Gen terapiyasi
- 1. Gen Terapiyas脹 Gen terapiyas脹 il m端alic etm v ya xstliyin tsirlrinin azald脹lmas脹, yni xstnin h端ceyrsin genetik material脹n daxil edilmsi tibb tarixindki d旦n端 n旦qtlrindn biridir.M端yyn genlrin mmli h端ceyrsin k旦巽端r端lmsi 端sullar脹 vllr elmi tdqiqat ilri 端巽端n istifad olunurdu,indi is m端xtlif genetik xstliklrin m端alicsind istifad edilir.Gen terapiyas脹 zaman脹 bir v yaxud bir ne巽 mutant allel da脹yan somatik h端ceyry m端vafiq genin normal alleli k旦巽端r端l端r. Gen terapiyas脹n脹n apar脹lmas脹 端巽端n xstliy sbb olan genin tap脹lmas脹 v onun klonlad脹r脹lmas脹 vacibdir. Human Genome Project yni insan脹n gen xritlrinin 巽脹xar脹lmas脹 saysind art脹q b端t端n genlrin idar etdiyi lamtlr 旦yrnilmidir.Lakin bu genlrin haz脹rlad脹脹 gen mhsullar脹 hllik mlum deyil.Bundan baqa m端alicsi laz脹m olan xstliyi v genin k旦巽端r端lcyi h端ceyrni yax脹 tan脹maq onunla 巽脹xa bilck hr hans脹 bir yan tsiri qabaqcadanhesablamaq laz脹md脹r. Gen terapiyas脹 somatik v cinsiyyt h端ceyrlrin ttbiq edilir.Cinsiyyt h端ceyrlrinin terapiyas脹nda genetik mutasiyalar脹n qar脹s脹n脹 almaq 端巽端n cinsi h端ceyrlrin genlri dyidirilir.Bu tip terapiyada genlr ediln hr hans脹 bir dyiiklik nsildn-nsil 旦t端r端ld端y端 端巽端n m端alic 旦z-旦zl端y端nd bir s脹ra problemlrl qar脹la脹r.Somatik h端ceyr terapiyas脹 is cinsi h端ceyrlr tsir etmir v sadc m端alic olunan frd tsir g旦strir.Hal-haz脹rda apar脹lan terapiyalar脹n 巽oxu mhz somatik gen terapiyas脹d脹r. Gen terapiyas脹 eyni zamanda drman nqli 端巽端n d istifad edilir.Burada drman,k旦巽端r端ln genin kodlad脹rd脹脹 z端lald脹r.Msln mliyyatlarda laxtalanman脹n qar脹s脹n脹 alan bir z端lal脹 kodlad脹ran geni uyun h端ceyrlrin DNT-sin k旦巽端rrk thl端kli ola bilck qan laxtalar脹n脹n qar脹s脹 al脹n脹r. Alimlr gen terapiyasinda qar脹lad脹qlar脹 sas problemin genlrin k旦巽端r端lmsi olduunu s旦ylyirlr.聴nsan h端ceyrsin genlr 巽ox m端xtlif 端sullarla ke巽irilir.Bunlardan vektor kimi viruslardan istifad olunma 端sulu,klonlad脹r脹lm脹 DNT ard脹c脹ll脹脹 olan genin h端ceyr membran脹ndan ke巽msini asanlad脹ran kimyvi metod v s. misal g旦strmk olar.
- 2. Gen terapiyas脹nda n 巽ox vektor kimi retroviruslardan istifad olunur.Vektor s旦z端n端n mnas脹 da脹y脹c脹 demkdir.Gen terapiyas脹nda genlri h端ceyrlr k旦巽端rmk mqsdi il istifad olunan genetik olaraq zrrsiz hala gtirilmi viruslara vektor deyilir.聴ndiki d旦vrd apar脹lan tcr端blrd viruslar脹n xstliy yol a巽an genlrinin yerin xstlri saaltmaq 端巽端n rekombinant genlr yerldirilir.Rekombinant genlri da脹yanviruslar 旦z 端sullar脹 il h端ceyry daxil olur v h端ceyr genomumun bir hisssi kimi xromosomla birlrk kodlad脹rd脹脹 z端lal脹 sintez etmy balay脹r.Viruslar 旦z genini itirdiyindn b旦l端n端b 巽oxala bilmir. Genlrin bdn daxil edilmsinin m端xtlif 端sullar脹 vard脹r: Ex vivo,in vivo v in stu.Ex vivo gen terapiyas脹nda xstdn al脹nan h端ceyrlr labarotoriya raitind 巽oxald脹l脹r v vektor vasitsi il normal genlr bu h端ceyrlr k旦巽端r端l端r.Daha sonra genlri daxilin alm脹 h端ceyrlr se巽ilir v 巽oxald脹l脹r.Son mrhld is 巽oxald脹lan bu h端ceyrlr yenidn xsty verilir.聴n vivo v in stu gen terapiyas脹nda is genlri da脹yan viruslar birbaa qana v ya toxumaya 旦t端r端l端r. H端ceyr membran脹 geni h端ceyry daxil etm prosesind ortaya 巽脹xan ilk ngldir.Bu ngli ke巽dikdn sonra qar脹ya bir baqa ngl-lizosomlar 巽脹x脹r.Vektorun bu lizosomlardan knar qa巽mas脹 laz脹md脹r yoxsa,lizosomlardak脹 fermentlr vektorun DNT-sini par巽alaya bilr.Lizosomlar脹 da ke巽dikdn sonra h端ceyrdaxili ax脹r脹nc脹 ngl n端v membran脹-kariolemmad脹r.Knar DNT-lrin n端v membran脹ndan ke巽msi he巽 asan deyil.l巽端s端 10 nm-dn az olan bzi molekullar v ki巽ik z端lallar n端v msamlrindn asanl脹qla ke巽 bildiyi halda,b旦y端k molekullar脹n buradan ke巽msi 端巽端n enerji laz脹m glir.Vektor n端v membran脹n脹 ke巽dikdn sonra is baqabir problem n端v daxilind nuklein turular脹n脹 par巽alayan nukleaza qrupu fermentlrin olmas脹d脹r. 聴n vivo gen terapiyas脹nda vektorlar h端cyrdaxili ngllrl yana脹 h端ceyrxarici ngllrl d qar脹la脹r.H端ceyrxarici ngllr toxumalar脹n x端susi quruluu v bdnin immun sistemi aiddir.zrind he巽 bir 旦rt端k olmayan 巽脹lpaq DNT qan plazmas脹ndak脹 bir 巽ox m端sbt y端kl端 z端lallara yap脹脹b 旦ztsirini itir bilr.Bundan baqaqan plazmas脹ndak脹 proteaza v nukleaza fermentlr qurupu vektorlar脹 par巽alaya bilr. 聴nsan 端zrind ilk gen terapiyas脹 tcr端bsini 1990-c脹 ild Dr.French Anderson irsi xstlik olan kombinasiyal脹 immun 巽at脹mazl脹脹 xstliyindn ziyyt 巽kn
- 3. Aeni Da Silva 端zrind apard脹.Exvivo 端sulla apar脹lan gen terapiyas脹nda sas mqsd adenozindezaminaza fermentinin(ADA) 巽at脹mazl脹脹ndan ml gln xstliyin m端alicsi idi.ADA 巽at脹mazl脹脹 巽ox nadir rast glinn bir xstlikdir.Bel xstlrin immun sistemi demk olar ki,faliyyt g旦strmir v onlar insan 端巽端n thl端kli olmayan hr hans脹 bir infeksiyadan d端nyas脹n脹 dyiirlr.Bu xstliyin sas sbbiADA fermentini kodlad脹rangenin mutasiyas脹d脹r. ADA 巽at脹mazl脹脹n脹n ilk gen terapiyas脹 tcr端bsi olaraq se巽ilmsinin bzi sbblri var.Bu xstlik tk bir gendki mutasiyadan qaynaqlan脹r v bu vziyyt gen terapiyas脹n脹n uurla nticlnm ehtimal脹n脹 art脹r脹r.ADA fermentinin 巽oxaz miqdarda sintezi bel bzi klinik yaralara gtirib 巽脹xar脹r,y端ksk miqdarda sintezi is he巽 bir zrr vermir. Terapiyada ilk add脹mxstlrdn T-limfositlrin g旦t端r端lmsidir.Bu h端ceyrlr orqanizmin immun sisteminin m端h端m bir hisssi olub genetik chtdn modifikasiya olunmu ADA geninin normal s端rtini da脹yan retrovirusla qar脹d脹r脹l脹r.Virus T-limfosit daxil olaraq ADA-n脹n funksional s端rtini h端ceyrnin genomuna daxil edir.Modifikasiya olunmu T-limfositlr labarotoriya raitind 10 g端n boyunca 巽oxald脹l脹r.Sonmrhld is milyonlarla yeni T-limfositlri xstnin qan damar脹na vurulur.Bu proses,yni T-limfositlrinin xstdn al脹nmas脹,labarotoriya ratind modifikasiya olunub xsty geri verilmsi m端alicnin ilk 10 ay脹 i巽rsind 6-8 hftdn bir tkrarland脹.Daha sonra bu k旦巽端rmlr 6-12 ayda bir davam etdirildi.Aani De Silvan脹 m端alic etdikdn sonra onun T-limfositlrinin 25-30% ADA fermentinin sviyysi normallam脹,旦z端 is saalm脹d脹r.Lakin ikinci bir uaqda apar脹lan tcr端bd normal genin aktivlmsi 0.1-1% T-h端ceyrlrind faliyyt g旦strdi v bu da xstnin saalmas脹 端c端n kifayt deyil. Bu ilk insan terapiyas脹ndan sonra sistik fibrosis,hiperxolesteramiya,bzi xr巽ng xstliklri v Q聴S kimi xstliklrl d m端bariz aparmaq 端巽端n gen terapiyalar脹 haz脹rland脹. Xr巽ng xstliyinin m端alicsi 端巽端n elm adamlar脹,immun sistemi h端ceyrlrini gen terapiyas脹 yolu il dyidirrk xr巽ngli h端ceyrlrin 端zrin g旦ndrmy 巽al脹脹rlar.Mqsd bu h端ceyrlrin xr巽ngl m端barizsini hyata ke巽irn genlrl silahland脹r脹l脹b tkrarn bdn verilmsidir. Bu m旦vzudak脹 klinik tcr端blr hal haz脹rda davam etdirilir.