Baixa Idade Media (s. XIII – s. XIV). • IDADE MODERNA (formación dos Estados Modernos / s. XV – finais s. XVIII). • IDADE CONTEMPORÁNEA (s. XIX – actualidade
- 12. ¿COMO CONTAMOS?
- 13. A CONTEXTUALIZACIÓN DO PERIODO QUE ESTAMOS A TRATAR
- 14. Holoceno ou Posglaciar Epipaeolítico e Mesolítico: Fase climática Preboreal (8050 a 7050 a.C.) Fase climática Boreal (7050 a 5050 a.C.) Neolítico: Fase climática Atlántico (5500 y 3000/2500 a.C.), clima fresco e maior pluviosidade Calcolítico e Idade do Bronce: Fase climática Subboreal (2500 a 800/700 a.C.), clima similar ao presente.
- 15. Actividade Obxetivo: Mostrar o proceso de deposición dos estratos a través do tempo, explicando cómo a estratigrafía se convirte nun negativo do proceso de conformación do xacigo, polo que si se sabe leer será como un libro aberto. Material: Caixa de plástico transparente, distintos tipos de terra, fragmentos cerámicos, pequenos obxetos imitando pezas arqueolóxicas.
- 16. Actividade Trátase de que aprendan a situar obxectos nos niveis correspondentes ás sociedades que a produciron
- 17. O Clima •Atopámonos no Holoceno, iniciado fai uns 10.000 años. •Aproximadamente cara o 4.000 a.C., progresivo incremento da humedade e a temperatura que favorece o incremento da vexetación arbórea así como o aumento do volume das augas do océano atlántico, acadando os maiores valores térmicos no suroeste de Europa.
- 18. Período Subboreal O inicio da “Idade dos Metais” coincide aproximadamente co inicio do periodo Subboreal (3.050-950 a.C.), máis fresco e seco que o que lle precede (Atlántico). En Europa occidental a influencia oceánica produciu un moderado descenso das temperaturas, pero tamén un aumento da humidade.
- 19. A vexetación Os datos polínicos indican para Galicia un retroceso da carballeira mixta en beneficio dos bosques de haxas e abetos, sendo a árbore máis representativa o alisio, propio do clima frío e moderadamente húmedo. Comeza a facerse patente a acción antrópica transformación da paisaxe, coa creación de brañas. na
- 20. Alimentación Presencia de ovicápridos, bóvidos e suídos. Productos secundarios coma leite e a obtención dos seus derivados como o queixo, e a manteca. Aínda que o cervo e o cabalo teñen unha gran presencia na representación dos gravados rupestres, tamén destacan o xabarín, o corzo ou o coello
- 21. Actividades •Realización dun álbum con distintas especies arbóreas presentes nesa época. •Representación dunha paisaxe sobre papel (escenificación) que logo se colocaría nunha parede da aula •Realización dun álbum ou/collage donde se reflictan as diferentes especies animais correspondentes a este periodo
- 22. O día a día Através das investigacións levadas a cabo nos últimos anos dedúcese que realizaban outros traballos coma o procesado de fibras animais como a lá así como vexetais como o liño sendo empregados na elaboración de tecidos e indumentaria. A materia prima vexetala tamén sería empregada para a construcción de estructuras ou labores de cestería. Outra actividade fundamental era a elaboración de vaixelas e utensilios
- 23. O traballo do metal •As primeiras produccións metálicas caracterízanse polo uso da tecnoloxía do cobre coa fabricación de machados planos, cinceis alabardas, puñais de espigo,… •Máis tarde traballarán o bronce empregado sobre todo para a fabricación de espadas •Respecto a orfebrería dende mediados do III milenio a.C coñécese as dúas técnicas de traballo o laminado e a fundición de pezas macizas.
- 24. INTERACIÓN Ampliación das redes de intercambio, mediante as que: Obtéñense materias primas Intercambianse obxetos Difundense técnicas e ideoloxías Exemplo. Cerámica campaniforme
- 25. In Intensificación Intensificación Crecemento demográfico Aparición de asentamientos máis visibles que nos tempos neolíticos precedentes Maiores dimensións dos asentamentos: (nalgunhas zonas da Península Ibérica, atopamos poboados fortificados) Cerámicas ricamente decoradas Ocupación máis ampla da paisaxe Exércese un maior control sobre o territorio inmediato, aínda que seguen mantendo unha certa movilidade residencial
- 26. O poboado da Idade do Bronce Reconstrucción dunha cabana no PAAR en Campo Lameiro Fai 4000 anos
- 27. Final do fenómeno tumular clásico Cara o 2.700 a.C. péchase o corredor dalguns monumentos megalíticos Comezan fenómenos de individualización no mundo funerario, donde poden aparecer ricos enxovais Durante este período coñécense dúas manifestacións artísticas: Grabados nas laxas dalgunhas cistas Petróglifos Rupestre do Grupo Galaico de Arte
- 28. ¿Qué é o grupo galaico de arte rupestre? •Non todos os gravados que aparecen sobre rochas ao aire libre teñen que coincidir nin nos aspectos temáticos nin na cronoloxía. •Conformao só un conxunto de gravados cunhas características tipolóxicas e técnicas moi similares e cun grado de desgaste moi apreciable
- 29. Distribución • Concentrada no cuadrante suroccidental de Galicia • Maior densidade no val do río Lérez • Sumáronse nos últimos anos outras comarcas nas que antes non se coñecían achádegos
- 30. Ubicación •A norma xeral que mostran na súa localización é unha forte preferencia polas altitudes medias e baixas •Situados case sempre en zonas de chans pobres, cubertas de maleza ou destinadas a pastos, con puntos de auga nos arredores, e incluso zonas de brañas •Nos terreos de ladeira, ubícanse no tercio superior •En ocasións hai relación con asentamentos
- 31. Actividade Localización de petróglifos Manexo de mapas e sitios xeográficos
- 32. AS ROCHAS •Téndese a elexir rochas de superficie plana, a ras do chan, pouco visibles dende certa distancia (algunhas hoxe están cubertas por sedimentos) •Na súa maior parte, os conxuntos non parecen concebidos para ser vistos dende a distancia •Sen embargo, hai algúns petróglifos de temática naturista, que por estar ubicados en superficies moi inclinadas, si poden estar concebidos para verse a certa distancia
- 33. ¿Cómo se facían os gravados? •Esquema idealizado para a creación dun petróglifo. •Arqueoloxía experimental •Empregaríanse rochas de cuarzo a modo de percutores •Fases: 1. Eleción do soporte 2. Delineado da figura a gravar 3. Percusión directa 4. Abrasión cun pequeno canto de cuarcita. Fonte extraída da guía do PAAR
- 34. Deseños xeométricos •É a que máis aparece amplamente representada: puntos, círculos concéntricos, combinacións de éstes, espirais, deseños laberínticos, etc •Conforman a base iconográfica esencial •Poden aparecer asociados con outros de temática naturista •Problemática de datación das coviñas
- 37. Laberintiformes
- 38. REPRESENTACIÓNS FIGURADAS •Representacións a medio camiño entre a estilización e o puro esquematismo •Os temas máis frecuentes son zoomorfos: cervos e cabalos sobre todo •Antropomorfos •Figuras concretas, como certas armas •Figuras dos chamados “ídolos cilindro”
- 39. Cervos •Figuras de aparición máis frecuente •Representacións dinámicas e estáticas •Aparecen variantes locais
- 41. Laxe dos Carballos, Paredes, Campolameiro
- 44. Figura humana •Escasas representacións •Figuras cazando a pé ou cabalgando
- 45. Actividades para escenas de doma e monta Preguntas ¿cal é o elemento co que soen amosarse na maioría das veces as figuras humanas de carácter esquemático? ¿Qué soen levar as figuras esquemáticas nas súas mans? ¿Qué actitude adoptan polo xeral as figuras humanas con respecto aos cervos?
- 49. Antropomorfos
- 51. Idolo cilindro Pedra das Ferraduras, Cotobade, Pontevedra
- 52. Figuras de armas • Puñais e alabardas que se corresponden con modelos concretos
- 55. Alabardas
- 56. Escudiformes
- 57. Didáctica Localización de xacigos de arte rupestre
- 59. Interpretación • Non podemos saber o seu significado porque o código perdeuse • Pero podemos destacar varios aspectos: – Represéntanse armas metálicas que non estarían ao alcance de todo o mundo (símbolos de estatus) – Represéntanse escenas de caza, que é interpretado para estas sociedades, como una actividade de prestixio social – Indica que non expresa un discurso sinxelo, sinon que ten unha forte carga simbólica de moi difícil interpretación
- 60. ¿estarían pintados? • Para poder entendelo temos que mirar cara atrás, así que o máis próximo ao Calcolítico e a Idade do Bronce sería o Neolítico…aínda que podemos ir máis aló ao Paleolítico, sin embargo en Galicia moi pouco se conserva deste periodo. • Un dos elementos máis novedosos na investigación do fenómeno do megalitismo durante o Neolítico ten que ver co a arte gravada ou pintada nas lousas que configuran as cámaras • Polas investigacións realizadas, non se cree que o gravado sexa un feito cultural diferenciado da pintura. • Tense un profundo convencemento de que se trata dunha acción paralela non só no espacio sinon tamén no tempo ante idénticos impulsos rituais e simbólicos. • A diferencia é que na pintura se engaden materiais á pedra soporte e no gravado actúase sobre esta para eliminala.
- 61. Técnicas da pintura parietal • Pintura simple:consiste na aplicación dunha pintura sobre a pedra soporte. directa • Pintura complexa: a pintura aplícase sobre un revoco ou capa de preparación previa de carácter arxiloso e cor branquecina
- 62. Os pigmentos • Son materiais coloreados que se mixturan cun adhesivo (aglutinante) e un diluínte (auga) para lograr un material líquido que será posteriormente aplicado sobre un soporte (pedra, revoco…) • As cores detectadas maioritariamente son: – Vermello – Negro – Blanco
- 63. Pinturas rupestres Algúns exemplos de pinturas rupestres do megalitismo Forno dos Mouros na Coruña
- 64. Actividades Elaboración de pinceis con fibra vexetal, animal paus e cordas Pintado das mans en negativo Elaboración de colgantes Elaboración de cerámica e decoración con cunchas
- 65. A conservación
- 66. Incendio 2006 Alto do Morouzo, Oia
- 67. Emprego de maquinaria pesada de xeito inadecuado
- 68. Canteiras
- 69. Vandalismo, Os Campos, Baiona
- 70. ¿Qué se pode facer para evitar a destrución deste Patrimonio?
- 71. Algunhas recomendacións Non tocar/Non pisar: o contacto frecuente das mans e pés sobre os gravados rupestres pode causar desprendemento da superficie da rocha Non remover: A contorna de calquer sitio rupestre pode conter importantes evidencias que poden axudar a reconstruir a historia do lugar. A ras do chan ou enterrados están ás veces fragmentos cerámicos, óseos ou líticos, que poden representar unha importante fonte de datos para os investigadores. Non limpiar si non é con persoal especializado. Non facer graffitis, nin marcar as rochas para resaltar os debuxos xa que produce un dano irreparable.
- 72. Divulgación do Patrimonio Rupestre
- 73. Área arqueolóxica do Tourón. Ponte Caldelas, Laxe das Cruces
- 75. Actividade Coincienciar da necesidade de conservar este Patrimonio
- 76. APLICACIÓN DO MÉTODO ձҸÁ䰿
- 77. Referencias orais Patrimonio inmaterial Trátase de rexistrar lendas de tradición popular, enquisas directas entre os habitantes das zonas estudiadas, etc. de datos e información sobre o pasado máis recente. Ás veces poden proporcionar datos moi antigos e curiosos. O imaxinario popular galego e ao igual que noutros xacementos arqueolóxicos volcou sobre os petróglifos lendas Tenden a aparecer nelas referencias a tesouros custodiados polos mouros, serpes e mulleres que custodian o tesouro.
- 78. Actividade • Recollida do patrimonio inmaterial existente entorno aos gravados rupestres obxeto de estudio. Así a través de enquisas aos habitantes das zonas estudiadas, ás veces pódense obter datos relevantes. •Escoitar unha gravación donde se relate a lenda. Ex Fragoselo.
- 79. Actividade: Ficha de campo
- 80. Actividade: Ficha de campo
- 81. Bibliografía VVAA; Los motivos geométricos en los grabados rupestres prehistóricos del continente europeo. Asociación Arquelógica Viguesa. Serie Arqueológica Divulgativa, nº 2, 1996 VVAA; Los motivos de fauna y armas en los gravados prehistóricos del continente europeo. Asociación Arquelógica Viguesa. Serie Arqueológica Divulgativa, nº 3, 1997 VVAA; Reflexiones sobre el arte rupestre prehistórico de Galicia. Asociación Arquelógica Viguesa. Serie Arqueológica Divulgativa, nº 4, 1998 Carrera Ramírez F. e Fábregas Valcarce R. Arte parietal megalítico no noroeste peninsular. Tórculo Edicións. 2006 Costas Goberna F.J e Hidalgo Cuñarro J.M; La figura humana en los grabados rupestres prehistóricos del continente europeo. Asociación Arquelógica Viguesa. Serie Arqueológica Divulgativa, nº 1, 1995 Barciela Garrido P. e Rey Seara E; Xacementos arqueolóxicos de Galicia. Xerais 2000 Costas Goberna F.J; Petroglifos del litoral sur de la Ría de Vigo. Publicacións do Museo Municipal “Quiñones de León de Vigo, nº 8. Vigo, 1985 Costas Goberna F.J e Fernández Pintos, J; Nuevos petroglifos al litoral sur de la Ría de Vigo (Valles Fragoso e Miñor). Castrelos 0. Vigo, 1987 Costas Goberna F.J; Hidalgo Cuñarro J.M e Ferreira Priegue F. Arte rupestre nos Montes de Maúxo. Rutas arqueolóxicas Viguesas., nº 2. Museo Municipal “Quiñones de León, Vigo 1998
- 82. Bibliografía García Alén A. e Peña Santos A, de la; Gravados rupestres de la provincia de Pontevedra. A Coruña, 1980. Monteagudo García, L; El petroglifo de Fragoselo. Archivo Español de Arqueología, nº 52, Madrid, 1943 Peña Santos A, de la; Vázquez Varela J.M; Los petroglifos gallegos. Cuadernos del seminario de Estudios Cerámicos de Sargadelos 30, Sada-A Coruña, Ediciós do Castro, 1999 Pereira García E; Caderno didáctico sobre os petróglifos. Museo Municipal “Quiñones de León, Vigo 1999. Pereira García E; O pasado en color a través das rochas. Museo Municipal “Quiñones de León, Vigo 1999. Vázquez Collazo S; Primeiro Curso de Guías para o Parque das Illas Atlánticas. 2006 Fotografías: Carrera Ramírez F.; Costas Goberna F.J; Fábregas Valcarce R.; Vázquez Collazo S.; Pereira Garcia E.; Páxinas web e da guía do PAAR. Debuxos: Costas Goberna F.J