Herrikirolak
- 1. HISTORIA Herri-kirolen jatorria industri iraultzaren aurretikoa da; kasu batzuetan Erdi Aroan eta, are gehiago, prehistorian ere aurki genezake herri-kirolen jatorriaren aztarnarik. Industrializazioaren aurretik arrantza eta nekazaritza ziren nagusi Euskal Herrian. Hain zuzen ere, horien ondorioz sortuak izan ziren herri -kirolak: arrantzatik arraunketa, adibidez; nekazaritzatik, berriz, aizkolaritza, harri-jasotzea, lasto-altxatzea, segalaritza, etab. Beraz, baserritarren eguneroko lan eta betebeharretan dago Euskal Herrian sortu eta iraun duten herri- kirol gehienen jatorria. Esan daiteke euskal baserrietako lan guztiak norgehiagoka bihurtuz joan direla, kirol bilakatu arte. Froga garbia dugu hori, euskal herri-kirolak hemen bertan sortuak izan zirela baieztatzeko. Historian zehar baserritarrak bere baserrian bertan aurkitu izan du bizirauteko ezinbestekoa zuen guztia. Horrela, egunero ahora zer eramana izan zezan eta familia mantentzeko, berak egiten zituen baserriko lan guztiak, bere senideen laguntzaz: lurrak landu, egurra moztu, belarra moztu eta bildu, ganaduari jaten eman, behiak eraitsi, harrizko hesiak eraiki, etab. Oso lan gogorra zen hori guztia harentzat, batez ere uda partean, egunean hamabost orduz lanean ere aritzen baitzen. Argi dago baserriko bizimoduak atseden hartzeko denbora gutxi uzten ziola baserritarrari. Hori ikusita, harrigarria da baserritarrak atseden hartzeko unea heltzean berriz ere eguneroko lana errepikatzea lehiaketetan. Baina, egia esan, ohituta dago esfortzu fisiko gogorrak egitera eta ez zaio hain nekeza egiten astean zehar egindako lanei asteburuan berriz ekitea. Are gehiago,astean zehar egindako guztia entrenamendu gisa baliogarria izango zaio eta sasoi onean egoten lagunduko dio. Herri-kirol ezberdinak aztertuz gero, konturatuko gara nola trebetasunezko probak izateaz gain, indar fisiko handia edukitzea eskatzen duten. Gainera, beste lurralde batzuetako aisialdiko ekintzekin alderatuz, herri-kirolak dira hain esfortzu fisiko handia eskatzen duten bakarrak. Hori guztia gutxi balitz, hainbat probaren ezaugarriak kontuan hartuta, erresistentzia izatea ere beharrezkoa da kirolarientzat; gaur egun pixkanaka zenbait norgehiagokaren (sega apustua, estropadak, idi-probak,...) iraupena gutxituz joan den arren (bi ordutatik ordu betera), oraindik orain erresistentzia handia eskatzen duten norgehiagokak dira. Hala ere, indar fisikoaz gain, euskaldunon nortasunaren isla den beste ezaugarri bat aurki dezakegu herri-kiroletan, hau da, kontaktu fisiko zuzenik eza.
- 2. Bestalde, kontuan hartzekoa da hasieran euskalduna norgehiagoketan parte hartzera bultzatu zuen arrazoia ez zela izan kirol zaletasun hutsa, bere indarra beste norbaitekin neurtzeko grina baizik. Horren argigarri, aurreko mendeko bertsoetan behin eta berriz errepikatzen den desafio hitza dugu. Hain zuzen ere, bertsolariek kirolari eta apostuei buruz egindako bertsoei esker, eta horiek Euskal Herri osoan zabaldu ondoren, gaur egun badugu hasierako norgehiagoken zehaztasunen berri. Baserriko eguneroko betebeharrak herri-kirolen oinarri direnez, ulergarria da euskal kirolariak maila ona erakustea modalitate ezberdinetan. Aipatzekoa da euskal baserriko bizimodu eta ohiturek eguneroko lanak egiten jarraitzeko indarra izatea ahalbidetu diotela baserritarrari, adinean aurrera egin arren. Halaxe, bada, lehiaketetan parte hartzen duten kirolarien artean gazteetatik hasi eta berrogei urte baino gehiagokoak aurki ditzakegu. Baina herri-kirolen protagonista bakarrak ez dira kirolariak; ikusleek ere zeregin garrantzitsua betetzen dute, apustuak medio. Hain zuzen ere kirola izan zen mendeetan zehar euskaldunarentzat dirua jokatzeko aukera bakarra. Bai lehiakideek eta baita ikusleek ere diru kopuru handiak jokatu izan dituzte, batzuetan baita baserria bera eta ondasunak ere. Herri-kirolek zergatik iraun duten argitzeko bi arrazoi nagusi daude. Batetik, kirola euskal kulturaren zati izanik eta euskaldunak bere tradizio eta ohiturei dien begirunea medio, herri-kirolek gaur egunerarte iraun dute. Bestetik, nukleo hiritarrak eraikitzea eragotzi zuen denbora luzez Euskal Herriaren orografiak eta ondorioz, nekazarien bizimoduak duela hamarkada batzuk arte iraun du. Horrela, baserria izan da euskal tradizio eta ohituren gordailu. Amaitzeko, esan genezake lurralde bakoitzak bere herri-kirolak dituela. Euskal Herrian sortutakoak ugariak dira, nahiz eta gaur egun horietariko zenbait galdu diren. Hona hemen orain arte ezagutu ditugun euskal herri-kirolak,: sokatira, gizon-proba, harri-jasotzea, lasto-altxatzea, lasto-botatzea, ingude-altxatzea, trontzalaritza, aizkolaritza, segalaritza, txinga-proba, orga-jokoa, ontzi-erutea, lokotx-bilketa, zaku-lasterketa, idi-dema, aitzurlaritza, asto-dema, asto-lasterketa, bola-jokoa, harri-zulaketa, korrikalaritza, palankaritza, pultsularitza, toka, arraunketa, pelota.
- 3. 1. SOKATIRA Sokatira bi talderen arteko norgehiagoka sutsua da. Soka lodi bati helduta talde bakoitzak aurkaria indarrez bere eremura arrastaka eramatea du helburu. Esan genezake sokatirak antzinako zibilizazioetan duela jatorria eta mundu osoan zehar hedatu izan dela. Sortu zenetik zenbait aldaketa jasan ditu eta gaur egun jarraitzaile ugari ditu hainbat herrialdetan. Beraz, sokatira indarrean oinarritutako eta taldeen arteko norgehiagoka dugu, eta aipatzekoa da bere jatorria eguneroko lan jardueretan dagoela eta kirol edo jolas bihurtu ondoren tradizio hutsez gorde izan dela mendeetan zehar. Sokatira historian eta munduan zehar oso hedatuta egonik aldaera ugari aurki ditzakegu lurralde eta une historiko bakoitzaren arabera. Herrialde ugari izan dira sokatira gorde izan dutenak; hala nola Britainia Handia, Espainia Iparraldea, Frantzia, Holanda, Alemania, Italia, Suedia eta Finlandia. SOKATIRAREN ARAUTEGIA Jokoaren oinarria: Zortzi kidez osatutako bi taldek soka luze baten alde banari helduta, tira egiten dute aurkaria erakartzeko helburuz. Kategoriak eta pisuak: Kategoria ezberdinak daude: - Belarra (Outdoor) / Goma (Indoor). - Gizonezkoak (Men) / Emakumezkoak (Women). - Seniorrak (Senior) (18 urtetik aurrera)/ Juniorrak (Junior) (15-18 urte). Taldeak pisuaren arabera sailkatzen dira lehiaketan parte hartzeko (480 kg-raino, 520 kg-raino,...). Taldeak: Taldeak 8 jokalariz osaturik egongo dira. Taldekideren batek min hartuz gero, gainerako 7 jokalariek lehian jarraitu dezakete, baina kopuru txikiagorik ez da onartuko. Sokaren ezaugarriak: Soka gutxienez 33,5 metro luze izango da. Sokari 5 marka edo zinta jarriko zaizkio: - Bat erdian. - Bi zinta erdikotik 4 metrotara. - Bi zinta erdikotik 5 metrotara. Lurreko markak: Lurrean hiru lerro paralelo markatuko dira, 2 metroko tarteaz.
- 4. 2. HARRIJASOTZEA HARRIJASOTZEAREN HISTORIA Herri kirol honetan sorbaldaraino altxatu behar da nahiko pisutsua den harri bat. Altxaldia ontzat emateko harria sorbaldan orekatu eta gorputzaren aurrealdetik lurreratu beharko da. Ekitaldi horretarako, beraz, ez da gauza handirik behar: harri pisutsu bat eta bere indarra neurtu nahi duen gizakumea. Hain sinplea izanik, ulergarria da euskaldunak antzinatik aritu izana harri-jasoketan. Ibai ertzean topatutako harri kamutsak zein mendietako harkaitz puskak tentagarriak ziren ondotik pasatzen ziren euskaldun indartsu eta lehiakorrentzat. Gainera, harria jasotzea nekazariaren lanarekin oso lotuta zegoen, baserria eraiki edo hesiak konpontzeko harriak jasotzea ezinbestekoa baitzen. (Berriz ere, gainerakoetan bezala, herri kirol honen jatorria lanean aurkitzen dugu.) Harriek eboluzio nabaria jasan dute, beraz, urteak pasatu ahala. Izan ere, hasieran ez zen kontuan hartzen harrien forma eta hortaz, harri irregularrekin aritu ohi ziren harri-jasotzaileak. Baina pixkanaka harriei forma zehatzak ematen hasi ziren, hau da, kubo, esfera, zilindro eta laukizuzen forma. Geroago, harri zilindriko eta koadroari heldulekuak egiten hasi ziren. Jokoaren oinarria: Pertsona batek, lurretik bizkarreraino altxatu behar ditu bere indarrez, adierazten diren txandetan eta zehazten diren pisu eta ezaugarrietako harriak, behin bakarrik nahiz behin baino gehiagotan. Harrien ezaugarri eta neurriak: Irudi geometriko baten forma izan behar dute harriek: - Kubikoa: heldulekurik gabeko hexaedro edo kubo formako harria. Sei aurpegiak neurri bereko laukiak izango dira. - Esferikoa: heldulekurik gabeko harrizko bola. - Laukizuzena: bi helduleku dituen prisma erregularra, paralelogramoa. Lau aurpegi luzeenak laukizuzenak dira; aldiz, oinarria eta goiko aldea karratuak. - Zilindrikoa: bi helduleku dituen harrizko zilindroa.
- 5. 3. SEGA Sega apustua nahiko ekintza modernotzat har dezakegu gure artean. Kontua da Euskal Herrian XVIII. mendera arte mendiak baso zabalez josirik zeudela, baina gizakia neurrigabe zuhaitzak botatzen hasi zenean, laboreek bete zuten basoek utzitako lekua. Hori dela eta, zelaiak ez ziren ugariak eta ganadua ez zen behar bezala elikatzen. Baina laboreek emandako etekinak ez ziren uste bezain onak eta pixkanaka baserritarra ganadua ugaritzera lerratu zen. Modu honetan, behiak, idiak eta txahalak, besteak beste, baserriaren diru-sarrera nagusi bihurtu ziren. Ondorioz, laboreen lurretan apurka-apurka ganaduarentzako elikagai izango zen belarra landatzen hasi ziren. Eta hau dela medio, belar-moztea baserritarraren eguneroko lan bihurtu zen eta sega ezinbesteko tresna. Horrela, ganadua ukuiluan gordetzeko ia egunero baserritarrak belarra moztu behar zuen, goizean lanari ekin aurretik eta arratsean lana amaitu ostean bere animaliak elikatzeko; era berean, negu hotz eta luzerako ere hainbat belar meta egin beharra zegoen. Are gehiago, ukuiluko lurra alfonbra gisa jartzeko ere belarra moztea beharrezkoa zen. Bi modalitate ezberdin dira ezagunak sega apustuan; batetik, mugatutako denboran ahalik eta belar gehien moztea duena helburu, eta bestetik, mugatutako belar eremu bat moztea ahalik eta denbora gutxien igarotzea duena. Segaren ezaugarriak: Bi zati ezberdinez dago osaturik sega: kutxila edo sega (ahoa, bizkarra eta taloi edo orkatilaz osatua) eta kiderra edo kirtena (bi eskuleku edo eskutilduna). Bi zatiak estuna eta doruaz elkartu ohi dira, nahiz eta zenbaitetan torlojuak ere erabili. Urteen poderioz sega hobeak sortu dira, hau da, kutxila luzeagokoak eta kirten txikiagodunak. Segaz gain, segalariaren ezinbesteko tresna da zorrozteko harria.
- 6. 4. TXINGA-ERUTEA Zertan datzan Esku bakoitzaz pisua hartu eta ahalik eta distantzia luzeenean eramatean datza, denbora-mugarik gabe. Euskal Herritik at ere, txinga-probaren antzeko lehiaketak ospatzen dira, esne ontziekin adibidez. Arauak Iltzeak, edo txinga eruteko plazak, 28 metroko luzera izango du. Txinga bakoitzak 50 kg izango du (kilo erdi bat gorabehera); beraz, jokalariak 100 kg eraman beharko ditu. Salbuespen kasuetan bakarrik onar daitezke aipaturiko pisuetakoak ez diren txingak. Pisuak zilindro formakoak izango dira. 5. LOKOTX-BILKETAK Ahalik eta denbora laburrenean lokotx kopuru jakin bat bildu eta saski batean sartzean datza, lokotxen artean 1,25 metroko tartea utziz. Arauak:  Jokalekuaren bazter edo gune batean partaide bezainbeste saski edo otar ezarriko dira.Guztiak berdinak izango dira  Saskitik 1,25 metrotara lehen lokotxa kokatuko da, handik 1,25 metrotara bigarrena, eta honela, 25.era arte.  Jokoa 50 zokorretara luzatzen bada, gune bakoitzean 2 lokotx jarriko dira; 75 lokotxetara bada, 3 ale; 100 lokotxetara eginez gero, 4 sokor.  Partaide bakoitzak bere otarrean lokotx guztiak jaso behar ditu banan-banan. Zokor bat saskian sartu ez bada, jokalariak ezingo dio hurrengoa jasotzeari ekin.  Nahi gabe jokalari batek lokotx bat saskian sartuko balu aurrekoa saskiratu baino lehen, epaileak zigortu egingo luke partaide hori, sartu gabeko zokorra zegokion tokian baino urrunago ezarriz .  Jokalariak nahi duen ordenan bil ditzake lokotxak.
- 7. HIZTEGIA Ahurra (esku ahurra): eskuaren barneko aldea,eskumuturretik hatzetaraino hedatzen dena, bereziki eskua ixten denean eratzen duen hutsunea. Palma. Altxaldia / jasoaldia / jaikialdia: zerbait altxatzen edo jasotzen den aldi bakoitza. Alzada. Apustua / dema: dirua tartean dela egiten den norgehiagoka. Apuesta. Arau haustea: arauz kontrako ekintzak. Infracción. Arroba / ontza: luzera neurri zaharra, oinaren hamabirena (hots, 23 mm edo) balio duena. Pulgada. Atzelaria: sokatiran talde bakoitzeko azken jokalaria. Ancla. Baloi medizinala: Heziketa Fisikoan erabili ohi diren baloi pisutsuak. Botileroa: pilota-jokoan, eta beste zenbait herri-kiroletan, kirolariaren aholkulari edo laguntzaile moduan aritzen den pertsona. Dorua: segaren osagaia, burdin edo berunezko ziritxoa (kuinatxoa). Bere funtzioa, estunaren barnean dauden segaren orkatila eta kirtena lotzea edo presioaren bitartez finkatzea izango da. Eskuarea / arrastelua: nekazariaren lanabesa. 10 edo 12 hortz dituen zurezko haga batek eta honi zut edo perpendikularrean jositako kirten batek osatua. Rastrillo. Estuna: eraztun moduko burdin zatia. Iltzea / plaza: probalekuaren luzera. Clavo. Kirtena / giderra / girtaina / eskutokia: segaren egurrezko zatia. Mango. Lokotxa / sokorra / oskola / artaburua / koskorra /kaskara: aleak kendu zaizkion artaburua, arto kozkorra. Mazorca. Oholtza: zurezko plataforma, gehienetan higikorra eta lurretik gora pixka bat altxatuta dagoena. Tablado. Saila / alorra / soroa: lantzen den lur zati mugatua. Parcela. Otarra / saskia / zarea / otzara: gauzak eramateko ontzia, berez zumitzez egina. Cesta. Sega / kodaina: laboreak eta belarra hondo-hondotik ebakitzeko lanabesa, bi eskutoki dituen kirten luze eta zuzen batez eta honek muturrean duen burdinazko xafla luze eta okertu batez osatua. Guadaña. Sega-jokoa: denbora jakin batean nork belar gehiago ebakitzean datzan herri-kirola. Ebakitako belarraren pisua edo lursailaren azalera erabil daitezke irabazlea zehazteko irizpide gisa. Juego de segadores. Segaren ahoa: segaren altzairuzko hastiaren alderdi zorrotza. Segarria / arraitza: sega zorrozteko harria. Sigi-saga / zig-zag / ikur-makurka: elkarren kontrako norabideko bihurgune edo bira saila. Tenkatu: hari, soka, edota material elastikoz egina dagoen zerbaiti tira egin ahalik eta gehien luzatuz edo zabalduz. Estirar, tensar. Txorta / sorta / xorta: loreak, laboreak eta antzeko landareak bilduz egiten den multzoa.