際際滷

際際滷Share a Scribd company logo

Geograficzne DNA

Download as DOC, PDF
Pawe Wojtanowicz
Pawe Wojtanowicz
1 of 15
Download to read offline
Geograficzne DNA Geographic DNA PAWE WOJTANOWICZ Wydzia Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, UMCS 20-718 Lublin, Al. Kranicka 2 cd; pwojtanowicz@wp.pl Zarys treci. W artykule przedstawiono wyniki bada podjtych nad poszukiwaniem modelu obrazujcego rozw坦j myli geograficznej. Stworzony model, ujty triad definiujc geografi: czowiek-przestrze-czas, eksponuje paszczyzny jednoczce nauki geograficzne. Owe elementy scaleniowe wykreowane przez geograf坦w mniej, bd添 bardziej wiadomie wsp坦pracujcych z przedstawicielami innych nauk, wydaj si by istot jednoci ustawicznie rozprzestrzeniajcego si zakresu badawczego geografii. Sowa kluczowe: geografia, historia myli geograficznej, podzia nauk geograficznych, jedno geografii W rzeczywistoci dokadne ograniczenie pola bada geograficznych jest przedsiwziciem zudnym. Nauka ta styka si ze zbyt wieloma naukami i jest zbyt zainteresowana w pozostawaniu w stycznoci z nimi, by m坦c nawet pragn tego ograniczenia. Emmanuel de Mortonne SOWEM WSTPU Wszelkie rozwa甜ania majce za przedmiot ewolucj myli geograficznej s dla badacza z koniecznoci pene mrok坦w, tajemnic i zagadek. Czuje si on o wiele swobodniej w rodowisku doczesnym, w kt坦rym toczy i tworzy si wsp坦czesna historia geografii. A jednak jaka przemo甜na potrzeba ka甜e nam cofa si ku prapocztkom i poszukiwa cigle nowych interpretacji przeszoci. Nie byo chyba w historii myli geograficznej epoki bardziej sprzyjajcej poznaniu geograficznej tajemnicy jednoci w wieloci ani甜eli ta, w kt坦rej przyszo nam 甜y. Daje si ponadto zauwa甜y, 甜e wsp坦czesn myl geograficzn cechuje wzmo甜one zajcie si geografi kulturow, czyli dyscyplin geograficzn ze wszech miar predysponowan do holistycznego patrzenia na otaczajc rzeczywisto. Trwajce wok坦 niej badania i dyskusje poruszaj zagadnienia nie tylko zwizane z przyrodnicz i spoeczno-gospodarcz przestrzeni geograficzn, ale sigaj gbiej. wiat dostpny dla zmys坦w wzbogacono o krajobraz prze甜y i emocji, pikna i zachwytu, to甜samoci i wartoci. 1
Niniejsze opracowanie stanowi pr坦b wejrzenia w histori myli geograficznej z punktu widzenia element坦w scalajcych poszczeg坦lne, wykreowane w czasie, dyscypliny geograficzne. Elementy te stanowi istotne miejsce w strukturze myli geograficznej nazwanej przez autora modelem geograficznego DNA. GEOGRAFICZNE DNA - SZKIELET Gdybymy chcieli graficznie przedstawi rozw坦j nauk geograficznych, to nale甜aoby narysowa dwie obiegajce si wzajemnie szarfy w ksztacie spiral (Ryc. 1). Czarna spirala symbolizujca rodowisko przyrodnicze reprezentuje geografi fizyczn, szara natomiast, obrazujc rodowisko antropogeniczne geografi spoeczno- gospodarcz. Zwr坦my uwag, 甜e rosnca grubo spiral w ujciu wertykalnym odpowiada przyrostowi ilociowemu r坦甜nych nauk, dyscyplin i gazi geograficznych, a tym samym ewolucyjnemu rozprzestrzenianiu si ich zakresu badawczego. Dodajmy, 甜e ustawiczne poszerzanie owego zakresu, (szczeg坦lnie w pocztkowym oraz wsp坦czesnym okresie rozwoju nauki), w znacznej mierze uwarunkowane byo nieustann chci geograf坦w nadania Ryc. 1. Szkielet geograficznego modelu DNA. wiedzy geograficznej charakteru aplikacyjnego. Godny zauwa甜enia jest r坦wnie甜 fakt, 甜e rozw坦j poszczeg坦lnych dyscyplin odbywa si na og坦 wedug trzech nastpujcych po sobie etap坦w: 1) zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych, 2) zaspokojenie ciekawoci wiata, 3) ch wyjanienia genezy zjawisk i proces坦w towarzyszcych czowiekowi. Dla przykadu, w dyscyplinie geograficznej podejmujcej badania w obrbie hydrosfery, pierwotnym przedmiotem naukowych rozwa甜a wydaje si by rzeka. Dorzecze Tygrysu i Eufratu dla Mezopotamii, czy Nil dla Egiptu to przykady potwierdzajce tez pierwszestwa przyszej potamologii. Ch poznania praw 2
rzdzcych istnieniem i charakterem ciek坦w wodnych (powiedzielibymy dzisiaj - ustrojem rzeki) przyczynia si do powstania podwalin hydrometeorologii oraz hydrogeologii. Dalszy ich rozw坦j (a szczeg坦lnie tej ostatniej) przy wsp坦udziale wiedzy z zakresu paludologii pozwoli na zaspokojenie podstawowej potrzeby czowieka jak jest bezpieczestwo. Myl praktycznego wykorzystania wody zrodzia kolejny dzia hydrologii hydrologi stosowan (wsp坦czenie nazywan hydrologi in甜yniersk lub techniczn). Do in甜ynieryjnych zada wodno-gospodarczych nale甜y zaliczy zaprzgnicie do roboty szemrzcego potoku. Szczeg坦lnie w tych czciach wiata, kt坦re dysponoway g坦rskimi rzekami, wielkim powodzeniem cieszyo si koo wodne. Kiedy rzeki przepywajce przez skupiska ludzkie stay si niezdatne do cel坦w spo甜ywczych, wod do picia nale甜ao wydoby spod ziemi, bd添 sprowadza akweduktami ze 添r坦de g坦rskich. Poszukiwania obszar坦w 添r坦dliskowych a w dalszej kolejnoci obserwacja ich dynamizmu wzbogacia zas坦b wiedzy czowieka, kt坦r dzisiaj nale甜aoby skojarzy z krenologi. Co dalej? Ciekawo wiata a wraz z ni odkrycia geograficzne (przykadowo: w wiecie staro甜ytnym w obrbie Morza r坦dziemnego, wr坦d Wiking坦w na P坦nocnym Atlantyku, czy te甜 lokalnie w czasach inkaskich na Jeziorze Titicaca) wymusiy dalszy przyrost dyscyplin czy subdyscyplin (specjalnoci) hydrologicznych. Przy r坦wnoczesnym udziale hydrologii opisowej, zwanej hydrografi (autor ma tu na uwadze przede wszystkim kartowanie m坦rz, ocean坦w, jezior) rodz si pra-oceanografia, pra-limnologia, a w dalszej kolejnoci pra- glacjologia. W bli甜szym nam czasie, hydro-specjalici przy wsp坦udziale naukowc坦w z innych nauk przyrodniczych, jak fizyka, chemia czy biologia wykreowali hydrofizyk, hydrochemi i hydrobiologi... I tak, na przykadzie hydrologii, mimowolnie przeledzilimy nieunikniony proces specjalizacji, kt坦ry zdaniem J. Wojtanowicza (2006) spowodowa daleko posunit odrbno poszczeg坦lnych dzia坦w i kierunk坦w badawczych geografii, w konsekwencji bdc przyczyn oddzielenia i wrcz usamodzielnienia si niekt坦rych z nich. Powr坦my jednak do naszych rozwa甜a na temat szkieletu geograficznego DNA. Obok dw坦ch spirali obrazujcych przestrze przyrodnicz oraz czowieka, wa甜ne miejsce w schemacie zajmuje tak甜e ostatni element triady geograficznej, tj. czas. W proponowanym schemacie (Ryc. 2), pod甜ajc ku g坦rze mamy do czynienia z czasem linearnym (w geografii bdzie to czas geologiczny oraz historyczny), z kolei przyjty 3
serpentynowaty ksztat szarfy symbolizowa ma cykliczno (czas astronomiczny, czas geomorfologiczny, czas obiegu wody, cykl kr甜enia materiau skalnego). To owa powtarzalno, ale ju甜 w innym, niepowtarzalnym linearnym wymiarze czasowym czyni geografi nieprzewidywaln w swej przewidywalnoci. Aby nasze dwie szarfy cechowaa wertykalna stabilno, schemat geograficznego DNA nale甜aoby uzupeni o pion. Umownie nazwijmy go krgosupem nauk geograficznych. Jest nim kartografia (Ryc. 2). Zaja ona centralne miejsce wr坦d nauk geograficznych nie dlatego, 甜e jest bardziej abstrakcyjna od innych, ale z tego powodu, 甜e przyciga i gromadzi wok坦 siebie przedstawicieli chyba wszystkich dziedzin geograficznych. Ponadto, z racji pierwotnej roli geografii sprowadzajcej si do opisu rozmieszczenia obiekt坦w na powierzchni Ziemi, kartografia wydaje si by dyscyplin najstarsz w systemie nauk Ryc. 2. Miejsce czasu w geograficznym modelu DNA. geograficznych. Tym samym daje jej to przywilej specyficznego miejsca w geograficznym DNA. Mapa, bdca dzieem kartografii, ze swym specyficznym jzykiem, cechujcym si symbolik oraz uog坦lnieniem, od niepamitnych czas坦w cieszya si du甜ym zainteresowaniem wr坦d geograf坦w. Wydaje si, 甜e to wanie ona staa si pra添r坦dem bod添c坦w integrujcych rodowisko geograf坦w, kt坦rzy pr坦bowali zamkn obiekty sferycznego tr坦jwymiarowego wiata w dwu-wymiarze. W tym celu, z pomoc matematyki, dokonali oni transformacji siatki geograficznej na siatk kartograficzn. Od tego wydarzenia Ziemia staje si bardziej wyobra甜aln (oczywicie na miar swej dostpnoci uwarunkowanej histori odkry geograficznych), a przez to bli甜sz czowiekowi. Nale甜y zauwa甜y, 甜e tak jak w przypadku obu spiral, tak甜e i pion geograficznego DNA stopniowo ulega rozszerzaniu. Poszukujc nowych rozwiza 4
(m.in. w kwestii metod prezentacji treci) przy wykorzystaniu coraz to nowoczeniejszych rozwiza technologicznych, kartografia prze甜ywaa i cigle prze甜ywa swoj ewolucj nie tylko ilociow, ale tak甜e i jakociow. W tym miejscu nale甜y podkreli, 甜e mylenie o geografii nie jest mo甜liwe bez rozwa甜enia jej zwizk坦w z innymi naukami. Owa otwarto nauk geograficznych cechuje si dwuzwrotnoci. Czerpic rozwizania metodologiczne oraz osignicia innych nauk, zar坦wno przyrodniczych, jak i spoecznych czy technicznych, geografia oferuje im swoje osignicia. Z tych relacji, na co wskazuje J. Wojtanowicz (2006) dokonujcy gbszej analizy struktury nauk geograficznej, powstaj nowe dziedziny nauki, np. paleogeografia, czy te甜 geoekologia. Zauwa甜my, 甜e ju甜 od swych pocztk坦w, geografia okrelana bya jako nauka matematyczna. Za Ptolemeuszem mo甜na powt坦rzy, 甜e geografia zostaa stworzona do pomiaru kuli ziemskiej w stosunku do nieba (cia niebieskich) oraz do pomiaru ldu staego, jego czci i cech ilociowych. Wraz z upywajcym czasem okazao si, 甜e geografia nie tylko zaja si pomiarami, ale tak甜e dokonaa interpretacji ich wynik坦w. Co wicej, czynnoci te miay miejsce w obrbie r坦甜nych przestrzeni i struktur badawczych, nie tylko fizycznych, ale r坦wnie甜 spoeczno-gospodarczych, a dokadniej kulturowych (lokujcych si zar坦wno w sferze kultury materialnej oraz kultury duchowej). Owa r坦甜norodno zjawisk badanych przez geografi sprawia zatem, 甜e musi ona bardziej, bd添 mniej intensywnie korzysta z dorobku innych dyscyplin naukowych. Do najwa甜niejszych nauk, z kt坦rymi geografia wielokrotnie zawizywaa pakt wsp坦zale甜noci nale甜: matematyka i statystyka, wr坦d nauk przyrodniczych: astronomia, biologia, chemia, fizyka, geologia, a wr坦d nauk spoecznych: historia, politologia, etnografia, socjologia i ekonomia. Z kolei komercjalizacja nauki ostatnimi czasy, na co zwraca uwag m.in. A. Lisowski (2011) wymusia wzrost znaczenia funkcji technicznej zwizanej z szeroko rozumianym ksztatowaniem przestrzeni lokalnej i regionalnej, co zbli甜yo geografi do nauk stosowanych: gospodarki przestrzennej i urbanistyki. Projektujc geograficzny acuch DNA nie mo甜emy zatem pomin innych nauk, kt坦re w schemacie (Ryc. 3) przedstawiono za pomoc symbolicznych maych spiral dochodzcych z zewntrz. 5
Z dotychczasowych rozwa甜a wynika, 甜e geografia jako nauka cile powizana jest z innymi naukami. Nale甜y jednak zauwa甜y, 甜e poszczeg坦lne jej dyscypliny i gazie tworz tak甜e (mo甜e nale甜aoby powiedzie: przede wszystkim) wasne struktury, o mniejszym bd添 wikszym stopniu korelacji. Ewolucja niekt坦rych z nich doprowadzia do takiego stadium rozwoju struktury geograficznego DNA, w kt坦rym wytworzyy si oryginalne, ze wszech miar interdyscyplinarne formy. I wanie o takich przestrzeniach relacyjnych, mo甜na by tak甜e rzec dyscyplinach pogranicza (transdyscyplinach), wzmacniajcych Ryc. 3. Zwizki geografii z innymi naukami w geograficznym modelu DNA. tez o jednoci nauki, w dalszej czci niniejszego opracowania... HOLIZM GEOGRAFICZNY PASZCZYZNY SCALANIA Holizm (gr. holos cao) pogld, wedug kt坦rego wszelkie zjawiska tworz ukady caociowe, podlegajce swoistym prawidowociom, kt坦rych nie mo甜na wywnioskowa na podstawie wiedzy o prawidowociach rzdzcych ich skadnikami. Przekadajc powy甜sz definicj sownikow na grunt geografii mo甜emy przyj, 甜e wiat to pewna cao. W tym wiecie istniej relacje zwrotne pomidzy zjawiskami i procesami przyrodniczymi a 甜yciem i dziaalnoci czowieka. Musimy zatem pamita, 甜e poszczeg坦lne zjawiska w rzeczywistoci poznawanego wiata s ze sob sprz甜one. Ponadto, z holistycznego punktu widzenia, w otaczajcym nas wiecie 6
szczeg坦lnie wa甜ne s zwizki przyczynowo-skutkowe. Z kolei, przygldajc si systemowi nauk geograficznych przez pryzmat wspomnianego holizmu, nale甜aoby postawi tez o wsp坦lnym ich pochodzeniu oraz jednakowej sile tw坦rczej ich przedstawicieli, wyra甜ajcej si w chci poznania wsp坦zale甜noci na paszczy添nie ZIEMIA czowiek, bd添 CZOWIEK Ziemia. Dla jednych, 坦w antropogeograficzny pogld wsp坦zale甜noci uto甜samiany by z uzale甜nieniem 甜ycia ludzkiego od warunk坦w przyrodniczych w kt坦rych 甜yje, a dla innych z u甜ytecznoci rodowiska przyrodniczego dla cel坦w czowieka. Powy甜sze tezy stay si inspiracj dalszych poszukiwa element坦w geograficznego DNA. Tym razem, miay si nimi okaza paszczyzny scale, kt坦re na schemacie (Ryc. 4) przedstawiono w postaci r坦wnolegych wzgldem siebie k坦, ograniczonych szarfami obydwu spiral. Nale甜y jednak zaznaczy, 甜e to rozwizanie graficzne symbolizowa ma nie tyle ograniczenie paszczyzn co ma ukaza potrzeb cisej wsp坦zale甜no obu spiral. Ponadto, pod uwag musimy wzi fakt poddania si wykreowanych paszczyzn scale wszechobecnemu czynnikowi jakim jest czas. Wydaje si wic zatem, 甜e lepszym rozwizaniem graficznym do zobrazowania tego stanu rzeczy jest zastpienie k坦 przez bryy, zbli甜one swym ksztatem do sto甜k坦w zwr坦conych ku doowi (Ryc. 5). Proponowany ukad wskazywa miaby na Ryc. 4. Paszczyzny scalania w geograficznym modelu DNA. Ryc. 5. Model geograficznego DNA. 7
sukcesywny rozw坦j wyodrbnionych struktur. W tym miejscu warto tak甜e zwr坦ci uwag, 甜e kolejne (w naszym modelu: coraz wy甜ej zlokalizowane) paszczyzny w istocie stanowi niejako kontynuacj wczeniejszych form scaleniowych. Jednak甜e ka甜d z nich zastaa ju甜 inna rzeczywisto czasoprzestrzenna systemu nauk geograficznych. W zwizku z powy甜szym niejednokrotnie towarzyszyo im nowe podejcie metodologiczne. W modelu geograficznym DNA wyr坦甜niono pi g坦wnych paszczyzn scalania. Punktem wyjciowym pierwszego stadium integracyjnego wydaje si by zetknicie promienia sonecznego z ziarnem piasku i z kropl wody, za W. Polem (1850) mo甜na byoby zatem powiedzie trzech geograficznych potg 甜yciowych: ld坦w, w坦d i krgu napowietrznego. W wyniku obserwacji tego甜, jak甜e urokliwego spotkania rze添botw坦rczego powsta miaa geomorfologia. Kolejny przeom w nazwijmy to umownie ewolucji scalania geografii, nastpi z chwil, gdy uwiadomiono sobie, 甜e przestrze przyrodnicza przestaa by wystarczajcym wyr坦甜nikiem geografii. Zrodzia si konieczno kontaktu z istot wywoujc nieodwracalne wrcz zmiany w rodowisku przyrodniczym, zmiany zar坦wno korzystne, jak i niekorzystne dla tego甜 rodowiska, a w konsekwencji dla samego sprawcy. Czynnikiem integrujcym pole dziaa nauk geograficznych sta si czowiek umieszczony w konkretnej przestrzeni przyrodniczej. Czowiek kt坦ry jest najskuteczniejsz przyczyn jej przeobra甜e. Na kanwie element坦w naturalnych i antropogenicznych rodzi si najpierw geografia regionalna, a w p坦添niejszym okresie ekologia. Kolejny strategiczny moment w wytworzeniu sieci wsp坦zale甜nociowej oparty by na odkryciu prawdy bezgranicznego holizmu. Dotychczasowe traktowanie przestrzeni wycznie w aspekcie fizycznym okazao si zbyt pytkie. Wkroczono wic w rzeczywisto wy甜szego stopnia, w sfer duchowoci. Naukowymi obrazami przeniknicia wiata materialnego ze wiatem niematerialnym sta si miay: geografia humanistyczna oraz geografia kulturowa. O ka甜dej z piciu wyr坦甜nionych paszczyzn scalania mo甜na byoby opracowa osobne monografie. W niniejszym artykule zamierzeniem autora nie jest jednak przybli甜enie szczeg坦owej historii ka甜dej z nich. Z racji podjtego tematu, istotniejszym zagadnieniem wydaje si by wydobycie myli przewodnich, kt坦re mogy towarzyszy ich tw坦rcom i realizatorom. Ponadto, starano si odszuka inne, umownie nazwijmy je poza geograficzne dyscypliny nauki, kt坦re w znaczcy spos坦b przyczyni si miay 8
do integracji nauki. I wanie w takim duchu podjto analiz poszczeg坦lnych paszczyzn scalania, kt坦rej zwize wyniki zamieszczono poni甜ej. GEOMORFOLOGIA Pr坦bujc odpowiedzie na pytanie Jak ewoluowaa idea jednoci geografii? signijmy do pocztku. Ziemia zrodzia si z ognia. Przez dwa miliardy lat wulkany wyrzucay magm tworzywo dla rodzcej si Ziemi. Tak powstaa litosfera. Wulkany uwalniay tak甜e gazy, z kt坦rych powsta miay: chmury (atmosfera) i oceany (hydrosfera). Bitwa toczca si pomidzy trzema 甜ywioami ustawicznie ksztatowaa wizerunek planety. I wanie ten obraz sta si polem bada pierwotnej geomorfologii, kt坦ra usiowaa pogodzi cierajce si siy trzech geosfer: ziemi, wody i powietrza. Dodajmy, 甜e wykreowana w ten spos坦b przestrze badawcza staa si podwalin rozwoju caej geografii, zar坦wno w ujciu og坦lnym, jak i jej szczeg坦owych dyscyplin. Dokonujc gbszej analizy produkt坦w owego cierania, opartej na ocenie przeszoci w wietle tera添niejszoci, geografia jak pisa W. Nakowski (1904) musiaa zla si w jedno z geologi. Przypiecztowaniem proces坦w scalajcych nauk na najni甜szym szczeblu geograficznego DNA wydaje si by przyczenie historii do unii geomorfologiczno-geologicznej, rezultatem czego byo powoanie archeologii. Na ogromny wpyw geografii na histori zwraca uwag m.in. dziewitnastowieczny pisarz francuski J. Michelet, kt坦ry mia powiedzie, 甜e nie ma historii, kt坦ra by si nie opieraa na geografii [za: Duszyska, 1957]. Zwr坦my uwag, 甜e czowiek, jako najistotniejszy podmiot bada historii, rozwija si na przestrzeni tysicy lat wskutek relacji ze rodowiskiem, w kt坦rym przyszo mu egzystowa. Zaspokoi on pragnienie wod, dotkn 甜yznej ziemi, doceni ciepo Soca i powiew wiatru, wykorzysta ska... GEOGRAFIA REGIONALNA Geografia regionalna powstaa z d甜enia do naukowego uzasadnienia kultu regionu. Wypracowanie metod badawczych nastawionych w kierunku wykazania odrbnoci i odmiennoci, a niekiedy wrcz niepowtarzalnoci zjawisk oraz proces坦w na badanym obszarze, paradoksalnie przyczynio si do scalenia geografii jako nauki. Istot bada nad regionem, bdcym wypadkow historycznego dziaania rozmaitych czynnik坦w, byo poszukiwanie to甜samoci czowieka z miejscem w konkretnej przestrzeni geograficznej. Orodkami niezbdnymi do stworzenia specyficznej tkanki cznej byy zatem: cigo przestrzennej rzeczywistoci przyrodniczej i towarzyszca 9
jej egzystencja czowieka. Praca geograf坦w regionalnych polegaa na ustawicznym budowaniu most坦w pomidzy przyrod (zar坦wno o甜ywion jak i nieo甜ywion) a czowiekiem. Budulcem okaza si mia materia w postaci dziedzictwa kulturowego, jaki zastali oni w danym regionie. W ten spos坦b geografia regionalna staa si paktem przyrodniczo-ekonomicznym ujtym w historyczno-polityczne ramy kultury materialnej i niematerialnej. I to wanie owa wielowiekowa cigo kulturowa, kt坦ra wyrosa na podo甜u przyrodniczym, i kt坦ra poprzez system obrzd坦w bya silnie zintegrowana z krajobrazem oraz rocznym rytmem zjawisk zachodzcych w przyrodzie na co zwraca uwag m.in. M.Z. Pulinowa (1999) stanowi podstawow cech regionu. EKOLOGIA Kiedy dwie nici geograficznego DNA (geografia fizyczna i geografia spoeczno-gospodarcza) zaczy ponownie rozchodzi si, w powstajc woln przestrze stopniowo wkroczya ekologia. Stanowia ona niejako odpowied添 na silnie wzrastajc intensywno i rozmiar destrukcji rodowiska przyrodniczego. Myli naukowej towarzyszy coraz bardziej szerzcy si w wiadomoci czowieka pogld, 甜e dalszy rozw坦j ludzkoci i jego rodowiska 甜yciowego powinien by ukierunkowany. Potrzebne plany musiay by sporzdzone na podstawie dokadnej analizy z jednej strony potrzeb spoeczestwa, a z drugiej w oparciu o mo甜liwoci rodowiska przyrodniczego. Z uwagi na fakt, 甜e biologiczny skadnik krajobrazu jest najwra甜liwszy na negatywny wpyw antropogeniczny, w ekologii dostrzegano ogromne mo甜liwoci wzbogacenia geografii o elementy biotyczne. R坦wnoczenie dostrze甜ono szans na powr坦t do wzajemnych powiza pomidzy zjawiskami i procesami geograficznymi w ujciu holistycznym. Tym razem istotne okaza si miao wychwycenie sprz甜e zwrotnych badanej rzeczywistoci (Grzybowski, 1984). Istotn rol do spenienia w kwestii scalania nauki, obok geografii, szczeg坦lnie miay biologia, chemia i fizyka. GEOGRAFIA HUMANISTYCZNA Geografia humanistyczna umiecia w centrum zainteresowa czowieka i wiat wartoci. Odrzucia ona obiektywn i beznamitn postaw badacza, a na jej miejsce wprowadzia podmiot uczuciowo powizany z otaczajcym, poznawanym przez niego rodowiskiem przyrodniczym. Podstawowym zadaniem geografii humanistycznej wydaje si zatem by zrozumienie czowieka, nie tylko jego sfery fizycznej, intelektualnej i emocjonalnej, ale tak甜e i duchowej (Kaczmarek, 2003). Trafnie niniejsze zagadnienie uj J. Flis (1983), kt坦ry pisa: geografia nie mo甜e si ogranicza 10
do opisu jedynie zewntrznych cech, kt坦re podpadaj pod zmys wzroku i kt坦re podlegaj wartociowaniu ze wzgld坦w estetycznych, ani nie polega na literackich opisach wygldu kraju. (...) Trzeba z geografii uczyni nauk nomotetyczn. Analogicznie literaci przedstawiajc obraz czowieka w swych powieciach nie poprzestaj na opisie jego zewntrznych cech z dodaniem subiektywnych ocen co do estetycznych walor坦w opisywanego czowieka, ale wnikaj w jego duchowe cechy, jego inteligencj i charakter przejawiajcy si w dziaaniu. I tak, geografowie odkryli nowe mo甜liwoci badania czowieka egzystujcego wr坦d otaczajcej go grupy ludzi w okrelonej czasoprzestrzeni. U甜yteczne okaza si miay: znajomo znaczenia organ坦w zmys坦w oraz ich wpyw na percepcj przestrzeni, znajomo zachowa ciaa przy ocenie poczucia zmiennoci, znajomo teorii jednostkowego losu oraz grup wzajemnego oddziaywania. W mniejszym stopniu istotne byy tak甜e: indywidualne dowiadczenia religijne, a wraz z nimi ontologiczne waciwoci jednostek, grup i miejsc. Dla badacza warta opisu wydawaa si zatem by caa dziaalno czowieka. Konsekwencj takiego podejcia byo uzale甜nienie geografii od wyobra甜e rzeczywistoci tworzonej w umyle ka甜dego czowieka. Poszukiwaniom geograf坦w w duchu holistycznym nie byy odosobnione. Wspieray je badania prowadzone przede wszystkim przez: socjolog坦w, psycholog坦w, psychoanalityk坦w, antropolog坦w i filozof坦w. GEOGRAFIA KULTUROWA Rozwiniciem geografii humanistycznej staa si geografia kulturowa. O ile przedmiotem bada geomorfologii, ekologii oraz geografii regionalnej bya wzgldnie konkretna, materialna przestrze ziemska to geografia humanistyczna, a w spadku po niej geografia kulturowa wychodz poza wiat realny w sfer czysto abstrakcyjn. Krajobraz kulturowy jest zatem czym wicej ni甜 wycznie form zachodzenia proces坦w przyrodniczych i gospodarczych. To obszar realizacji proces坦w duchowych zwizanych z rozwojem kultury. Parafrazujc sowa T. Manna (1982) nale甜y dostrzec, 甜e przestrze kulturowa z godziny na godzin wywouje wewntrzne zmiany, bardzo podobne do zmian wywoanych przez czas, ale poniekd jeszcze je przewy甜szajce. Do fundamentalnych pyta geografii: gdzie?, dlaczego? i w jakim stopniu? doczono fundamentalne pytanie ludzkoci jaki jest tego sens? Tak rozpoczto szuka odpowiedzi na pytania: Czym jest rzeczywisto? Co oznacza czas? Jaki sens ma 甜ycie? Jaki wpyw 11
wywiera otaczajca przestrze na ksztatowanie mojego systemu wartoci? Problematyka bada geografii kulturowej skonia zatem geografa do refleksji natury ontologicznej. Geografia kulturowa, syntetyzujc r坦甜ne formy, rodzaje oraz efekty ludzkiej dziaalnoci, wykreowaa specyficzny naukowy wiat pogranicza, w kt坦rym: przestrze rzeczywistoci wymieszana zostaa z przestrzeni wyobra甜eniow, miejsce dowiadczane zmysowo z miejscem prze甜ywanym duchowo, obiektywno z subiektywnoci, morfologia krajobrazu z metafor ikonosfery. Ten fenomen pogranicza jak pisze K. Rembowska (2002) umo甜liwia geografom badanie relacji pomidzy czowiekiem (jego umysem i emocjami) a krajobrazem, pr坦buje by antropologi i filozofi miejsca, semiotyk krajobrazu kulturowego. Do wysokiej rangi pisze dalej autorka podnosi kategori wyobra甜e ludzkich, charakteru ich wizi z miejscem, znacze i wartoci wytwor坦w ludzkich. ZAKOCZENIE rzeczy istniej tylko wtedy, kiedy istnieje kto, kto je obserwuje Jean Paul Sartre Myl geograficzna rozwija si nieprzerwanie, kroczc przez wieki wyznaczonym szlakiem. Zaczynajc od rozpatrywania zewntrznej postaci natury, swoj uwag skupia w坦wczas przede wszystkim na okreleniu miejsca skay, wody i powietrza w przenikajcym si ukadzie Soce Ziemia. P坦添niej, w wiat przyrody nieo甜ywionej wplota inny wiat, wiat przyrody o甜ywionej z jej najwa甜niejszym przedstawicielem czowiekiem. Wykreowane z czasem dwa wiaty badawcze, geografia fizyczna oraz geografia spoeczno-gospodarcza, dynamicznie rozwijajc si w obrbie swoich granic, r坦wnoczenie tworzyy ze sob silny zwizek. Dziki swej odmiennoci i r坦甜norodnoci, z jednej strony mogy wzajemnie si ubogaca i rozwija, z drugiej za byy powodem powstania licznych problem坦w. Procesom specjalizacji i dyferencjacji jak pisze A. Lisowski (2011) towarzyszyy procesy integracji i unifikacji. Rosnca liczba dyscyplin i specjalnoci naukowych z jednej strony odzwierciedla d甜enia do bardziej efektywnej pracy badawczej poprzez koncentracj na ograniczonych sferach rzeczywistoci, ale z drugiej strony bywaa niepo甜dana ze 12
wzgldu na rosncy dystans midzy badaczami oraz izolacj i partykularyzm poszczeg坦lnych dyscyplin lub specjalnoci. W tym miejscu, przywoujc sowa E. Romera: gbia geografii polega musi na iloci stosunk坦w geograficznych, wchodzcych w splot zjawiska lub zagadnienia... [za: Zierhoffer, 1969], musimy podkreli szczeg坦ln predyspozycj geografii do caociowego widzenia rzeczywistoci. Wyrazem tego okaza si miao bardziej bd添 mniej wiadome lepienie przez geograf坦w wsp坦lnych paszczyzn porozumienia. I tak, w historii metamorfozy myli geograficznej, wymagajcej od badaczy autentycznego zaanga甜owania, a przede wszystkim skupienia si na tym co wsp坦lne, pojawi si miay: geomorfologia, geografia regionalna, ekologia, geografia humanistyczna oraz geografia kultury. Zauwa甜y jednak nale甜y, 甜e owa metamorfoza, toczc si na przestrzeni wiek坦w powoli, niejednokrotnie z dugimi przerwami, po kt坦rych przybieraa ponownie na sile, nie stanowia jednorazowego aktu. W dotychczasowym swym cyklicznym rytmie nieustannie poddawaa si kolejnym fazom: zasiewu, kiekowania, wzrostu, kwitnienia, owocowania i obumierania. Zwr坦ci nale甜y jednak uwag, 甜e okres obumierania w istocie nie by czasem rozkadu potocznie rozumianego. By to czas rozkadu pozwalajcego na wykreowanie element坦w scalajcych geografi w jeden sp坦jny obraz. Nale甜y wreszcie stwierdzi, 甜e znacznie trudniej uprawia jest geografi obecnie, ni甜 w przeszoci, zar坦wno tej bliskiej jak i odlegej. W ostatnich czasach jest o wiele wicej sprzecznoci, kt坦re trzeba umie ze sob pogodzi. Jednak甜e myl geograficzna, tak jak to bywa i w 甜yciu, na wysunitym odcinku czasu jest zawsze bogatsza. Owa myl korzysta z nagromadzonego przez wieki dorobku i dowiadczenia, kt坦re niejako przedu甜aj nasz zdolno widzenia. Patrzenie to umo甜liwia pr坦b caociowego ogarnicia nauki, jej etapowej ewolucji, stanu obecnego, a tak甜e wejrzenia w przyszo. Mo甜emy wprawdzie 甜aowa, 甜e nie uczestniczylimy w rozwoju myli geograficznej w czasie, gdy tworzyli: Herodot (V w. p.n.e.) bdcy autorytetem z zakresu geografii w epoce staro甜ytnej i w epoce humanizmu; Eratostenes z Cyreny (ok. 276 r. - 195 r. p.n.e.) dokonujc pierwszego pomiaru obwodu Ziemi, poczy geografi matematyczn, fizyczn i regionaln w jedn samodzieln ga添 wiedzy; Strabon (63 r. p.n.e. - ok. 24 r. n.e.) badajcy wpyw rodowiska naturalnego na kultur, ponadto przybli甜ajc zasobnoci opisywanych krain stworzy podwaliny pod 13
przysz geografi polityczno-wojskow; Ptolemeusz (100 r. - 178 r. n.e.) krelcy atlas 坦wczesnej ekumeny; Bernard Varenius (1622-1651) tw坦rca geografii og坦lnej, autor pierwszego systemu geografii fizycznej; Stanisaw Staszic (1755-1826) niestrudzony badacz natury nie tylko w wymiarze geologicznym; Jan niadecki (1756- 1830) matematycznie i fizycznie opisujcy Ziemi; Aleksander Humboldt (1769- 1859) wsp坦tw坦rca hydrologii, geofizyki i geobotaniki, dokona podziau geografii na g. og坦ln i g. szczeg坦ow, jako jeden z pierwszych postulowa za ochron przyrody; Karol Ritter (1779-1859) zwolennik regionalnego ujmowania zjawisk, tym samym prekursor geografii regionalnej, przez wielu nazywany ojcem geografii kultury; Wincenty Pol (1807-1872) swymi badaniami krajobrazowymi reprezentujcy nurt poetycko-opisowy, uczcy patrzenia od Odry a甜 do kotliny Dniepru jako na cao geograficzn; Oskar Peschel (1826-1875) tw坦rca nowoczesnej geografii fizycznej; Fryderyk Ratzel (1844-1904) klasyk antropogeografii, tw坦rca terminu i pojcia Lebensraum, tj. przestrzeni 甜yciowej; Paul Vidal de la Blache (1845-1918) dowartociowujcy ujcie estetyczne krajobrazu, wsp坦tw坦rca kierunku regionalnego we wsp坦czesnej geografii; Willianm Morris Davis (1850-1934) tw坦rca teorii cyklu geomorfologicznego; Wacaw Nakowski (1851-1911) kt坦ry rozumowo i pogldowo zarysowywa geografi powszechn; Albrecht Penck (1858-1945) jeden z tw坦rc坦w geomorfologii nowoczesnej; Alfred Hettner (1859-1941) podejmujc pr坦b scalenia kierunku fizycznego i antropogenicznego w geografii realizuje w swym postpowaniu badawczym podejcie chorologiczne; F. C. Sauer (1860-1942) dochodzcy do wniosku, 甜e wszelki lad czowieka wycinity w krajobrazie odwouje si do kultury, przywouje histori i wymaga ekologicznej interpretacji; Jean Brunhes (1869-1930) poszukujcy podo甜a psychologiczno-spoecznego dla wsp坦lnoty jak jest nar坦d; czy te甜 Eugeniusz Romer (1871-1954) d甜cy w swych atlasach do relacyjnego i caociowego ujcia treci. Nie wiadomo jednak甜e, czy bardziej oddalona perspektywa nie umo甜liwia lepszego zrozumienia geografii, jej znaczenia i roli, a tak甜e odnalezienia w niej swego miejsca. Nale甜y jednak podkreli, 甜e w odnalezieniu swego miejsca w wiecie geograf坦w wa甜na jest postawa odpowiedzialnoci badacza kt坦r okrela relacja dla. Parafrazujc sowa ks. F. Blachnickiego posiada siebie w dawaniu siebie, mo甜emy zatem przyj dewiz holistycznego rozwoju geografii, kt坦ra mogaby brzmie: rozwija sw specjalizacj, by w duchu jednoci m坦c ubogaca specjalizacje inne. 14
PIMIENNICTWO Duszyska E., 1957, Francuskie pogldy na istot geografii, Geografia w Szkole, Nr 1 (49), s. 1- 8. Flis J., 1983, Opisy krajobraz坦w, Geografia w szkole. R. 36, nr 1, s. 12-20. Grzybowski J., 1984, Environmentalizm i jego ewolucja w kierunku zagadnie etycznych, [w:] K. Dramowicz (red.), Geografia a filozofia wybrane zagadnienia metodologiczne, Przegld Zagranicznej literatury geograficznej zeszyt 3-4. PAN, IGiPZ, Warszawa, s. 67-78. Kaczmarek J., 2003, Ponad geografi humanistyczn ku regionom mylenia, [w:] E. Orowska i J. Klementowski (red.), Kulturowy aspekt bada geograficznych, PTG, IGiRR UWr, Wrocaw, s. 3-17. Lisowski A., 2011, Geografia i nauki spoeczne w nauce transdyscyplinarnej, [w:] K. Marciniak i in. (red.) Koncepcje i problemy badawcze geografii, Wydawnictwo Uczelniane Wy甜szej Szkoy Gospodarki, Bydgoszcz, s. 69-90. Mann T., 1982, Czarodziejska g坦ra, Czytelnik, wyd. V, Warszawa. Nakowski W., 1904, Geografia fizyczna, Wyd. Arcta, Warszawa. Pol W., 1850: Rzut oka na umiejtno geografii ze stanowiska uniwersyteckiego wykadu. Rocznik Naukowy Krakowskiego Towarzystwa Naukowego, Krak坦w, s. 119-138. Pulinowa M.Z., 1999, Region podstawowe pojcie w opisie zjawisk przestrzennych na Ziemi, [w:] M. Rztaa (red.), Interakcja czowiek rodowisko w badaniach geograficznych. Obchody XXV-lecia dziaalnoci SKNG U, Wydzia Nauk o Ziemi U, Sosnowiec, s. 29-40. Rembowska K., 2002, Kultura w badaniach geograficznych, [w:] E. Orowska (red.), Kultura jako przedmiot bada geograficznych, PTG UWr, Wrocaw, s. 9-28. Wojtanowicz J., 2006, Wartoci geografii. Wydawnictwo UMCS, Lublin. Wuttke G., 1968, Wacaw Nakowki. Dydaktyka geografii. Wyb坦r pism, PZWS, Warszawa. Zierhoffer A., 1969, Eugeniusz Romer. O geografii rozwa甜ania historyczne i metodologiczne, Prace Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B Nr 153, PWN, Wrocaw. 15

More Related Content

Geograficzne DNA

  • 1. Geograficzne DNA Geographic DNA PAWE WOJTANOWICZ Wydzia Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, UMCS 20-718 Lublin, Al. Kranicka 2 cd; pwojtanowicz@wp.pl Zarys treci. W artykule przedstawiono wyniki bada podjtych nad poszukiwaniem modelu obrazujcego rozw坦j myli geograficznej. Stworzony model, ujty triad definiujc geografi: czowiek-przestrze-czas, eksponuje paszczyzny jednoczce nauki geograficzne. Owe elementy scaleniowe wykreowane przez geograf坦w mniej, bd添 bardziej wiadomie wsp坦pracujcych z przedstawicielami innych nauk, wydaj si by istot jednoci ustawicznie rozprzestrzeniajcego si zakresu badawczego geografii. Sowa kluczowe: geografia, historia myli geograficznej, podzia nauk geograficznych, jedno geografii W rzeczywistoci dokadne ograniczenie pola bada geograficznych jest przedsiwziciem zudnym. Nauka ta styka si ze zbyt wieloma naukami i jest zbyt zainteresowana w pozostawaniu w stycznoci z nimi, by m坦c nawet pragn tego ograniczenia. Emmanuel de Mortonne SOWEM WSTPU Wszelkie rozwa甜ania majce za przedmiot ewolucj myli geograficznej s dla badacza z koniecznoci pene mrok坦w, tajemnic i zagadek. Czuje si on o wiele swobodniej w rodowisku doczesnym, w kt坦rym toczy i tworzy si wsp坦czesna historia geografii. A jednak jaka przemo甜na potrzeba ka甜e nam cofa si ku prapocztkom i poszukiwa cigle nowych interpretacji przeszoci. Nie byo chyba w historii myli geograficznej epoki bardziej sprzyjajcej poznaniu geograficznej tajemnicy jednoci w wieloci ani甜eli ta, w kt坦rej przyszo nam 甜y. Daje si ponadto zauwa甜y, 甜e wsp坦czesn myl geograficzn cechuje wzmo甜one zajcie si geografi kulturow, czyli dyscyplin geograficzn ze wszech miar predysponowan do holistycznego patrzenia na otaczajc rzeczywisto. Trwajce wok坦 niej badania i dyskusje poruszaj zagadnienia nie tylko zwizane z przyrodnicz i spoeczno-gospodarcz przestrzeni geograficzn, ale sigaj gbiej. wiat dostpny dla zmys坦w wzbogacono o krajobraz prze甜y i emocji, pikna i zachwytu, to甜samoci i wartoci. 1
  • 2. Niniejsze opracowanie stanowi pr坦b wejrzenia w histori myli geograficznej z punktu widzenia element坦w scalajcych poszczeg坦lne, wykreowane w czasie, dyscypliny geograficzne. Elementy te stanowi istotne miejsce w strukturze myli geograficznej nazwanej przez autora modelem geograficznego DNA. GEOGRAFICZNE DNA - SZKIELET Gdybymy chcieli graficznie przedstawi rozw坦j nauk geograficznych, to nale甜aoby narysowa dwie obiegajce si wzajemnie szarfy w ksztacie spiral (Ryc. 1). Czarna spirala symbolizujca rodowisko przyrodnicze reprezentuje geografi fizyczn, szara natomiast, obrazujc rodowisko antropogeniczne geografi spoeczno- gospodarcz. Zwr坦my uwag, 甜e rosnca grubo spiral w ujciu wertykalnym odpowiada przyrostowi ilociowemu r坦甜nych nauk, dyscyplin i gazi geograficznych, a tym samym ewolucyjnemu rozprzestrzenianiu si ich zakresu badawczego. Dodajmy, 甜e ustawiczne poszerzanie owego zakresu, (szczeg坦lnie w pocztkowym oraz wsp坦czesnym okresie rozwoju nauki), w znacznej mierze uwarunkowane byo nieustann chci geograf坦w nadania Ryc. 1. Szkielet geograficznego modelu DNA. wiedzy geograficznej charakteru aplikacyjnego. Godny zauwa甜enia jest r坦wnie甜 fakt, 甜e rozw坦j poszczeg坦lnych dyscyplin odbywa si na og坦 wedug trzech nastpujcych po sobie etap坦w: 1) zaspokojenie podstawowych potrzeb egzystencjalnych, 2) zaspokojenie ciekawoci wiata, 3) ch wyjanienia genezy zjawisk i proces坦w towarzyszcych czowiekowi. Dla przykadu, w dyscyplinie geograficznej podejmujcej badania w obrbie hydrosfery, pierwotnym przedmiotem naukowych rozwa甜a wydaje si by rzeka. Dorzecze Tygrysu i Eufratu dla Mezopotamii, czy Nil dla Egiptu to przykady potwierdzajce tez pierwszestwa przyszej potamologii. Ch poznania praw 2
  • 3. rzdzcych istnieniem i charakterem ciek坦w wodnych (powiedzielibymy dzisiaj - ustrojem rzeki) przyczynia si do powstania podwalin hydrometeorologii oraz hydrogeologii. Dalszy ich rozw坦j (a szczeg坦lnie tej ostatniej) przy wsp坦udziale wiedzy z zakresu paludologii pozwoli na zaspokojenie podstawowej potrzeby czowieka jak jest bezpieczestwo. Myl praktycznego wykorzystania wody zrodzia kolejny dzia hydrologii hydrologi stosowan (wsp坦czenie nazywan hydrologi in甜yniersk lub techniczn). Do in甜ynieryjnych zada wodno-gospodarczych nale甜y zaliczy zaprzgnicie do roboty szemrzcego potoku. Szczeg坦lnie w tych czciach wiata, kt坦re dysponoway g坦rskimi rzekami, wielkim powodzeniem cieszyo si koo wodne. Kiedy rzeki przepywajce przez skupiska ludzkie stay si niezdatne do cel坦w spo甜ywczych, wod do picia nale甜ao wydoby spod ziemi, bd添 sprowadza akweduktami ze 添r坦de g坦rskich. Poszukiwania obszar坦w 添r坦dliskowych a w dalszej kolejnoci obserwacja ich dynamizmu wzbogacia zas坦b wiedzy czowieka, kt坦r dzisiaj nale甜aoby skojarzy z krenologi. Co dalej? Ciekawo wiata a wraz z ni odkrycia geograficzne (przykadowo: w wiecie staro甜ytnym w obrbie Morza r坦dziemnego, wr坦d Wiking坦w na P坦nocnym Atlantyku, czy te甜 lokalnie w czasach inkaskich na Jeziorze Titicaca) wymusiy dalszy przyrost dyscyplin czy subdyscyplin (specjalnoci) hydrologicznych. Przy r坦wnoczesnym udziale hydrologii opisowej, zwanej hydrografi (autor ma tu na uwadze przede wszystkim kartowanie m坦rz, ocean坦w, jezior) rodz si pra-oceanografia, pra-limnologia, a w dalszej kolejnoci pra- glacjologia. W bli甜szym nam czasie, hydro-specjalici przy wsp坦udziale naukowc坦w z innych nauk przyrodniczych, jak fizyka, chemia czy biologia wykreowali hydrofizyk, hydrochemi i hydrobiologi... I tak, na przykadzie hydrologii, mimowolnie przeledzilimy nieunikniony proces specjalizacji, kt坦ry zdaniem J. Wojtanowicza (2006) spowodowa daleko posunit odrbno poszczeg坦lnych dzia坦w i kierunk坦w badawczych geografii, w konsekwencji bdc przyczyn oddzielenia i wrcz usamodzielnienia si niekt坦rych z nich. Powr坦my jednak do naszych rozwa甜a na temat szkieletu geograficznego DNA. Obok dw坦ch spirali obrazujcych przestrze przyrodnicz oraz czowieka, wa甜ne miejsce w schemacie zajmuje tak甜e ostatni element triady geograficznej, tj. czas. W proponowanym schemacie (Ryc. 2), pod甜ajc ku g坦rze mamy do czynienia z czasem linearnym (w geografii bdzie to czas geologiczny oraz historyczny), z kolei przyjty 3
  • 4. serpentynowaty ksztat szarfy symbolizowa ma cykliczno (czas astronomiczny, czas geomorfologiczny, czas obiegu wody, cykl kr甜enia materiau skalnego). To owa powtarzalno, ale ju甜 w innym, niepowtarzalnym linearnym wymiarze czasowym czyni geografi nieprzewidywaln w swej przewidywalnoci. Aby nasze dwie szarfy cechowaa wertykalna stabilno, schemat geograficznego DNA nale甜aoby uzupeni o pion. Umownie nazwijmy go krgosupem nauk geograficznych. Jest nim kartografia (Ryc. 2). Zaja ona centralne miejsce wr坦d nauk geograficznych nie dlatego, 甜e jest bardziej abstrakcyjna od innych, ale z tego powodu, 甜e przyciga i gromadzi wok坦 siebie przedstawicieli chyba wszystkich dziedzin geograficznych. Ponadto, z racji pierwotnej roli geografii sprowadzajcej si do opisu rozmieszczenia obiekt坦w na powierzchni Ziemi, kartografia wydaje si by dyscyplin najstarsz w systemie nauk Ryc. 2. Miejsce czasu w geograficznym modelu DNA. geograficznych. Tym samym daje jej to przywilej specyficznego miejsca w geograficznym DNA. Mapa, bdca dzieem kartografii, ze swym specyficznym jzykiem, cechujcym si symbolik oraz uog坦lnieniem, od niepamitnych czas坦w cieszya si du甜ym zainteresowaniem wr坦d geograf坦w. Wydaje si, 甜e to wanie ona staa si pra添r坦dem bod添c坦w integrujcych rodowisko geograf坦w, kt坦rzy pr坦bowali zamkn obiekty sferycznego tr坦jwymiarowego wiata w dwu-wymiarze. W tym celu, z pomoc matematyki, dokonali oni transformacji siatki geograficznej na siatk kartograficzn. Od tego wydarzenia Ziemia staje si bardziej wyobra甜aln (oczywicie na miar swej dostpnoci uwarunkowanej histori odkry geograficznych), a przez to bli甜sz czowiekowi. Nale甜y zauwa甜y, 甜e tak jak w przypadku obu spiral, tak甜e i pion geograficznego DNA stopniowo ulega rozszerzaniu. Poszukujc nowych rozwiza 4
  • 5. (m.in. w kwestii metod prezentacji treci) przy wykorzystaniu coraz to nowoczeniejszych rozwiza technologicznych, kartografia prze甜ywaa i cigle prze甜ywa swoj ewolucj nie tylko ilociow, ale tak甜e i jakociow. W tym miejscu nale甜y podkreli, 甜e mylenie o geografii nie jest mo甜liwe bez rozwa甜enia jej zwizk坦w z innymi naukami. Owa otwarto nauk geograficznych cechuje si dwuzwrotnoci. Czerpic rozwizania metodologiczne oraz osignicia innych nauk, zar坦wno przyrodniczych, jak i spoecznych czy technicznych, geografia oferuje im swoje osignicia. Z tych relacji, na co wskazuje J. Wojtanowicz (2006) dokonujcy gbszej analizy struktury nauk geograficznej, powstaj nowe dziedziny nauki, np. paleogeografia, czy te甜 geoekologia. Zauwa甜my, 甜e ju甜 od swych pocztk坦w, geografia okrelana bya jako nauka matematyczna. Za Ptolemeuszem mo甜na powt坦rzy, 甜e geografia zostaa stworzona do pomiaru kuli ziemskiej w stosunku do nieba (cia niebieskich) oraz do pomiaru ldu staego, jego czci i cech ilociowych. Wraz z upywajcym czasem okazao si, 甜e geografia nie tylko zaja si pomiarami, ale tak甜e dokonaa interpretacji ich wynik坦w. Co wicej, czynnoci te miay miejsce w obrbie r坦甜nych przestrzeni i struktur badawczych, nie tylko fizycznych, ale r坦wnie甜 spoeczno-gospodarczych, a dokadniej kulturowych (lokujcych si zar坦wno w sferze kultury materialnej oraz kultury duchowej). Owa r坦甜norodno zjawisk badanych przez geografi sprawia zatem, 甜e musi ona bardziej, bd添 mniej intensywnie korzysta z dorobku innych dyscyplin naukowych. Do najwa甜niejszych nauk, z kt坦rymi geografia wielokrotnie zawizywaa pakt wsp坦zale甜noci nale甜: matematyka i statystyka, wr坦d nauk przyrodniczych: astronomia, biologia, chemia, fizyka, geologia, a wr坦d nauk spoecznych: historia, politologia, etnografia, socjologia i ekonomia. Z kolei komercjalizacja nauki ostatnimi czasy, na co zwraca uwag m.in. A. Lisowski (2011) wymusia wzrost znaczenia funkcji technicznej zwizanej z szeroko rozumianym ksztatowaniem przestrzeni lokalnej i regionalnej, co zbli甜yo geografi do nauk stosowanych: gospodarki przestrzennej i urbanistyki. Projektujc geograficzny acuch DNA nie mo甜emy zatem pomin innych nauk, kt坦re w schemacie (Ryc. 3) przedstawiono za pomoc symbolicznych maych spiral dochodzcych z zewntrz. 5
  • 6. Z dotychczasowych rozwa甜a wynika, 甜e geografia jako nauka cile powizana jest z innymi naukami. Nale甜y jednak zauwa甜y, 甜e poszczeg坦lne jej dyscypliny i gazie tworz tak甜e (mo甜e nale甜aoby powiedzie: przede wszystkim) wasne struktury, o mniejszym bd添 wikszym stopniu korelacji. Ewolucja niekt坦rych z nich doprowadzia do takiego stadium rozwoju struktury geograficznego DNA, w kt坦rym wytworzyy si oryginalne, ze wszech miar interdyscyplinarne formy. I wanie o takich przestrzeniach relacyjnych, mo甜na by tak甜e rzec dyscyplinach pogranicza (transdyscyplinach), wzmacniajcych Ryc. 3. Zwizki geografii z innymi naukami w geograficznym modelu DNA. tez o jednoci nauki, w dalszej czci niniejszego opracowania... HOLIZM GEOGRAFICZNY PASZCZYZNY SCALANIA Holizm (gr. holos cao) pogld, wedug kt坦rego wszelkie zjawiska tworz ukady caociowe, podlegajce swoistym prawidowociom, kt坦rych nie mo甜na wywnioskowa na podstawie wiedzy o prawidowociach rzdzcych ich skadnikami. Przekadajc powy甜sz definicj sownikow na grunt geografii mo甜emy przyj, 甜e wiat to pewna cao. W tym wiecie istniej relacje zwrotne pomidzy zjawiskami i procesami przyrodniczymi a 甜yciem i dziaalnoci czowieka. Musimy zatem pamita, 甜e poszczeg坦lne zjawiska w rzeczywistoci poznawanego wiata s ze sob sprz甜one. Ponadto, z holistycznego punktu widzenia, w otaczajcym nas wiecie 6
  • 7. szczeg坦lnie wa甜ne s zwizki przyczynowo-skutkowe. Z kolei, przygldajc si systemowi nauk geograficznych przez pryzmat wspomnianego holizmu, nale甜aoby postawi tez o wsp坦lnym ich pochodzeniu oraz jednakowej sile tw坦rczej ich przedstawicieli, wyra甜ajcej si w chci poznania wsp坦zale甜noci na paszczy添nie ZIEMIA czowiek, bd添 CZOWIEK Ziemia. Dla jednych, 坦w antropogeograficzny pogld wsp坦zale甜noci uto甜samiany by z uzale甜nieniem 甜ycia ludzkiego od warunk坦w przyrodniczych w kt坦rych 甜yje, a dla innych z u甜ytecznoci rodowiska przyrodniczego dla cel坦w czowieka. Powy甜sze tezy stay si inspiracj dalszych poszukiwa element坦w geograficznego DNA. Tym razem, miay si nimi okaza paszczyzny scale, kt坦re na schemacie (Ryc. 4) przedstawiono w postaci r坦wnolegych wzgldem siebie k坦, ograniczonych szarfami obydwu spiral. Nale甜y jednak zaznaczy, 甜e to rozwizanie graficzne symbolizowa ma nie tyle ograniczenie paszczyzn co ma ukaza potrzeb cisej wsp坦zale甜no obu spiral. Ponadto, pod uwag musimy wzi fakt poddania si wykreowanych paszczyzn scale wszechobecnemu czynnikowi jakim jest czas. Wydaje si wic zatem, 甜e lepszym rozwizaniem graficznym do zobrazowania tego stanu rzeczy jest zastpienie k坦 przez bryy, zbli甜one swym ksztatem do sto甜k坦w zwr坦conych ku doowi (Ryc. 5). Proponowany ukad wskazywa miaby na Ryc. 4. Paszczyzny scalania w geograficznym modelu DNA. Ryc. 5. Model geograficznego DNA. 7
  • 8. sukcesywny rozw坦j wyodrbnionych struktur. W tym miejscu warto tak甜e zwr坦ci uwag, 甜e kolejne (w naszym modelu: coraz wy甜ej zlokalizowane) paszczyzny w istocie stanowi niejako kontynuacj wczeniejszych form scaleniowych. Jednak甜e ka甜d z nich zastaa ju甜 inna rzeczywisto czasoprzestrzenna systemu nauk geograficznych. W zwizku z powy甜szym niejednokrotnie towarzyszyo im nowe podejcie metodologiczne. W modelu geograficznym DNA wyr坦甜niono pi g坦wnych paszczyzn scalania. Punktem wyjciowym pierwszego stadium integracyjnego wydaje si by zetknicie promienia sonecznego z ziarnem piasku i z kropl wody, za W. Polem (1850) mo甜na byoby zatem powiedzie trzech geograficznych potg 甜yciowych: ld坦w, w坦d i krgu napowietrznego. W wyniku obserwacji tego甜, jak甜e urokliwego spotkania rze添botw坦rczego powsta miaa geomorfologia. Kolejny przeom w nazwijmy to umownie ewolucji scalania geografii, nastpi z chwil, gdy uwiadomiono sobie, 甜e przestrze przyrodnicza przestaa by wystarczajcym wyr坦甜nikiem geografii. Zrodzia si konieczno kontaktu z istot wywoujc nieodwracalne wrcz zmiany w rodowisku przyrodniczym, zmiany zar坦wno korzystne, jak i niekorzystne dla tego甜 rodowiska, a w konsekwencji dla samego sprawcy. Czynnikiem integrujcym pole dziaa nauk geograficznych sta si czowiek umieszczony w konkretnej przestrzeni przyrodniczej. Czowiek kt坦ry jest najskuteczniejsz przyczyn jej przeobra甜e. Na kanwie element坦w naturalnych i antropogenicznych rodzi si najpierw geografia regionalna, a w p坦添niejszym okresie ekologia. Kolejny strategiczny moment w wytworzeniu sieci wsp坦zale甜nociowej oparty by na odkryciu prawdy bezgranicznego holizmu. Dotychczasowe traktowanie przestrzeni wycznie w aspekcie fizycznym okazao si zbyt pytkie. Wkroczono wic w rzeczywisto wy甜szego stopnia, w sfer duchowoci. Naukowymi obrazami przeniknicia wiata materialnego ze wiatem niematerialnym sta si miay: geografia humanistyczna oraz geografia kulturowa. O ka甜dej z piciu wyr坦甜nionych paszczyzn scalania mo甜na byoby opracowa osobne monografie. W niniejszym artykule zamierzeniem autora nie jest jednak przybli甜enie szczeg坦owej historii ka甜dej z nich. Z racji podjtego tematu, istotniejszym zagadnieniem wydaje si by wydobycie myli przewodnich, kt坦re mogy towarzyszy ich tw坦rcom i realizatorom. Ponadto, starano si odszuka inne, umownie nazwijmy je poza geograficzne dyscypliny nauki, kt坦re w znaczcy spos坦b przyczyni si miay 8
  • 9. do integracji nauki. I wanie w takim duchu podjto analiz poszczeg坦lnych paszczyzn scalania, kt坦rej zwize wyniki zamieszczono poni甜ej. GEOMORFOLOGIA Pr坦bujc odpowiedzie na pytanie Jak ewoluowaa idea jednoci geografii? signijmy do pocztku. Ziemia zrodzia si z ognia. Przez dwa miliardy lat wulkany wyrzucay magm tworzywo dla rodzcej si Ziemi. Tak powstaa litosfera. Wulkany uwalniay tak甜e gazy, z kt坦rych powsta miay: chmury (atmosfera) i oceany (hydrosfera). Bitwa toczca si pomidzy trzema 甜ywioami ustawicznie ksztatowaa wizerunek planety. I wanie ten obraz sta si polem bada pierwotnej geomorfologii, kt坦ra usiowaa pogodzi cierajce si siy trzech geosfer: ziemi, wody i powietrza. Dodajmy, 甜e wykreowana w ten spos坦b przestrze badawcza staa si podwalin rozwoju caej geografii, zar坦wno w ujciu og坦lnym, jak i jej szczeg坦owych dyscyplin. Dokonujc gbszej analizy produkt坦w owego cierania, opartej na ocenie przeszoci w wietle tera添niejszoci, geografia jak pisa W. Nakowski (1904) musiaa zla si w jedno z geologi. Przypiecztowaniem proces坦w scalajcych nauk na najni甜szym szczeblu geograficznego DNA wydaje si by przyczenie historii do unii geomorfologiczno-geologicznej, rezultatem czego byo powoanie archeologii. Na ogromny wpyw geografii na histori zwraca uwag m.in. dziewitnastowieczny pisarz francuski J. Michelet, kt坦ry mia powiedzie, 甜e nie ma historii, kt坦ra by si nie opieraa na geografii [za: Duszyska, 1957]. Zwr坦my uwag, 甜e czowiek, jako najistotniejszy podmiot bada historii, rozwija si na przestrzeni tysicy lat wskutek relacji ze rodowiskiem, w kt坦rym przyszo mu egzystowa. Zaspokoi on pragnienie wod, dotkn 甜yznej ziemi, doceni ciepo Soca i powiew wiatru, wykorzysta ska... GEOGRAFIA REGIONALNA Geografia regionalna powstaa z d甜enia do naukowego uzasadnienia kultu regionu. Wypracowanie metod badawczych nastawionych w kierunku wykazania odrbnoci i odmiennoci, a niekiedy wrcz niepowtarzalnoci zjawisk oraz proces坦w na badanym obszarze, paradoksalnie przyczynio si do scalenia geografii jako nauki. Istot bada nad regionem, bdcym wypadkow historycznego dziaania rozmaitych czynnik坦w, byo poszukiwanie to甜samoci czowieka z miejscem w konkretnej przestrzeni geograficznej. Orodkami niezbdnymi do stworzenia specyficznej tkanki cznej byy zatem: cigo przestrzennej rzeczywistoci przyrodniczej i towarzyszca 9
  • 10. jej egzystencja czowieka. Praca geograf坦w regionalnych polegaa na ustawicznym budowaniu most坦w pomidzy przyrod (zar坦wno o甜ywion jak i nieo甜ywion) a czowiekiem. Budulcem okaza si mia materia w postaci dziedzictwa kulturowego, jaki zastali oni w danym regionie. W ten spos坦b geografia regionalna staa si paktem przyrodniczo-ekonomicznym ujtym w historyczno-polityczne ramy kultury materialnej i niematerialnej. I to wanie owa wielowiekowa cigo kulturowa, kt坦ra wyrosa na podo甜u przyrodniczym, i kt坦ra poprzez system obrzd坦w bya silnie zintegrowana z krajobrazem oraz rocznym rytmem zjawisk zachodzcych w przyrodzie na co zwraca uwag m.in. M.Z. Pulinowa (1999) stanowi podstawow cech regionu. EKOLOGIA Kiedy dwie nici geograficznego DNA (geografia fizyczna i geografia spoeczno-gospodarcza) zaczy ponownie rozchodzi si, w powstajc woln przestrze stopniowo wkroczya ekologia. Stanowia ona niejako odpowied添 na silnie wzrastajc intensywno i rozmiar destrukcji rodowiska przyrodniczego. Myli naukowej towarzyszy coraz bardziej szerzcy si w wiadomoci czowieka pogld, 甜e dalszy rozw坦j ludzkoci i jego rodowiska 甜yciowego powinien by ukierunkowany. Potrzebne plany musiay by sporzdzone na podstawie dokadnej analizy z jednej strony potrzeb spoeczestwa, a z drugiej w oparciu o mo甜liwoci rodowiska przyrodniczego. Z uwagi na fakt, 甜e biologiczny skadnik krajobrazu jest najwra甜liwszy na negatywny wpyw antropogeniczny, w ekologii dostrzegano ogromne mo甜liwoci wzbogacenia geografii o elementy biotyczne. R坦wnoczenie dostrze甜ono szans na powr坦t do wzajemnych powiza pomidzy zjawiskami i procesami geograficznymi w ujciu holistycznym. Tym razem istotne okaza si miao wychwycenie sprz甜e zwrotnych badanej rzeczywistoci (Grzybowski, 1984). Istotn rol do spenienia w kwestii scalania nauki, obok geografii, szczeg坦lnie miay biologia, chemia i fizyka. GEOGRAFIA HUMANISTYCZNA Geografia humanistyczna umiecia w centrum zainteresowa czowieka i wiat wartoci. Odrzucia ona obiektywn i beznamitn postaw badacza, a na jej miejsce wprowadzia podmiot uczuciowo powizany z otaczajcym, poznawanym przez niego rodowiskiem przyrodniczym. Podstawowym zadaniem geografii humanistycznej wydaje si zatem by zrozumienie czowieka, nie tylko jego sfery fizycznej, intelektualnej i emocjonalnej, ale tak甜e i duchowej (Kaczmarek, 2003). Trafnie niniejsze zagadnienie uj J. Flis (1983), kt坦ry pisa: geografia nie mo甜e si ogranicza 10
  • 11. do opisu jedynie zewntrznych cech, kt坦re podpadaj pod zmys wzroku i kt坦re podlegaj wartociowaniu ze wzgld坦w estetycznych, ani nie polega na literackich opisach wygldu kraju. (...) Trzeba z geografii uczyni nauk nomotetyczn. Analogicznie literaci przedstawiajc obraz czowieka w swych powieciach nie poprzestaj na opisie jego zewntrznych cech z dodaniem subiektywnych ocen co do estetycznych walor坦w opisywanego czowieka, ale wnikaj w jego duchowe cechy, jego inteligencj i charakter przejawiajcy si w dziaaniu. I tak, geografowie odkryli nowe mo甜liwoci badania czowieka egzystujcego wr坦d otaczajcej go grupy ludzi w okrelonej czasoprzestrzeni. U甜yteczne okaza si miay: znajomo znaczenia organ坦w zmys坦w oraz ich wpyw na percepcj przestrzeni, znajomo zachowa ciaa przy ocenie poczucia zmiennoci, znajomo teorii jednostkowego losu oraz grup wzajemnego oddziaywania. W mniejszym stopniu istotne byy tak甜e: indywidualne dowiadczenia religijne, a wraz z nimi ontologiczne waciwoci jednostek, grup i miejsc. Dla badacza warta opisu wydawaa si zatem by caa dziaalno czowieka. Konsekwencj takiego podejcia byo uzale甜nienie geografii od wyobra甜e rzeczywistoci tworzonej w umyle ka甜dego czowieka. Poszukiwaniom geograf坦w w duchu holistycznym nie byy odosobnione. Wspieray je badania prowadzone przede wszystkim przez: socjolog坦w, psycholog坦w, psychoanalityk坦w, antropolog坦w i filozof坦w. GEOGRAFIA KULTUROWA Rozwiniciem geografii humanistycznej staa si geografia kulturowa. O ile przedmiotem bada geomorfologii, ekologii oraz geografii regionalnej bya wzgldnie konkretna, materialna przestrze ziemska to geografia humanistyczna, a w spadku po niej geografia kulturowa wychodz poza wiat realny w sfer czysto abstrakcyjn. Krajobraz kulturowy jest zatem czym wicej ni甜 wycznie form zachodzenia proces坦w przyrodniczych i gospodarczych. To obszar realizacji proces坦w duchowych zwizanych z rozwojem kultury. Parafrazujc sowa T. Manna (1982) nale甜y dostrzec, 甜e przestrze kulturowa z godziny na godzin wywouje wewntrzne zmiany, bardzo podobne do zmian wywoanych przez czas, ale poniekd jeszcze je przewy甜szajce. Do fundamentalnych pyta geografii: gdzie?, dlaczego? i w jakim stopniu? doczono fundamentalne pytanie ludzkoci jaki jest tego sens? Tak rozpoczto szuka odpowiedzi na pytania: Czym jest rzeczywisto? Co oznacza czas? Jaki sens ma 甜ycie? Jaki wpyw 11
  • 12. wywiera otaczajca przestrze na ksztatowanie mojego systemu wartoci? Problematyka bada geografii kulturowej skonia zatem geografa do refleksji natury ontologicznej. Geografia kulturowa, syntetyzujc r坦甜ne formy, rodzaje oraz efekty ludzkiej dziaalnoci, wykreowaa specyficzny naukowy wiat pogranicza, w kt坦rym: przestrze rzeczywistoci wymieszana zostaa z przestrzeni wyobra甜eniow, miejsce dowiadczane zmysowo z miejscem prze甜ywanym duchowo, obiektywno z subiektywnoci, morfologia krajobrazu z metafor ikonosfery. Ten fenomen pogranicza jak pisze K. Rembowska (2002) umo甜liwia geografom badanie relacji pomidzy czowiekiem (jego umysem i emocjami) a krajobrazem, pr坦buje by antropologi i filozofi miejsca, semiotyk krajobrazu kulturowego. Do wysokiej rangi pisze dalej autorka podnosi kategori wyobra甜e ludzkich, charakteru ich wizi z miejscem, znacze i wartoci wytwor坦w ludzkich. ZAKOCZENIE rzeczy istniej tylko wtedy, kiedy istnieje kto, kto je obserwuje Jean Paul Sartre Myl geograficzna rozwija si nieprzerwanie, kroczc przez wieki wyznaczonym szlakiem. Zaczynajc od rozpatrywania zewntrznej postaci natury, swoj uwag skupia w坦wczas przede wszystkim na okreleniu miejsca skay, wody i powietrza w przenikajcym si ukadzie Soce Ziemia. P坦添niej, w wiat przyrody nieo甜ywionej wplota inny wiat, wiat przyrody o甜ywionej z jej najwa甜niejszym przedstawicielem czowiekiem. Wykreowane z czasem dwa wiaty badawcze, geografia fizyczna oraz geografia spoeczno-gospodarcza, dynamicznie rozwijajc si w obrbie swoich granic, r坦wnoczenie tworzyy ze sob silny zwizek. Dziki swej odmiennoci i r坦甜norodnoci, z jednej strony mogy wzajemnie si ubogaca i rozwija, z drugiej za byy powodem powstania licznych problem坦w. Procesom specjalizacji i dyferencjacji jak pisze A. Lisowski (2011) towarzyszyy procesy integracji i unifikacji. Rosnca liczba dyscyplin i specjalnoci naukowych z jednej strony odzwierciedla d甜enia do bardziej efektywnej pracy badawczej poprzez koncentracj na ograniczonych sferach rzeczywistoci, ale z drugiej strony bywaa niepo甜dana ze 12
  • 13. wzgldu na rosncy dystans midzy badaczami oraz izolacj i partykularyzm poszczeg坦lnych dyscyplin lub specjalnoci. W tym miejscu, przywoujc sowa E. Romera: gbia geografii polega musi na iloci stosunk坦w geograficznych, wchodzcych w splot zjawiska lub zagadnienia... [za: Zierhoffer, 1969], musimy podkreli szczeg坦ln predyspozycj geografii do caociowego widzenia rzeczywistoci. Wyrazem tego okaza si miao bardziej bd添 mniej wiadome lepienie przez geograf坦w wsp坦lnych paszczyzn porozumienia. I tak, w historii metamorfozy myli geograficznej, wymagajcej od badaczy autentycznego zaanga甜owania, a przede wszystkim skupienia si na tym co wsp坦lne, pojawi si miay: geomorfologia, geografia regionalna, ekologia, geografia humanistyczna oraz geografia kultury. Zauwa甜y jednak nale甜y, 甜e owa metamorfoza, toczc si na przestrzeni wiek坦w powoli, niejednokrotnie z dugimi przerwami, po kt坦rych przybieraa ponownie na sile, nie stanowia jednorazowego aktu. W dotychczasowym swym cyklicznym rytmie nieustannie poddawaa si kolejnym fazom: zasiewu, kiekowania, wzrostu, kwitnienia, owocowania i obumierania. Zwr坦ci nale甜y jednak uwag, 甜e okres obumierania w istocie nie by czasem rozkadu potocznie rozumianego. By to czas rozkadu pozwalajcego na wykreowanie element坦w scalajcych geografi w jeden sp坦jny obraz. Nale甜y wreszcie stwierdzi, 甜e znacznie trudniej uprawia jest geografi obecnie, ni甜 w przeszoci, zar坦wno tej bliskiej jak i odlegej. W ostatnich czasach jest o wiele wicej sprzecznoci, kt坦re trzeba umie ze sob pogodzi. Jednak甜e myl geograficzna, tak jak to bywa i w 甜yciu, na wysunitym odcinku czasu jest zawsze bogatsza. Owa myl korzysta z nagromadzonego przez wieki dorobku i dowiadczenia, kt坦re niejako przedu甜aj nasz zdolno widzenia. Patrzenie to umo甜liwia pr坦b caociowego ogarnicia nauki, jej etapowej ewolucji, stanu obecnego, a tak甜e wejrzenia w przyszo. Mo甜emy wprawdzie 甜aowa, 甜e nie uczestniczylimy w rozwoju myli geograficznej w czasie, gdy tworzyli: Herodot (V w. p.n.e.) bdcy autorytetem z zakresu geografii w epoce staro甜ytnej i w epoce humanizmu; Eratostenes z Cyreny (ok. 276 r. - 195 r. p.n.e.) dokonujc pierwszego pomiaru obwodu Ziemi, poczy geografi matematyczn, fizyczn i regionaln w jedn samodzieln ga添 wiedzy; Strabon (63 r. p.n.e. - ok. 24 r. n.e.) badajcy wpyw rodowiska naturalnego na kultur, ponadto przybli甜ajc zasobnoci opisywanych krain stworzy podwaliny pod 13
  • 14. przysz geografi polityczno-wojskow; Ptolemeusz (100 r. - 178 r. n.e.) krelcy atlas 坦wczesnej ekumeny; Bernard Varenius (1622-1651) tw坦rca geografii og坦lnej, autor pierwszego systemu geografii fizycznej; Stanisaw Staszic (1755-1826) niestrudzony badacz natury nie tylko w wymiarze geologicznym; Jan niadecki (1756- 1830) matematycznie i fizycznie opisujcy Ziemi; Aleksander Humboldt (1769- 1859) wsp坦tw坦rca hydrologii, geofizyki i geobotaniki, dokona podziau geografii na g. og坦ln i g. szczeg坦ow, jako jeden z pierwszych postulowa za ochron przyrody; Karol Ritter (1779-1859) zwolennik regionalnego ujmowania zjawisk, tym samym prekursor geografii regionalnej, przez wielu nazywany ojcem geografii kultury; Wincenty Pol (1807-1872) swymi badaniami krajobrazowymi reprezentujcy nurt poetycko-opisowy, uczcy patrzenia od Odry a甜 do kotliny Dniepru jako na cao geograficzn; Oskar Peschel (1826-1875) tw坦rca nowoczesnej geografii fizycznej; Fryderyk Ratzel (1844-1904) klasyk antropogeografii, tw坦rca terminu i pojcia Lebensraum, tj. przestrzeni 甜yciowej; Paul Vidal de la Blache (1845-1918) dowartociowujcy ujcie estetyczne krajobrazu, wsp坦tw坦rca kierunku regionalnego we wsp坦czesnej geografii; Willianm Morris Davis (1850-1934) tw坦rca teorii cyklu geomorfologicznego; Wacaw Nakowski (1851-1911) kt坦ry rozumowo i pogldowo zarysowywa geografi powszechn; Albrecht Penck (1858-1945) jeden z tw坦rc坦w geomorfologii nowoczesnej; Alfred Hettner (1859-1941) podejmujc pr坦b scalenia kierunku fizycznego i antropogenicznego w geografii realizuje w swym postpowaniu badawczym podejcie chorologiczne; F. C. Sauer (1860-1942) dochodzcy do wniosku, 甜e wszelki lad czowieka wycinity w krajobrazie odwouje si do kultury, przywouje histori i wymaga ekologicznej interpretacji; Jean Brunhes (1869-1930) poszukujcy podo甜a psychologiczno-spoecznego dla wsp坦lnoty jak jest nar坦d; czy te甜 Eugeniusz Romer (1871-1954) d甜cy w swych atlasach do relacyjnego i caociowego ujcia treci. Nie wiadomo jednak甜e, czy bardziej oddalona perspektywa nie umo甜liwia lepszego zrozumienia geografii, jej znaczenia i roli, a tak甜e odnalezienia w niej swego miejsca. Nale甜y jednak podkreli, 甜e w odnalezieniu swego miejsca w wiecie geograf坦w wa甜na jest postawa odpowiedzialnoci badacza kt坦r okrela relacja dla. Parafrazujc sowa ks. F. Blachnickiego posiada siebie w dawaniu siebie, mo甜emy zatem przyj dewiz holistycznego rozwoju geografii, kt坦ra mogaby brzmie: rozwija sw specjalizacj, by w duchu jednoci m坦c ubogaca specjalizacje inne. 14
  • 15. PIMIENNICTWO Duszyska E., 1957, Francuskie pogldy na istot geografii, Geografia w Szkole, Nr 1 (49), s. 1- 8. Flis J., 1983, Opisy krajobraz坦w, Geografia w szkole. R. 36, nr 1, s. 12-20. Grzybowski J., 1984, Environmentalizm i jego ewolucja w kierunku zagadnie etycznych, [w:] K. Dramowicz (red.), Geografia a filozofia wybrane zagadnienia metodologiczne, Przegld Zagranicznej literatury geograficznej zeszyt 3-4. PAN, IGiPZ, Warszawa, s. 67-78. Kaczmarek J., 2003, Ponad geografi humanistyczn ku regionom mylenia, [w:] E. Orowska i J. Klementowski (red.), Kulturowy aspekt bada geograficznych, PTG, IGiRR UWr, Wrocaw, s. 3-17. Lisowski A., 2011, Geografia i nauki spoeczne w nauce transdyscyplinarnej, [w:] K. Marciniak i in. (red.) Koncepcje i problemy badawcze geografii, Wydawnictwo Uczelniane Wy甜szej Szkoy Gospodarki, Bydgoszcz, s. 69-90. Mann T., 1982, Czarodziejska g坦ra, Czytelnik, wyd. V, Warszawa. Nakowski W., 1904, Geografia fizyczna, Wyd. Arcta, Warszawa. Pol W., 1850: Rzut oka na umiejtno geografii ze stanowiska uniwersyteckiego wykadu. Rocznik Naukowy Krakowskiego Towarzystwa Naukowego, Krak坦w, s. 119-138. Pulinowa M.Z., 1999, Region podstawowe pojcie w opisie zjawisk przestrzennych na Ziemi, [w:] M. Rztaa (red.), Interakcja czowiek rodowisko w badaniach geograficznych. Obchody XXV-lecia dziaalnoci SKNG U, Wydzia Nauk o Ziemi U, Sosnowiec, s. 29-40. Rembowska K., 2002, Kultura w badaniach geograficznych, [w:] E. Orowska (red.), Kultura jako przedmiot bada geograficznych, PTG UWr, Wrocaw, s. 9-28. Wojtanowicz J., 2006, Wartoci geografii. Wydawnictwo UMCS, Lublin. Wuttke G., 1968, Wacaw Nakowki. Dydaktyka geografii. Wyb坦r pism, PZWS, Warszawa. Zierhoffer A., 1969, Eugeniusz Romer. O geografii rozwa甜ania historyczne i metodologiczne, Prace Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B Nr 153, PWN, Wrocaw. 15