1. Hizkuntz mendekotasunezko portaeran eragiteko proposamena: ikuspegi
psikologikoa
Gemma Sangin辿s S叩iz eta Ferran Suay i Lerma
Societat Valenciana de Psicologia
Laburpena: Lan honek ikuspegi psikologikotik komunitate minorizatuan dagoen
hizkuntz mendekotasuna aztertzen du. Hizkuntz mendekotasuna sistematikoki
hizkuntza dominatzailera aldatzeko portaera da; eta minorazioak inplikatzen du legez
koofizialak diren bi hizkuntza agertzeko probabilitateak oso desberdinenak direla.
Probabilitate hori bai ikaskuntzaren historiak bai berehalako erantzunetan izandako
gertaerek baldintzatzen dute. Analisi psikologiko horretatik abiatuta, hiztunei hizkuntza
gutxitua erabiltzen laguntzera bideratutako interbentziorako proposamen zehatza
formulatzen da.
1. Katalan hiztunen hizkuntz mendekotasuna
Oso gertaera behagarria da katalan hiztunak diren pertsonek ohikoa dutela hizkuntz mendekotasuna
praktikatzea. Hau da, gaztelaniara aldatzen dute (edo frantsesera Ipar Katalunian) hizketakidea ez
denean katalan hiztuna, edo baita ere, ez dela suposatzen dutenean. Gaztelaniarekin bateratzeko arau
hori sistematikoki aplikatzeak gure hizkuntzaren biziari kaltea dakarkiola esateak ez du
argumenturik behar. (ikus Meli 2004, eragin horren azalpen matematikorako). Beste alde batetik,
mendekotasunezko portaera horren inplantazioa azaltzen duten arrazoi historiko eta politikoak oso
ezagunak dira, eta lan honen helburua ez da kausa tipo horiek aztertzea, baizik eta fenomenoaren
analisi psikologikoa egitea. Horrek aipatu portaeran eragiten duten aldagaiak identifikatzea
suposatzen du, hau da, hizkuntza bat edo bestea aukeratzea baldintzatzen dutenak identifikatzea.
Gainera, katalan hiztunak hizkuntza dominatzailearen mende sistematikoki makurtzea onartzen ez
duenean gertatu daitezkeen gatazka egoerei aurre egiteko, baliabide interpertsonalak garatzera
bideratuta dagoen interbentzio eredu bat proposatu nahi dugu.
Gure kultura minorizazio sistematikora makurtuta egoteak, analisi mailan, norbanakoaren
ongizateari eragiten dio identitate pertsonalari eragiten dion neurrian. Pertsonek identitate
pertsonala erreferentziazko inguruarekin, familiarekin, taldeekin edo kolektiboekin duten
1
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
2. harremanetan oinarrituz eraikitzen dute. Komunitatearen ezaugarri bereizgarri batek kontsiderazio
baxua edo gutxiespen jasotzen duenean, pertsonek propioak diren ezaugarriak baztertzeko joera
dute, eta horrek ondoeza eragiten die. Hizkuntza ez dela soilik komunikazio bitartekoa, baizik eta
identitate zeinua ere badela barneratzen dugu (Marino 1996), eta auto-estimu maila asegarria
lortzeko, besteak beste, pertsonek gure identitatea argitu eta konplexurik gabe erakutsi behar dugula.
Identitatearen adierazpen hori, sistematikoki, beste identitate baten mesedetan (beste ezaugarri
batzuekin, beste hizkuntza batekoa) baztertu eta zapuzten denean, zaila da auto-estimu maila
osasungarriak mantentzea. Beste lan batzuetan azaldu den moduan (ikusi, esate baterako, Alexandre
2003) sarri gizarte valentziarrari egotzi zaion auto-estimu baxuak auto-gorrotoa sortzen laguntzen
du. Fenomeno hori honela definitu daiteke: pertsona batek talde propioan gutxiesten dituen
ezaugarriak izateagatik izan dezakeen lotsa sentimendua, ezaugarri horiek errealak edo imajinatuak
izan.
Gizarte valeentziarrean, duela urte asko, hizkuntza propioaren ordez gaztelania erabiltzea sozialki
igotzeko baldintza bihurtu zen. Diskurtso ofizialak gaztelania lehenengo mailako hizkuntza
kontsideratzen du, edozein erabileratarako balio duena, hasi erregistro kolokialenetik jasoenera arte;
katalana, berriz, erregistro kolokialetara eta famili testuinguruetara baztertzen d a(diglosia). Ideia
hori era desberdinetara indartu izan da. Hasi debeku esplizitutik (ikus Sol辿 y Sabat辿 y Villarroya
1994), komunikabide ofizialetan egun egiten den hizkuntzaren dekonstrukzioa edo agintari
politikoen erabilera minimora arte, are nulura arte (Suay y Sangin辿s 2004). Testuinguru sozial
horretan, lurraldeko hizkuntza propioak bigarren mailako rola du, eta etengabe atzera egiten du.
Hain aldarrikatua den elebitasunetik urrun, Herrialde Valentziarrean diskriminazio egoera dago, eta
herri eta hizkuntza batekoa izaten irmo mantentzen direnak, lurralde propioan aparheid batera
eramaten dira, hizkuntza propioan espresatzeko baimen eskuzabalarekinquot; (Adell 2003).
Laburtuz, asko erraztu da hizkuntza baztertzea: Valentziako hainbat sektoreren artean egoera hori
oso zabalduta dago, eta horrek belaunaldien artean katalanaren transmisioa galtzea eragin du. Sarri,
mendekotasun linguistikoa, hau da, hipotetikoki edo benetan katalana hitz egiten ez duten pertsonen
aurrean hizkuntza propioaren erabilera legitimoa abandonatzeko portaera interpretatzen da
adeitasun edo kortesia moduan (batez ere praktikatzen dutenen aldetik). Eta, aldiz, ezin da horrela
kontsideratu, beti zentzu berean gertatzen baita (katalan hiztuna da gaztelaniara aldatzen dena), eta
2
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
3. beste zentzuan inoiz ez, ezta bi hiztunek katalanez dakitenean ere. Beraz, mendeko portaera moduan
ulertzen dugu hizkuntza propioa abandonatzeko portaera bideragarria den edozein egoeratan, eta
indarrean dauden arauak kontuan izanda. Baina ez dugu kontsideratzen gaztelaniaz hitz egitea beti
mendekotasun portaera denik. Ez da Cuenca edo Segovian gaztelaniaz egiten dugunean, baina bai
Gandian edo Ulldeconan egiten dugunean. Ez diogu tiro ezaugarria eman nahi. Ez dago pertsona
mendeko eta ez mendekorik, gerta daiteke pertsonok egoera batzuetan mendekotasunez jokatzea eta
beste egoera batzuetan ez. Pertsona mendekoak baino gehiago, portaera mendekoak eta ez
mendekoak daude.
Esan beharra dago hizkuntzarekiko leialtasuna gertatzeko probabilitatea ere badela. Hain zuzen ere,
aukera bakoitza gertatzeko probabilitatea ez delako %50era gerturatzen, hizkuntza leialtasuna
handitzeko modua aztertzen dugu, pertsonak izan edota lortu ditzakeen baliabide espezifikoen
bidez.
Josep Murgadesek azaltzen duen moduan(2003), hizkuntz mendekotasunaren fenomenoak zerikusi
handia du auto-gorrotoarekin, baina hemen baliabide psikologikoak eskura izatearekin duen
harremana lantzea interesatzen zaigu; hau da, banakako hiztunak testuinguru bakoitzean hizkuntza
aukeratu behar duenean mendekotasunak eragiten dion modua konkretuki, eta bereziki, interesatzen
zaigu, psikologiatik egin daitezkeen ekarpenak hiritar katalan hiztunen auto-estimua eta ongizatea
handitzeko.
Egia da egun hizkuntza ordezkatzeko jasaten ari garen prozesua iraultzeko maila desberdinetan
eragin behar dela, baina, horrekin batera, egia da prozesu hori ulertu eta bertan eragiterakoan jaitsi
dezakegun azken mailan hiztun indibiduala dagoela. Edozein hizkuntz politikak, eraginkorra izan
dadin, hizkuntza erabiltzeko eredu konkretuak sortu behar ditu. Finean, hiztun indibiduala da
egoera bakoitzean erabiliko duen hizkuntza aukeratuko duena. Ikuspuntu psikologikotik, hizkuntza
aukeratzea portaera bat da eta, horrenbestez, ikasketa arauen arabera ikasten da. Horrela,
testuinguru zehatz batean hizkuntza aukeratzeko eragina duten elementuak dira, batetik, aurreko
estimuluak, horiek aukera bakoitzaren kostu-onura harremana zehazten baitute, eta bestetik,
egindako aukeraketaren ondorioak.
Artikulu honetan hizkuntz mendekotasuna aztertu nahi dugu, Portaeraren Analisi Funtzionalaren
ereduari jarraituz. Horrek bere baitan hartzen du hizkuntza aukeratzeko portaeran aldagai
nabarmenak direnak identifikatzea, ondoren aldagai horietako batzuetan eragiteko interbentzio
3
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
4. eredu bat proposatzeko. Eredu hori hizkuntz gatazka interpertsonala gertatzen den egoerei aurre
egiteko gaitasunak garatzera bideratuta egongo da. Horrekin, ekarpena egin nahi diogu: (a) hizkuntz
mendekotasunaren fenomenoa ulertzeari, eta (b) jendea katalanez espresatzeko probabilitatea
handitzeari.
Psikologia portaera edo jokabidea aztertzen zentratzen da. Horrela, fenomeno bat psikologikoki
aztertzeak inplikatzen du parte hartzen duten pertsonen portaeran zentratzea, eta horrek portaera
ebaluatzeko prozesu bat exijitzen du. Portaera ebaluatzeko eredu baten ezaugarri nagusietako bat da
eskuragarri dagoen informazio guztia integratzeko erabilgarria izatea da, eta, ondorioz, portaera
azaldu eta aurresatea posible egitea. Portaeran eragiten duten aldagaiak identifikatzea da kontua;
kasu honetan, hizkuntza bat edo bestea aukeratzea testuinguru jakin batean espresatzerako orduan.
Ebaluatzeko tresna moduan, Portaeraren Analisi Funtzionalak (Segura, Sanchez y Barbado, 1991)
portaera eta edozein erantzun gertatzeko probabilitatea modulatzen duten aldagai desberdinak
baieztatzeko eta estimulu funtzioak behatzeko oinarrizko gako batzuk eskaintzen ditu. Portaera
ulertzen dugu gertaera jakin batzuen arteko harreman funtzional moduan, ordena jakin batean
gertatzeko joera dutenak, eta ez fenomeno monokausal moduan. Horrenbestez, aldagai
dependenteen eta independenteen nozioaren ordez, hau da, erantzuna estimuluaren araberakoa dela
eta estimulua organismoarekiko independentea dela dioen nozioaren ordez, norabide bikoitzeko
eskema bat erabiltzen da, eta hori estimuluen eta erantzunen arteko harremana: Es Er (Kantor
1978).
Izaera interaktiboko analisia da, zeinean portaera ez den soilik hizkuntza aukeratzeko ekintza, baizik
eta ekintza horren eta berarekin harremana duten kontingentzien arteko konexioa, aurrekariak eta
ondorioak barne. Beraz, giroa portaeraren berezko osagaia da, eta portaera ulertu eta aurresateko
ebaluatu beharreko ezinbesteko elementua da. Portaera definitzeko giroaren aldagaiak identifikatu
behar dira, baita organismoak berez dituenak ere. Landuko dugun portaeraren sekuentzia ondorengo
hau da: .
Aurreko estimulazioa Portaera Ondorengo estimulazioa
Portaeraren sekuentzia horrek osagai bakoitzaren funtzio espezifikoa zein den detektarazten du,
osagaien arteko interakzioaren funtzionalitatea ahaztu gabe. Portaera kate horretan, sekuentzia jakin
4
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
5. batean Ondorengo estimulazioa dena, ondorengo sekuentzian Aurreko estimulazioa izango da, horrela
portaerari koherentzia eta jarraikortasuna ematen dioten pauso desberdinak lotuz.
1. Taulan etorkizunean portaera bat izateko eragin dezaketen aldagai tipoak daude.
1. Taula PORTAERAN ERAGINA DUTEN ALDAGAI TIPOAK
ALDAGAI DISPOSIZIONALAK ALDAGAI FUNTZIONALAK
ESTIMULU FUNTZIOA ERANTZUN FUNTZIOA
INGURUKOAK NORBANAKOARENAK
(Aurreko estimulazioak) (Ondorengo
estimulazioak)
Hurbileko Espezifikoak: Egoera
Indartzaileak
testuingurua
Ikasketaren historia Erantzun baldintzatuak:
Testuinguru zabala
Pribazioa/Asetzea Fisiologikoak Zigorrak
Balio sozialak
Orokorrak: Psikologikoak
Une ebolutiboa
Gorabehera funtzionalak
Egiturako gorabeherak
Trebetasunak
Estimulazio tasa
indartuz gero
Lehentasunezko berrespen
funtzioa
Portaera bat behatzeko, aldagai funtzionalak eta disposizionalak kontuan izan behar dira, eta azken
horiek banatu egiten dira, portaeraren bi osagaiak ebaluatzeko: norbanakoa eta bere ingurua. Beraz,
bi sarrerako koadroa marraz dezakegu, lau zatitan banatuta (1 irudia).
1 irudia. Aldagai disposizionalak eta funtzionalak (Segura et al. 1991, aldatua)
ALDAGAI DISPOSIZIONALAK
Inguruaren baldintza Norbanakoaren
fisiko eta sozialak baldintza fisikokimiko
eta biografikoak
INGURUA NORBANAKOA
Estimulu funtzioak Erantzun funtzioak
ALDAGAI FUNTZIONALAK
5
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
6. Aldagai disposizionalak norbanakoaren eta bere inguruaren baldintza dira, interakzioa gertatzeko
eragina dute, gertatzea probableago egiten dute edo alde edo kontra agintzen egiten dute (Segura,
1991). Beraz, inguruaren aldagai disposizionalak aztertzen ari garen portaera gertatzeko
probabilitatea aldatu dezaketen baldintza anbientalak dira. Testuinguru zehatz batean
komunikatzeko, katalana aukeratzean eragina duten aldagai disposizionalak hauek izan daitezke:
zuzentzen garen pertsonak edo taldeak hitz egiten duen hizkuntza, erreferentzi taldearen hizkuntz
erabilera, edo hizkuntza bat edo bestea aukeratzearen aurreikusitako ondorioak. Modu horretan,
(a)zuzentzen garen taldeak katalanez hitz egiten duen testuinguru batean, (b) hizkuntza horretan
espresatzea ohikoa bada eta (c) katalanez hitz egitea ondo kontsideratzen bada, hizkuntza hori
aukeratzeko probabilitatea maximoa izango da. Bestalde, probabilitatea gutxitu egingo da (a) taldea
erdal hiztuna denean, (b) katalanez espresatzen den beste pertsonarik ez dagoenean eta (c) katalana
hizkuntza prestigioduna ez denean.
Hizkuntza batean hitz egitean eragin handia duen beste aldagai tipo bat balio sozialak dira. Balio
sozialak aurretiazko ideia multzo bat dira (aurreiritziak), talde sozial handiek partekatuak eta orokor
gisa kontsideratu ohi direnak. Aztertzen ari garen portaeraren kasuan, oso garrantzitsuak dira
testuinguru jakinetan hizkuntza bat edo bestea erabiltzearen egokitasunari buruzko balio sozialak.
Kontuan hartu beharreko berezitasun bat da sarri katalanez hitz egiteak suposatzen duen konnotazio
ideologikoa. Bereziki Valentziako metropoli area handietan, komunikazio hizkuntza moduan
gaztelania erabiltzea ohiko bihurtu da populakuntzaren zati handi batentzat, eta katalanez hitz egitea
ohikotzat duen portaera politikoki konnotatuta gelditu da, ideologia nazionalistaren portaera propio
modura. Gaztelaniaz hitz egitea, ordea, ez da interpretatzen ideologia gaztelau nazionalista moduan,
baizik eta jarrera neutro moduan. Nabarmena da gezurra dela, baina egia da pertsonok nahiago izaten
dugula burutzen ditugun interakzio sozial guztietan geure ideologia modu irekian ez adierazi, eta
politikoki konnotatzen duen hizkuntza bat aukeratzeak aukera horri kostu bat gehitzen dio.
Kontrako zentzuan, esan beharra dago baita ere, komunikazio hizkuntz moduan katalanaren
erabilera orokorragoa den inguruetan, hizkuntza hori erabiltzearekin harremana duten indartzaile
eta zigorren arteko harremana oso desberdina izan daitekeela. Baldintza horietan hizkuntzaren balio
konnotatiboa, gutxienez, txikiagoa da. Edozein modutan, aitortu dezakegu balio sozial onartuenek
katalanari bigarren mailako kategoria (eta eginkizuna) ematen diotela, hau da, ez da ezinbestekoa
6
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
7. zirkunstantzia batzuetan zein besteetan. Gaztelaniak, ordea, lehentasunezko hizkuntzaren
kontsiderazioa du, eta bere erabilerak ez du kalte indibidual berehalakorik ia inongo kasutan.
Horrez gain, norbanakoaren aldagai disposizionalek erreferentzia egiten diote hainbat alderdiri:
hiztunaren konpetentzia linguistikoari, espresatzeko duen gaitasunari, bere trebetasun psikologikoei,
edo hizkuntza bakoitzaren erabileraren historiarekin harremana duten datu biografiko batzuei, hau
da, bere ikasketaren historia indibidualari. Dudarik gabe, hizkuntza bat erabiltzeagatik jasotako
aitorpenen eta zigorren arteko harremanak baldintzatzen du pertsona bakoitzaren portaera
linguistikoa. Katalanak azkeneko mendeetan zigor baldintza zehatzak izan ditu, eta espresuki
esparru jakin batzuetan erabiltzea debekatzen zuten legeak ere egon dira. Baldintzatzearen
paradigmaren arabera, zigor sistematikoa jaso duen portaera batek gertatzeko probabilitate txikiagoa
izango du. Kontrako baldintza sozial eta legalek oso modu garrantzitsuan kaltetu dute katalanaren
prestigio soziala; prestigioan modu negatiboan eragiten dute agintari eta pertsonaia publikoek gutxi
erabiltzeak. Horrenbestez, giro bat sortu da, eta bertan jotzen da edukazio txarrekoa edo baztertzailea
dela pertsona bat testuinguru publikoetan katalanez aritzea, edo besterik gabe erdal hiztunen
aurrean. Horrek eta beste balio sozial batzuek (hizkuntza komunikazio tresna hutsa dela sinestea,
edo benetan garrantzitsua dena elkar ulertzea dela, edo katalanez hitz egitea nolabaiteko txokokeria
dela edo kosmopolitismo falta adierazten duela) hiztunek hizkuntza propioan hitz egiteko
probabilitatea murriztea laguntzen dute ( betiere hizkuntza gaztelania ez denean).
Portaeran eragina duten aldagai funtzionalen artean estimulu funtzioa aztertu behar da.
Indibiduo batek ez die erantzuten bere inguruko estimulu guztiei, balio esanguratsua dutenen
aurrean bakarrik erantzuten du. Horrela, lau estimulu talde desberdindu ditzakegu. Denbora
kontuan izanik, aurreko estimuluei eta ondorengo estimuluei buruz aritu gaitezke, eta, jatorriaren
arabera, kanpo estimuluei eta barne estimuluei buruz. Aurreko estimulazioak kasu bakoitzean
berari lotuta dagoen erantzunerako funtzionatzen du, berarekin harremana daukan beste estimulu
baten seinale, iragarle edo errepresentazio moduan (Segura, 1991). Egokitutako estimuluak dira,
portaera jakin bat eragiteko propietatea hartu dutenak. Ondorengo estimuluaren funtzioa, berriz,
etorkizunean antzeko baldintzak gertatzen direnean interakzio mota berdina gertatzeko
probabilitatea handitzea edo txikitzea da. Estimulu horiek, beren balio subjektiboa dela eta,
errefortzu propietateak hartzen dituzte, bai izaera positiboarekin (saritzea), bai negatiboarekin
(kontrako sentsazioa arintzea). Modu horretan, erantzun jakin bat eman ostean atzeman
daitezkeenez, etorkizunean berriz gertatzeko probabilitatea handitu egiten da.
7
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
8. Horrela, hizkuntza batean espresatzen den pertsona batek, baldin eta sistematikoki erantzun moduan
ulertu ezina, indiferentzia edo gaitzespen nolabait nabarmena jasotzen badu, hizkuntza hori
erabiltzeari uzteko joera izango du. Eskolan katalanez mintzo ziren umeei ahoa xaboiaz garbitzen
zitzaien garaiak ez daudela urruti gogoratu beharra badaukagu ere, egia da orain ohikoagoak direla
beste zigor tipo batzuk, sotilagoak izanda ere besteak bezain efektibo direnak.
Hala ere, bada hizkuntza propioan hitz egiteagatik zigortzearekin harremana duen fenomeno
aipagarri bat, hizkuntz mendekotasunaren oinarrietan dagoelako. Ikasitako babesgabetasuna da (learned
helplessness), eta definizioa izan daiteke erantzunen eta berrespenaren artean harremanik ez
dagoelako hartutako espektatiba (Ursin eta Eriksen 2004). Fenomenoa hasiera batean animaliengan
behatu zen, konkretuki txakurrengan: txoke elektriko saihestezinen mende egon ostean (txakurren
erantzuna edozein izanda ere txokea ez zen gelditzen ), ikasketa hori orokortu egiten zuten, eta ihes
egitea posible zen beste egoera batzuetan ere ez zuten ihes egiteko ahaleginik egiten.
Babesgabetasunaren oinarrizko ezaugarri bat da erantzun orokorturako espektatiba izatetik erantzun
posible guztiak izatera pasatzen dela. Hori animaliengan eta baita gizakiengan ere ikusi da. Izan ere,
ikasitako babesgabetasuna Seligmanek formulatutako depresioaren eredu kognitiboaren oinarrian
dago (1975).
Esku artean dugun gaiari dagokionez, babesgabetasuna (edo indefentsioa) ikastea adibide zehatz
baten bidez azaldu dezakegu. 40ko eta 50eko hamarkadetan eskolatutako belaunaldietan ohikoa zen
eskolaumeak katalanez hitz egiteagatik zigortzea. Sarri askotan, pertsona horiek beraiek irainduak
izaten ziren gaztelaniaz hitz egiten zutenean, beren azentua zela eta, eta gaztelaniaz hitz egiteko
zailtasunak zituztelako. Beraz, bi erantzun posible zituen egoera batean (katalanez hitz egitea edo
gaztelaniaz hitz egitea), zigorra jasotzen zuten portaera bategatik eta zigorra halaber besteagatik.
Zigorretik ihes egiteko, pertsona horietako askok beren hizkuntza ezkutatu ez ezik, beren identitatea
ere ezkutatu dute. Eta norbere identitatea sistematikoki ezkutatzea onartu denean, oso probablea da
horrek dakarren disonantzia kognitiboa murriztea aukeratzea, eta azkenean nortasunari berari uko
egitea. Hain zuzen ere egoera horretan oinarritu daiteke autogorrotoaren fenomenoa,
baldintzapenean oinarritutako perspektiba batetik.
8
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
9. Kontzeptu berriago batek, desesperantzak (hoplessness), aztertzen ari garen jarrera linguistikoak hobeto
ulertzen lagun diezaguke. Desesperantza definitu daiteke erantzun gehienek edo guztiek emaitza
negatiboak ekartzen dituztelako jasotako espektatiba moduan (Ursin eta Eriksen 2004). Aurretik
ikusi dugunean ez bezala, honetan kontrola dago; erantzunek eraginak dituzte, baina eragin guztiak
negatiboak dira. Horrek, gizakioi dagokigunez, erruduntasunaren elementua sartzen du, eta batez
ere horregatik esan da desesperantza depresio eredu hobea dela, babesgabetasuna baino (Johnson et
al. 2001). Ziurrenik, hori hobeto egokitzen da egun bizi dugun hizkuntza egoerara. Katalan hiztunok
badakigu gure hizkuntzan espresatu gaitezkeela eta, hala ere, horrek eragin negatiboak ekarri ohi
ditu (eta lehenaldian ekarri zituen, eta desesperantzaren ikasketa indartu). Beharbada orain ez gara
kolpe edo zigor fisikoei buruz ari, baina bai gutxieste, indiferentzia, marjinazio edo, besterik gabe,
gatazkari buruz. Katalanez hitz egiteak gatazka badakar (ondorio negatiboa da) pertsonek hori
egiteari uzteko joera izango dute. Bestalde, egin dezaketela dakitenez (nolabait, beraien esku dagoela)
errudun sentitu daitezke, eta justu hori da desesperantza.
Beste alde batetik, gaztelaniaz hitz egitea, eta hori portaera alternatiboa da, modu negatiboan indartzen
da, ez duelako inolako zigorrik suposatzen. Horrela, pertsonek egoera jakinetan gaztelaniaz
espresatzen ikasten dute, horrela zigorra jasotzea saihesten dutelako.
Berrespen positiboari dagokionez, esan beharra dago katalanez hitz egiteak sari batzuk izan
ditzakeela. Jatorrizko katalan hiztun batentzat, sari horiek harremana izan dezakete nagusiki
erosotasunarekin eta komunitatearekiko identifikazioarekin; katalan hiztun berriak, berriz, beste
indartzaile batzuetan zentratuko dira, esate baterako, zoriondua izatean, lanpostua lortzean edo
jasotzen dituen komunitatean integratuta sentitzean. Izan ere, identitate zeinu moduan, hizkuntza
tresna demokratiko eta igualitarioena da (Joan 2004). Ezaugarri etniko edo jatorrizkoengatik (leinu
edo linajeak) identifikatzen diren komunitateetan, kanpotik datorren pertsonarentzat ezinezkoa da
integratzea. Aldiz, hizkuntzak identifikatutako komunitatean integratzeko egin behar den guztia
hizkuntza ikasi eta erabiltzea da. Eta gure lurraldean katalana integratzeko hizkuntza da: katalana
hitz egiten duten pertsona guztiek gure komunitateko kide bihurtzen dira.
9
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
10. Laburbilduz, esan dezakegu mendekotasun linguistikoa ikasitako portaera dela, ia kuestionatzen ez
den testuinguru batean gertatzen dena. Horrela, berrespen positiboengatik (onarpen soziala), eta
berrespen negatiboengatik (gatazka saihestea) mantentzen da. Posible da hori praktikatzen duten
pertsonak mendeko portaera bat izateaz kontziente ez izatea, eta kortesia erakustea edo edukazio ona
izatea kontsideratzera iristea. Aldiz, guk mendeko portaeratzat jotzen dugu (modu sistematikoan
amore eman eta hizkuntza propioa baztertzea beste hizkuntzaren presentzia hutsaren aurrean) eta
horrek neurri handi batean azaltzen du egozten zaigun auto-estimu baxua. Horregatik pentsatzen
dugu horrela jokatzeko baliabideak eskuratzeak katalan hiztunen ongizatea eta auto-estimua handitu
ditzakeela.
3. Hizkuntz mendekotasunean eragin.
Katalana komunikazio hizkuntza izan dadin ekarpena egin nahi dugu, hizkuntz gatazkak dituzten
egoerak konpontzeko gaitasuna handitzera bideratuta, eta gure ikuspegi akademiko eta
profesionaletik, hau da, Psikologiatik, interbentzio estrategia bat garatu dugu: Taller de espacio
ling端鱈stico personal (TELP). TELP horrek hizkuntz gatazkari aurre egiteko baliabide pertsonalak sortu
nahi ditu, eta dagoeneko existitzen direnak hobetu. TELP katalan hiztunengana bideratuta dago
(jatorrizkoak edo adopziokoak, berdin-berdin), zeinak beste batzuentzako portaera eredu izan
daitezkeen, maila desberdinetan. Horrek barne hartzen ditu lider politiko eta sozialak, irakasleak,
gurasoak eta abar. Jakin dakigu hizkuntz leialtasunari buruzko ereduen gabezia oztopo larria dela
hiztun berriek katalana komunikazio hizkuntz moduan hartzeko. Hori oso nabarmena da
Valentziako gizartean, izan ere, salbuespenak salbuespen, buruzagi politiko eta agintariek
gaztelaniazko kulturarekiko erabateko mendekotasuna praktikatzen dute, eta bakarrik identitate
valentziarraren aspekturik folklorikoenak aldarrikatzen dituzte (normalean gaztelaniaz).
Horrenbestez, ezinbestekoa iruditzen zaigu pertsonek baliabideak ikastea hizkuntz leialtasunari
eusteko (eta norbere ongizateari), eta, ondorioz, eragina duten beste pertsona batzuentzat eredugarri
izatea. Printzipioz, dagoeneko hizkuntz kontzientzian nahikoa maila duten pertsonentzat
pentsatutako iniziatiba da hau. Pertsona horiek, nahiz eta kontzientzia maila izan, maila
indibidualean hizkuntza minorizatua hitz egitearen eragozpenak jasaten dituzte, eta horrek ongizate
soziala eta pertsonala nabarmen kaltetzen die. Ez dugu posibilitate bat ahaztu behar: pertsona horien
10
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
11. hizkuntz asertibitateak beste pertsona batzuei kontzientzi maila altuagoetara iristen laguntzea, baina
hori ez da TELPen lehentasunezko helburua.
Lan saio sorta bat da, metodo interaktiboa jarraitzen da Portaeraren, Kirol Psikologiaren eta
Antzerkiaren Terapiatik datozen teknika eta metodoak erabiliz, eta portaeraren analisiaren hiru
mailetan eragiten da: maila fisiologikoan, kognitiboan eta motorrean, gatazka egoerei aurre egitetik
eratortzen diren kostuak minimizatzeko, eta ahal den neurriraino eratortzen diren satisfazioak
handitzeko. 10-15 pertsonarentzat pentsatuta dago, guztira 10-20 ordutan, eta bertan daude:
(a) Hurbilpen teorikoa: egoera jakin batean hizkuntza aukeratzeko prozesua maila indibidualean nola
gertatzen den ulertzeko ezinbestekoak diren ezagutza minimoak eman nahi dira. Aukeratze prozesua
hainbat eraginen mende dago, eta eragin horiek aukera bakoitzaren probabilitatea aldatzen dute.
Portaeraren analisiaren ikuspuntutik, aukera posible bakoitzetik eratortzen diren ondorio positiboek
eta negatiboek pertsonaren portaera gidatuko dute etorkizun hurbilean. Modu horretan, katalanez
hitz egiteak, probabilitate handiagoarekin, hizkuntz gatazkara eramango du (subjektuarentzat
ezatseginak izan ohi dira), eta horrek berriz egiteko probabilitatea murritzaraziko du, katalana
erabiltzea gatazka egoera - horri lotutako ondoeza sekuentziaren errepikapena handitzen den neurrian.
Gure iritziz, portaera hori erregulatzen duten mekanismoak ulertzeak lagundu egiten du katalanaren
alde gertatzeko probabilitatea aldatzera bideratutako portaera estrategiak lantzen.
Arazoa Psikologiaren ikuspegitik lantzeak inplikatzen du erantzun indibidualean zentratzea. Nahiz
eta beste analisi maila batzuk ahaztu ez (analisi soziala, legala, politikoa), gure formazioak portaera
indibidualean esku hartzeko gaitasuna ematen digu. Proposatzen dugun esku hartzea portaera
aztertzeko eredu zientifikoetan oinarritzen da, eta horrek ulertarazten digu nola sortu diren
portaerak eta zergatik mantentzen diren. Interakzio sozialetan katalanez hitz egiteko portaera
gertatzeko probabilitatea handitzeko xedearekin, gure hizkuntza sozialki erabiltzen dugunean
ongizatea eta satisfazioa esperimentatu ahal izatea ahalbidetuko diguten baliabideak ikas daitezke
(b) Hizkuntz gatazka duten egoerak sailkatzeko proposamen funtzionala egiten da, eta hizkuntz
gatazka duten egoerei modu desberdinetan aurre egin dakiekeela erakutsi nahi du, ezaugarri batzuen
arabera, esate baterako, hizketakideen arteko harreman motaren arabera, elkarrekintzaren
aurreikusteko moduko ondorioen edo eragiten digun inplikazio emozionalaren mailaren arabera.
11
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
12. Portaeraren baldintzatzaile garrantzitsu batzuek testuinguruko faktore batzuekin dute zerikusia,
esaterako, aurrez aipatutakoek. Egungo egoera da katalan hiztun gehienek mendekotasun
linguistikoa praktikatzen dutela, egoera sozial askotan beren hizkuntza baztertuz. Egoera horietako
batzuek hiztunarentzat ondorio kaltegarri zuzenak ekar ditzakete (esate baterako, lan bat galtzea edo
ez lortzea). Kasu horretan uler dezakegu, sinplifikatuz, hizkuntza irizpide instrumentalen arabera
aukeratuko dela. Beste egoera batzuk, berriz, hierarkikoki alderantzizkoak dira, eta katalan hiztuna
da pertsona posizio supraordinatuan kokatzen dena. Teknikoki katalana aukeratzeko probabilitateak
alderantzizko bi egoera horietako bakoitzean oso desberdina izan beharko litzateke. Eta aldiz,
behaketa soilak esaten digu ez dela hori juxtu gertatzen dena. Katalanek mendekotasuna praktikatu
ohi dute, bai hizketakide subordinatuekin, bai supraordinatuekin.
Hizkuntz gatazka desberdinak deskribatu eta sailkatzeak lagundu egiten du erantzun (portaera)
desberdinak eta egoera bakoitzaren ezaugarrietara doituagoak aukeratu eta emateko estrategia
berriak jasotzen.
(c) Dagoeneko dauzkagun baliabideak identifikatzea, garatzeko xedearekin, eta teknika eta baliabide
berriak ikastea. Hori dramatizazioen bidez eta taldeka eta bikoteka lan eginez egiten da, antzerkiko
teknika batzuei buruzko oinarrizko formazioa txertatuz. Praktika eta ariketa horien bidez partaideen
ahozko eta ez ahozko espresiorako gaitasunak optimizatu nahi ditugu komunikazioa ezartzeko
orduan efikazagoak izan (eta sentitu) daitezen.
Ziur gaude pertsonak, baliabide efikaz gehiago dituzten heinean, benetako hizkuntz aukera bat
egiteko libreagoak direla, beren hizketakideekiko mendekotasuna sistematikoki praktikatzera
behartuta egon gabe. Argi dago baliabideak dituzten pertsonek baliabide horiek erabili edo ez erabili
aukeratu dezaketela, baina baliabiderik ez dutenek ezin dute. Finean, erabakia hiztunarena da.
Halaber, esan behar da gure proposamenak ez duela izaera dikotomikorik. Alternatibak ez dira (a)
denboraren %100ean katalanez hitz egin, edo (b) hizkuntz abandonua praktikatu. Aitzitik,
12
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
13. gradualtasun zabala onartzen duen proposamena da eta, beraz, hizkuntzarekin konpromiso maila
desberdina duten pertsonek asumitu dezakete. Horrela, orain komunikazio sozialerako batez ere
gaztelania erabiltzen duten hiztunek oso pauso erraza egitea planteatu dezakete, etorkizuneko
interakzioak katalanez hasi, aurrerago erabakitzeko, hizketakidearengandik jasotako erantzunaren
arabera, hizkuntza horretan jarraitu edo beste batean. Pauso erraz horrek saihestuko du, esate
baterako, hain ezaguna den fenomenoa gertatzea: bi katalan hiztun elkarren artean gaztelaniaz hitz
egitea, besterik gabe biek (gaizki) aplikatu dutelako gaztelaniara berdintzeko arau ezaguna,
hizketakidearen hizkuntza zein den ezagutu aurretik.
Esan beharra dago era berean, progresibitatea elementu erabakigarria dela katalan hiztunen hizkuntz
asertibitatea handitzeko. Esan berri duguna egitea erabaki duten pertsonek (eta beharrezko
baliabideak eskuratu dituztenek) aurkituko dute, denbora gutxira, katalanez hitz egiteari eusten
askoz erosoago sentituko direla, katalanez hitzik egin ez baina zailtasunik gabe ulertzen dutela
erakusten duten hizketakideen. Eta progresio gradualak ahalbidetzen du, hain zuzen ere, hizkuntz
normaltasunerantz bilakaera arrazoizkoa eta erosoa egitea. Normaltasun hori, finean, ez da beste
munduko ezer. Mundu honetan erraz asko ikus dezakegu, buelta eman eta gaztelaniaz mintzo diren
gure herrikideei begiratu besterik ez dugu.
13
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
14. 4. Ondorioak
Laburki lan honetan adierazten diren ideia nagusiak jasoko ditugu:
1. Katalan hiztunei sarri egozten zaien auto-estimu baxuaren oinarrian hizkuntz mendekotasuna
dago.
2. Katalan hiztun askok hizkuntz mendekotasuna praktikatzeko arrazoi historiko, politiko eta
sozialak daude.
3. Finean , ikasitako portaera da eta, beraz, aldatu daiteke.
4. Fenomeno hau Psikologiatik aztertzeak esan nahi du hizkuntza aukeratzeko portaerarekin
harremana duten eta portaera hori eragiten duten estimulu eta ondorioetan zentratzea.
5. Komunikazio hizkuntza gisa katalana aukeratzeko probabilitatea handitzeko modu bat gatazkari
aurre egiteko baliabide pertsonalak handitu eta garatzea da.
6. TELP lantegia katalana komunikazio hizkuntza izatea nahi duten baina testuinguru ez oso
aldekoetan katalanez aritzen direnean zailtasunak edo ondoeza esperimentatzen duten pertsonei
bideratuta dago.
7. Gure iritziz, pertsona batzuek hizkuntz gatazkari efikazia eta atsegin handiagoarekin aurre
egiteak eragina izan dezake beste pertsona batzuek hizkuntz mendekotasunari uzteko eta, horren
ordez, portaera atseginago eta osasungarriagoa izateko.
8. Edozein hiztunek aldatu dezake, kostu gutxirekin, egungo hizkuntz jarrera, bere bizitzan eboluzio
handia egin beharrik gabe, eta hizkuntz jarrera asertiboetarantz eboluzionatuz.
9. Hizkuntz mendekotasuna modu mailakatuan abandonatu daiteke, gure hizkuntza erabiltzen
dugun egoera kopurua progresiboki handituz.
14
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
15. Erreferentziak
Adell, Marc Antoni: Autoestima i identitat: enfocament psicol嘆gic. En Gibert, Q.; Murgades, Josep.;
Adell, i Joan, Bernat.: Autoestima i Pa誰sos Catalans. La Busca edicions, 2003.
Alexandre, V鱈ctor: Catalanitats. T. Strubell (koord.): Lautoestima dels catalans. P嘆rtic, 2003
Joan, Bernat.: Normalitat ling端鱈stica i llibertat nacional. Contextos 3 i 4, 2002
Johnson, Jeffrey G., Alloy, Lauren B., Panzarella, Catherine, Metalsky, Gerald.I., Rabkin, Judith G.,
Williams, Janet B., Abramson, Lyn.Y., (2001). Hopelessness as a mediator of the association
between social support and depressive symptoms:findings of a study of men with HIV. J
Consult Clin Psychol 69, 10561060
Kantor, Jacob Robert (1978): Psicologia interconductual. Trillas, Mexiko
Mar鱈, Isidor (1996): Pluriling端isme europeu i llengua catalana . Biblioteca Ling端鱈stica Catalana, 1996
Meli, Josep Llu鱈s. (2004). Com es destrueix la llengua dels valencians: un model binomial pels efectes
de la regla de submissi坦 ling端鱈stica. Anuari de Psicologia, 9 (1), 55-68
Murgades, Josep (2003): Baixa autoestima (o autoodi) i identitat: enfocament socioling端鱈stic. En
Gibert, Q.; Murgades, J.; Adell, M.A. i Joan, B.: Autoestima i Pa誰sos Catalans. La Busca edicions
Segura, Mariana, Sanchez, Pilar, Barbado, Pilar (1991). An叩lisis funcional de la conducta. Granadako
Unibertsitatea.
Seligman, Martin E.P. (1975). Helplessness: On Depression, Development and Death. Freeman, San
Francisco.
Sol辿 i Sabat辿, Josep Maria i Villaroya, Joan (1994). Cronologia de la repressi坦 de la llengua i la
cultura catalanes 1936-1975. Curial argitaletxea, Bartzelona
Suay, Ferran. i Sangin辿s, Gemma. (2004): Un model danlisi i intervenci坦 en la submissi坦 ling端鱈stica.
Anuari de Psicologia, 9 (1): 95-110
Ursin, Holger i Eriksen, Hege (2004). The cognitive activation theory of stress.
Psychoneuroendocrinology 29 (2004) 567592
15
Motibazioa eta hizkuntza normalizazioa JARDUNALDIA
