�ݺ�ߣ

ความจริงที่น่าสนใจอย่างหนึ่งคือ อาชีพแพทย์ที่พวกเรา นศพ เลือกจะพาเราไปอยู่ในวังวนแห่งความซับซ้อนของบริการสุขภาพ เมื่อคำนึงถึง
ข้อเท็จจริง ดังตัวอย่างต่อไปนี้
• หัตถการตัง้แต่การทำแผลเล็กๆน้อยๆ ไปจนถึงการผ่าตัดใหญ่ จำนวนรวมกันราวสี่พันชนิด
• ยาหกพันรายการ
• แม้ว่าวิธีการเยียวยาคนไข้มากมายขนาดนัน้ แต่ยังปรากฏว่าเฉพาะในสหรัฐอเมริกา ร้อยละสี่สิบคนไข้หลอดเลือดหัวใจได้รับการรักษา
ไม่ครบถ้วน เช่นเดียวกับคนไข้ปอดบวมอีกร้อยละ 60 แต่ละปี คนไข้อเมริกันสองล้านคนนอนรพ.แล้วติดเชือ้เป็นของแถม เพราะใคร
บางคนลืมล้างมือ
1

ที่หนึ่งในรพ.ซึ่งเกิดการติดเชือ้มากคือในห้องไอซียู ที่นี่ทุกๆวันคนไข้แต่ละรายได้รับการดูแลนานาชนิดเกือบ 180 ครั้ง แม้ว่าเป็นประโยชน์
แก่คนไข้ ในด้านตรงกันข้าม การดูแลเหล่านีคื้อความเสี่ยง และอาจลงเอยด้วย....การติดเชือ้ อย่างเช่น
ทุกๆหนึ่งพันวันของการคาสายสวนหลอดเลือด(catheter) เกิดการติดเชือ้ในกระแสเลือด 2-5 ครั้ง คิดเป็นจำนวนปีละแปดหมื่นราย
โดยสองหมื่นแปดพันรายเสียชีวิต
ค่าใช้จ่ายเพื่อสู้กับการติดเชือ้ชนิดนีคิ้ดเป็นมูลค่าปีละ 2.3พันล้านดอลล่าร์ หรือเกือบครึ่งหนึ่งของรายจ่ายสุขภาพสำหรับคนไทยถือบัตร
ทองสี่สิบแปดล้านคนในแต่ละปี
2

หลายคนอาจรู้สึกทึ่ง เมื่อทราบความจริงว่า การติดเชือ้ในกระแสเลือดดังกล่าว ป้องกันได้ด้วยวิธีการง่ายๆ ห้าขัน้ตอนตลอดกระบวนการสวน
คาcatheterเข้าหลอดเลือด
ที่แปลกแต่จริงคือ ก่อนหน้าการใช้ checklistให้พยาบาลคอยเฝ้าระวังและเตือนแพทย์ขณะทำการสวนคา catheter แพทย์มัก
พลาดในขัน้ตอนใดหรือหลายขัน้ตอนจึงลงเอยด้วยการติดเชือ้และที่ผ่านมาแพทย์ก็ไม่รู้ตัวว่าทำพลาด
3

ภายหลังทดลองใช้checklist ปรากฎว่าการติดเชือ้หายไปเกือบจะทันที และคงอยู่เช่นนีอ้ย่างน้อยปีครึ่งตลอดเวลาการทดลอง
checklistเป็นตัวอย่างการแก้ปัญหาด้วยวิธีการง่ายๆในระบบซับซ้อน หรืออาจเรียกว่า “สูงสุดคืนสู่สามัญ”
สิ่งที่checklist ทำคือ การยกระดับการสื่อสารภายในทีมดูแลคนไข้ นำไปสู่พฤติกรรมใหม่คือ การสวน catheterโดยปลอดเชือ้ทุก
ขัน้ตอน การสื่อสารด้วยchecklistไม่ได้เกิดโดยบังเอิญ แต่เป็นผลจากความริเริ่มของนพ.Pronovost โดยอาศัยการสังเกต
กระบวนการสวนคา catheter แล้วพบความผิดพลาดแบบไม่จงใจ จึงชักชวนแพทย์และพยาบาลให้ช่วยกันคิดหาทางออก เลยได้
checklist
ที่น่าสนใจมากคือ การป้องกันปัญหาติดเชือ้กระแสเลือดที่เล่ามานี้เป็นตัวอย่างของการเรียนรู้และปรับตัวอย่างเป็นไปเอง(self
organizing)ของทีมงานในห้องไอซียู ไม่ได้เกิดจากการสั่งการ(command+control) หรือจ้างวานใดๆ(financial
contract)
นวตกรรมที่กล่าวมานี้เป็นหนึ่งในนวตกรรมมากมายในประวัติศาสตร์การพัฒนาบริการสุขภาพ เช่นเดียวกับ การค้นพบ....
• ผงเกลือแร่รักษาภาวะขาดนำ้รุนแรงในเด็กอุจจาระร่วงร้ายแรง โดย นพ. David Nalin เมื่อ 50 ปีก่อน ซึ่งตัง้ต้นจากการสังเกต
พบชาวบ้านดูแลเด็กอุจจาระร่วงร้ายแรง ด้วยการป้อนนำ้ข้าว หรือโจ๊กปนเกลือ สมดังคำกล่าวว่า “คนไข้และชาวบ้านคือครูแพทย์”
ขึน้กับวิธีมอง
• การล้างมือก่อนทำคลอดเพื่อป้องกันการติดเชือ้ระหว่างการคลอด โดย นพ. Ignaz Semmelweis เมื่อ 170 ปีก่อน แต่เรื่อง
เศร้าในรายนีคื้อ ข้อแนะนำให้แพทย์พยาบาลล้างมือก่อนทำคลอดไม่ได้รับการยอมรับเหมือนเรื่องchecklist แถม Ignaz ยังตก
เป็นเหยื่อของการดูถูกเหยียดหยามจากบุคคลในวงการแพทย์เวลานัน้จนในที่สุดเป็นบ้า เข้าใจว่า แนวคิดของ Ignaz ลำ้ยุคเกินใน
เวลานัน้ซึ่งยังไม่มีความรู้ใดๆเกี่ยวกับเชือ้โรคกับการติดเชือ้
4

เหตุการณ์ในไอซียู คือภาพย่อยในภาพใหญ่ของระบบบริการสุขภาพในสหรัฐฯ ซึ่งมีรายจ่ายปีหนึ่งๆ 1259ล้านล้านดอลล่าร์ (20 เท่า
ของงบประมาณประจำปี2557ของรัฐบาลไทย)
เมื่อแจกแจงย่อยตามสัดส่วนคนอเมริกัน พบว่า
- ครึ่งหนึ่งของยอดรวมรายจ่ายทัง้หมดมาจากคนเพียง ร้อยละ 5
- คนเพียงร้อยละ1 ก่อให้เกิดรายจ่ายสุขภาพเกินร้อยละ20ของทัง้หมด
โปรดสังเกตว่า ช่วงเวลาในชีวิตของคนสองกลุ่มนีมั้กเป็นช่วงปลายที่เหลืออยู่ กล่าวในอีกนัย มันคือห้วงเวลาแห่งการดิน้รนหนีความตาย ซึ่ง
จำนวนมากมักไม่รอด แต่ที่ค่อนข้างแน่นอนคือ สิน้เปลืองค่าใช้จ่ายมหาศาล
สำหรับคนที่ขาดหลักประกันสุขภาพ ภาระรายจ่ายนีมั้กนำไปสู่การล้มลายทางเศรษฐกิจของครอบครัว จึงมีชื่อเรียกความเจ็บป่วยลักษณะนี้
ว่า catastrophic illnesses
5

เห็นตัวเลขรายจ่ายสุขภาพของสหรัฐฯ เช่นนัน้ ทำให้อดถามไม่ได้ว่า ถ้าเปรียบกับตัวเลขของประเทศอื่นจะเจออะไร
ระบบบริการสุขภาพของสหรัฐฯอันเป็นต้นแบบของหลายประเทศทั่วโลก กลับใช้จ่ายเปลืองที่สุดในโลก นั่นคือ จ่ายเพื่อสุขภาพอย่างน้อยร้อย
ละ 17ของผลผลิตมวลรวมประชาชาติ(GDP) แต่ยืดอายุคนอเมริกันได้เพียง 5 ใน 30 ปี
เรื่องแปลกแต่จริงคือ อายุยืนยาวอีก 25ปีของคนอเมริกัน ไม่ได้เป็นผลจากบริการสุขภาพ หากเป็นผลจากการจัดการสาเหตุของสาเหตุแห่ง
ความเจ็บป่วย เช่น อาหารเพียงพอ นำ้ดื่มสะอาด ระบบท่อระบายนำ้ การกำจัดขยะ ถนนและยานยนต์อันปลอดภัย ฯลฯ
ในบ้านเรา เพียง 1ใน3ของคนตายปีละกว่าสองหมื่นคน จากอุบัติเหตุจราจรมาตายที่รพ. ที่เหลือ 1ใน3ตายคาที่ อีก 1ใน3ตายระหว่าง
ทาง หรือภายใน 48ชั่วโมงหลังการบาดเจ็บ จึงไม่แปลกที่สถิติของสำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ(สปสช)บันทึกว่าระหว่าง
2547-55 ผู้บาดเจ็บจากอุบัติเหตุจราจรมีแนวโน้มตายเพิ่มขึน้ แม้มีความพยายามพัฒนาบริการผ่าตัดและกู้ชีพ ข้อเท็จจริงเหล่านีแ้สดง
ถึงขีดจำกัดของบริการสุขภาพ ถ้ามองข้ามมายาคตินี้สังคมจะจ่ายไม่อัน้กับบริการสุขภาพ ซึ่งหลายครั้งลงเอยด้วยหายนะ
(catastrophy)ทางเศรษฐกิจของครอบครัว
ในสังคมไทย ถ้าแพทย์ไม่พูดถึงขีดจำกัดของบริการสุขภาพ แล้วใครเล่าจะเสียงดังเท่าแพทย์
ถ้าแพทย์ไม่ชีน้ำสังคมให้เข้าใจ ”สาเหตุของสาเหตุ” คงยากที่จะหาผู้อื่นทำแทน
6

ดูเหมือนมายาคติที่กล่าวนัน้ยังมีอยู่ดาษดื่น ระบบบริการสุขภาพทั่วโลกจึงยังคงเน้นการตัง้รับ ซึ่งมีค่าใช้จ่ายเพิ่มขึน้อย่างต่อเนื่อง โดยที่ไม่ได้
เป็นหลักประกันว่าชีวิตจะยืนยาวอย่างมีคุณภาพเท่าที่ควร การจัดการสาเหตุของสาเหตุแห่งความเจ็บป่วย ต้องการวิธีคิดแตกต่างจากกันตัง้
รับ
ต่อไปนี้จะยกตัวอย่างวิธีคิดแตกต่างนัน้โดยอาศัยเรื่องราวเกี่ยวกับโรคระบาดแห่งยุคสมัย นั่นคือ NCD(non communicable
diseases)
7

8
นักวิทยาศาสตร์บอกว่าเผ่าพันธ์ุของเราสืบทอดต่อเนื่องกันมาราว 6 ล้านปี โดยตัง้ต้นจากวานร เกือบทัง้หมดของห้วงเวลา 6 ล้านปีนัน้
พันธุกรรมของเราค่อยๆปรับตัวอย่างช้าๆ ท่ามกลางสภาพแวดล้อมที่ไม่แน่นอนในเรื่องอาหารการกิน จนมาในปัจจุบันที่อาหารการกินอุดม
สมบูรณ์กว่าทุกยุคสมัย ความสะดวกสบายมากขึน้ ชีวิตของมนุษย์ยืนยาวมากขึน้ แต่ ความรู้ทางวิทยาศาสตร์กลับทำให้เราไม่แน่ใจว่า
ชีวิตที่ยืนยาวนี้มีคุณค่ามากขึน้ หรือทุกข์ทรมานมากขึน้

9
วิถีชีวิตของคนเราในปัจจุบันดูเหมือนเป็นไปในลักษณะที่ขัดแย้งกับมรดกทางพันธุกรรมจากยุคบุพกาล จนนำไปสู่การเสียชีวิตด้วยโรคเรื้อรัง
มากขึน้ทุกที เช่น เบาหวาน ความดันเลือดสูง หัวใจขาดเลือด เส้นเลือดสมองตีบตัน มะเร็งหลายชนิด เป็นต้น
ในปี 2548 องค์การอนามัยโลกประกาศว่า ทั่วโลกมีผู้เสียชีวิตจากโรคเรื้อรังมากที่สุดถึง 35 ล้านคน คิดเป็นร้อยละ 60 ของการเสียชีวิต
ทัง้หมด ซึ่งมากกว่าจำนวนที่เสียชีวิตจากโรคเอดส์ มาลาเรีย วัณโรค รวมกันเสียด้วยซำ้

10
ใน 10 ปีถัดจาก 2548 ยอดสะสมของผู้เสียชีวิตด้วยโรคเรื้อรังจะเพิ่มเป็น 388 ล้านคนโดยที่ส่วนใหญ่กระจุกตัวอยู่ในประเทศกำลัง
พัฒนา
ไม่เพียงเป็นเหตุแห่งการเสียชีวิต โรคเรื้อรังยังบั่นทอนเศรษฐกิจ ตัวอย่างเช่น สองประเทศดาวรุ่งทางเศรษฐกิจของโลกคือ จีนและอินเดีย
มูลค่าความสูญเสียรวมกันมากถึง 3หมื่นล้านบาท
ข่าวดี คือ องค์การอนามัยโลกระบุว่า โรคเรื้อรังเหล่านีส้่วนใหญ่ป้องกันได้ ถ้าสามารถจัดการกับพฤติกรรมการกินที่ไม่เหมาะสม ขาดการออก
กำลังกาย และสูบบุหรี่

11
ถ้าโอกาสที่จะปกป้องวิถีขีวิตที่สามารถปกป้องเราจากโรคหัวใจนัน้มีจริง ผลการสำรวจความเสี่ยงในภาพนีก้ำลังบอกว่า โอกาส
นัน้งวดลงทุกที เพราะจะเห็นว่า ปัจจัยเสี่ยงอย่างน้อย 3 ชนิดสำคัญกำลังขยายตัวในระยะ 10 ปีสุดท้ายของศตวรรษที่ 20
ได้แก่ ภาวะอ้วน ไขมันข้นเกินและเบาหวาน แม้ว่าการควบคุมการบริโภคยาสูบของไทยประสบความสำเร็จจนเป็นแบบอย่างใน
สากล

ครั้นสังคมไทยก้าวเข้าสู่ศตวรรษที่21 ความเสี่ยงเหล่านัน้ เช่น ภาวะอ้วนยังตามติดมาไม่ลดละ ดังผลการสำรวจชุมชน(community
survey)ใน 5 ปีระหว่าง2547-52 เผยให้เห็นแนวโน้มว่าภาวะอ้วนยังคงขยายตัวต่อไป แม้ดูเหมือนว่าในช่วงเวลาเดียวกันนี้ความ
ชุกของโรคเบาหวานมีแนวโน้มลดลงในทุกภูมิภาคยกเว้น ภาคกลาง ชวนให้เกิดคำถามว่า นี่เป็นภาพลวงตาหรือไม่ เมื่อคำนึงถึงหลักฐานชิน้
อื่นๆเกี่ยวกับแนวโน้มปัจจัยเสี่ยงของโรคกลุ่มเดียวกัน(metabolic syndrome)
12

13
ผลลัพธ์ระยะยาวอย่างหนึ่งของปัจจัยเสี่ยงที่กล่าวมา คือการเสียชีวิตจากโรคหลอดเลือดหัวใจ ซึ่งปรากฏตัวเลขจากการศึกษา
แบบติดตามระยะยาว(cohort study) เทียบกับต่างประเทศ ชายไทยวัยแรงงานกลุ่มที่มีอันจะกิน(ในที่นีคื้อ พนักงานการ
ไฟฟ้าฝ่ายผลิต) ตายด้วยโรคหัวใจขาดเลือดทัดเทียมกับชายฝรั่งเศสและสเปน ซึ่งถือว่ายังน้อยกว่าชายออสเตรเลีย
สหรัฐอเมริกาและอังกฤษ
ความหมายอย่างหนึ่งจากการเปรียบเทียบนีคื้อ อาจเป็นไปได้ว่า วิถีชีวิตของเรายังไม่ล่อแหลมต่อโรคนีเ้ท่าชายในสามประเทศ
ดังกล่าว ถ้าเป็นจริง นี่คือโอกาสที่จะทำนุบำรุงวิถีชีวิตส่วนที่ดีนัน้ไว้ อย่างเช่น เมนูอาหารไทยอันอุดมด้วยผัก โปรตีนและไขมัน
ตํ่า

14
อย่างไรก็ตาม คนที่มีรายได้น้อยกว่าก็มีความเสี่ยงที่จะเสียชีวิตจากโรคหัวใจขาดเลือดมากกว่าพวกที่รวยกว่า สอดคล้องกับภาพ
ใหญ่ของโลกดังที่กล่าวมา จึงแปลความได้ว่า คนจนปรับตัวได้ไม่ดีเท่าคนรวยในท่ามกลางกระแสการแพร่ระบาดของโรคเรื้อรัง
ซึ่งก็เป็นเช่นเดียวกับกรณีโรคติดเชือ้และภาวะทุพโภชนาการในอดีต คือคุกคามคนจนมากกว่าเพื่อน

15
แม้ว่า การรณรงค์และกฎหมายเพื่อลดการสุบบุหรี่จะเป็นไปด้วยดี ในความเป็นจริง
ทรัพยากรเพื่อการป้องกันโรคเรือ้รังยังคงเน้นที่กิจกรรมในรัว้โรงพยาบาลอยู่ดี
ในด้านหนึ่งเป็นสิ่งจำเป็น เพราะกว่าที่งานป้องกันจะส่งผลชัดเจนต้องใช้เวลายาวนาน แต่
ความเจ็บป่วยเกิดขึน้ทุกวันและต้องการการตอบสนองในทันที การรักษาพยาบาลจึงไม่อาจ
หลีกเลี่ยงและต้องทำให้ดี นี่คือที่มาของศูนย์โรคเฉพาะทางทัง้ในรพ.รัฐและรพ.เอกชนที่
หนาแน่นไปด้วยผู้คนรอการเยียวยาทุกวี่วัน ข้อจำกัดของการรักษาพยาบาลคือ ต้นทุนสูง
และยากที่จะกระจายให้ทั่วถึง ยกตัวอย่างการสวนถ่างหลอดเลือดหัวใจ มีต้นทุนเฉพาะ
ขดลวดจิ๋วสูงถึง 150,000 บาท ในรพ.เอกชนบริการเช่นนีอ้าจมีค่าใช้จ่ายรวมต่อครัง้มาก
ถึง 5 แสนบาท
ที่ต้องระวังคือ การทุ่มเทให้กับการตัง้รับปัญหาด้วยการรักษาพยาบาลอาจหมายถึงภาระ
ค่าใช้จ่ายของประเทศที่น่าเป็นห่วง ดังปรากฏหลักฐานตามที่บ.ไพรส์วอเตอร์เฮาส์คูเปอร์
คาดประมาณไว้สำหรับกลุ่มประเทศโออีซีดี ซึ่งอาจไต่ขึน้ไปสูงถึงร้อยละ 15-20ของรายได้
ของประเทศ

16
การปล่อยให้ภาระค่าใช้จ่ายของประเทศขยายตัวมากเกินไป อาจส่งผลต่อศักยภาพในการแข่งขันทางเศรษฐกิจดังกรณี บ.ยักษ์ใหญ่อย่างจี
เอม ที่ส่วนแบ่งตลาดรถยนต์หดตัวจากร้อยละ 30 เหลือร้อยละ 26 เพราะต้นทุนการผลิตที่แบกไว้มากเกินโดยที่ส่วนหนึ่งมาจากค่าใช้จ่าย
ด้านบุคลากร ซึ่งนิตยสารไทม์ระบุว่า มากถึง 2200 ดอลล่าร์ต่อรถหนึ่งคัน โดยร้อยละ 70 ของต้นทุนบุคลากรก็คือค่ารักษาพยาบาล
นั่นเอง จึงไม่แปลกใจที่คู่แข่งอย่างโตโยต้าจะชิงตำแหน่งผู้นำตลาดไปครอง เพราะต้นทุนบุคลากรต่ำกว่าถึง 7 เท่า นอกเหนือจากปัจจัยอื่นๆ
เช่น ความสามารถในการพัฒนาผลิตภัณฑ์ที่เหนือกว่า

ถ้าใช้หลักคิดในภาพนีเ้ป็นแว่นส่องสภาพข้อเท็จจริงที่กล่าวมาเกี่ยวกับ NCD อาจกล่าวได้ว่า เราเห็นปัญหาในระดับผิว(problem
symptoms)และใต้ผิวลงไปตืน้ๆ(intermediate causes) ปัญหาจึงยังคงดำรงอยู่มานานกว่าสามสิบปีและกำลังขยายตัว
หลายด้าน
แสดงว่าการแก้ปัญหาที่เป็นอยู่ยังเจาะไม่ถึงรากเหง้า(root causes)
17

18
การเผยแพร่ความรู้ หรือมักเรียกกันว่า สุขศึกษา แม้มีประโยชน์แต่ไม่เพียงพอ

19
เช่นเดียวกับคนส่วนใหญ่ในสังคม สาวน้อยตุ่ยนุ้ยนางนีย้ากจะฝืนพลังโน้มน้าวของโฆษณาสินค้า ซึ่งทะลุทะลวงไปในเกือบทุกย่างก้าวของ
ชีวิตผู้คนทั่วโลก
การอาศัยวิชาสุขศึกษาป้องกันคนไม่ให้อ้วนหรือหวังให้คนลดความอ้วน คงเปรียบได้ดั่งใช้ไม้จิม้ฟันไปงัดไม้ซุง(นั่นคือ พลังการตลาด
ประกอบด้วยการโฆษณาส่งเสริมการขาย บรรจุภัณฑ์อันล่อใจ จุดขายแพร่หลายทุกที่ ตัวสินค้าอันยั่วยวนด้วยรูป รส กลิ่น สี)
พลังการตลาดจึงเปรียบดังความชันของภูเขา ยากที่คนส่วนใหญ่จะปีนข้ามไปได้ ใยไม่ลดความชันนี้แทนการเรียกร้อง พร่ำสอน กดดันให้คน
ส่วนใหญ่เปลี่ยนพฤติกรรม

20
การทำตลาดด้วยการเพิ่มขนาดบรรจุภัณฑ์ เพื่อเพิ่มผลกำไรให้พ่อค้า ย่อมตามมาด้วยไขมันสะสมของลูกค้าผู้ซื่อสัตย์

21
ห้างสรรพสินค้า อันเป็นช่องทางจำหน่ายสินค้าที่แพร่หลายทั่วโลกเคียงคู่ความเจริญทางวัตถุ กลายเป็นแหล่งกระจายอาหารจานด่วนอันอุดม
ด้วยแคลอรี คิดโดยเปรียบเทียบ ปรากฏว่า ด้วยนำ้หนักใกล้เคียงกันอาหารจานด่วนให้แคลอรีมากกว่าอาหารพืน้บ้าน ดังผลการสำรวจ
ตลาด(market survey)ในที่นี้

22
ในประเทศตะวันตก ผลไม้กลับมีราคาแพงกว่านำ้มัน โดยอาจแพงกว่าถึง 55 เท่าเมื่อเทียบปริมาณแคลอรีเท่ากัน เนื่องจากการอุดหนุน
ของรัฐบาลแก่เกษตรอุตสาหกรรมจำพวกปศุสัตว์มากกว่าจำพวกผักผลไม้ ด้วยเหตุนี้การที่ชาวบ้านจะเข้าถึง(access)อาหารสุขภาพ
อย่างผักผลไม้จึงต้องจ่ายด้วยราคาแพงกว่า กล่าวอีกแง่หนึ่ง กำแพงราคา(financial barrier)คืออุปสรรคในการเข้าถึงอาหาร
สุขภาพ และกำแพงราคานีคื้อผลของการตัดสินใจทางนโยบาย(policy decision)เพื่อประโยชน์ของกลุ่มเกษตรอุตสาหกรรม
ดังกล่าว แลกกับ(trade-off)ประโยชน์ทางสุขภาพของสังคมโดยรวม

แม้ว่ารายละเอียดต่างจากภาพที่แล้ว แต่สาระสำคัญเหมือนกัน ตัวอย่างเช่น butterมีมูลค่า/ราคา ต่อ1000กิโลแคลอรีตํ่ากว่าfruit
vegetables fish/shell fish
23

24
60ปีก่อนยังไม่มีใครรู้จักว่า McDonald คือชื่ออาหารจานด่วน วันนีน้้อยคนนักจะไม่รู้จัก ความนิยมต่ออาหารจานด่วนข้ามโลก
ลักษณะนีแ้สดงให้เห็นอิทธิพลของยักษ์อุตสาหกรรมอาหารในฐานะเป็นส่วนหนึ่งของกระแสโลกาภิวัฒน์
เพื่อขยายความเข้าใจลองดูตัวอย่างนี.้...
ความรุ่งเรืองของอุตสาหกรรมอาหารข้ามชาติเกือบสามสิบปีในยุโรปนำไปสู่การลดทอนความหลากหลายขององค์ประกอบไขมันโดยมุ่งสู่
อาหารไขมันสูง เพื่อรองรับอุตสาหกรรมโคเนือ้-โคนมซึ่งได้รับการอุดหนุนจากรัฐบาลประเทศผู้ส่งออกผลิตภัณฑ์ชนิดนี้ในหลากหลาย
รูปแบบ เช่น พิซซ่า แมคโดนัลด์ เคเอฟซี

เมื่อ%แคลอรีในอาหารมีแนวโน้มเพิ่มขึน้คล้ายๆกันในเหล่าประเทศตะวันตก แนวโน้มที่สอดคล้องกันคือ %เด็กอ้วน
(prevalence)เพิ่มขึน้ในประเทศเหล่านัน้ ดังนัน้ภาวะเด็กอ้วนจึงเชื่อมโยงกับการขยายอิทธิพลของอุตสาหกรรมอาหารข้ามโลก อัน
ครอบงำค่านิยมของสังคมด้านการบริโภคอาหาร ภาพถัดไปอาจทำให้เข้าใจชัดขึน้อีกในแง่นี้
25

26
ทุกวันนี้ การหุงหากินเองภายในครัวเรือนน้อยลง เราพึ่งพาอาหารปรุงสำเร็จหรืออาหารตามสั่งจากร้านค้าและอุตสาหกรรมอาหารมากขึน้
กล่าวอีกนัย การตลาดเข้ามาอิทธิพลต่อการกินอาหารของคนเรามากขึน้
การโฆษณา เป็นหนึ่งในสี่ของเครื่องมือการตลาด เมื่อปริมาณสื่อโฆษณาอาหารแคลอรีสูงเพิ่มขึน้ ความชุก(prevalence)ของเด็กอ้วน
ก็เพิ่มตาม ใช่หรือไม่ นี่คือ สาระสำคัญในภาพนีส้อดคล้องกับในภาพที่แล้ว....ธุรกิจขาย/ผลิตอาหาร(รูปแบบหนึ่งของสภาพแวดล้อมทาง
สังคมเศรษฐกิจ)สัมพันธ์กับการระบาดของภาวะอ้วน

27
ลำพังเฉพาะความวุ่นวายทางการเมืองของประเทศไทย สิบกว่าปีมานี้น่าจะทำให้หลายคนวุ่นวายใจ จนหาคำอธิบายที่มาที่ไปได้ลำบาก
ภาพนีก้็คงไม่ต่างกันมากนักในความหมายว่า บรรดาตัวแปรทัง้หลายพัวพันกันซับซ้อนและดูวุ่นวายมากโดยเกี่ยวเนื่องไปถึงภาวะอ้วน กระนัน้
ก็ดีการจัดชัน้ตัวแปรอาจทำให้เข้าใจแบบแผน(patterns)ความสัมพันธ์ระหว่างภาวะอ้วนกับตัวแปรหลายชุดดูง่ายขึน้ กล่าวคือเป็น
ความสัมพันธ์เชิงซ้อนไร่เรียงเป็นลำดับ(หรือข้ามลำดับ)
ความสัมพันธ์ระหว่างสามตัวแปรทางซ้ายสุด(international factors) กับภาวะอ้วนทางขวาสุด อันเป็นตัวแปรระดับบุคคลในแต่
ละหมู่บ้าน ดูช่างสอดคล้องกับคำกล่าวว่า โลกเราเชื่อมโยงถึงกันใกล้ชิดเสียจนเปรียบดังหมู่บ้านเดียวกัน(global village)
ในระดับนานาชาติอันกว้างขวางที่สุด มีตัวแปรสามกลุ่มที่อยู่เบือ้งหลังการเปลี่ยนแปลงระดับชาติเรื่อยไปจนถึงภาวะอ้วนในแต่ละบุคคล
บรรษัทโฆษณาข้ามชาติ อย่างเช่น ลีโอเบอร์เนต ลินตาส มีอิทธิพลต่อวงการโฆษณาสินค้าและบริการในประเทศไทยเช่นเดียวกับประเทศ
อื่นๆอีกมากมาย ทำให้ชื่อสินค้ายี่ห้อดังแพร่สะพัดติดหูผู้คนทั่วโลกและสร้างความหลงใหลใคร่เสพได้อย่างน่าทึ่งจนเป็นที่มาของสินค้า
เลียนแบบ เช่นเดียวกับบริการอาหาร/เครื่องดื่ม สปอนเซอร์กิจกรรมของสถาบันการศึกษาเป็นรูปแบบหนึ่งของการโฆษณาอย่างแยบยล
(soft sale)
ในสหรัฐฯมีการค้นพบว่า เด็กประถมต้นเห็นว่าตราอูฐอันเป็นสัญลักษณ์ของบุหรี่ข้ามชาติยี่ห้อCamel คือมิตรเช่นเดียวกับมิคกีเ้ม้าส์ และ
เมื่อติดตามจนเด็กเหล่านีเ้ข้าสู่วัยรุ่น อัตราการสูบบุหรี่ยี่ห้อดังในวัยรุ่นกลุ่มนีก้็มากกว่าวัยรุ่นซึ่งสมัยเด็กไม่ได้มีความนิยมดังกล่าว ในบ้านเรา
น่าเชื่อได้ว่า ไก่ทอดเคเอฟซีน่าจะเป็นที่นิยมและขายดีมากกว่าไก่ย่างวังตาลหรือไก่ย่างสวนกวาง

เมื่อคำนึงถึงความเชื่อมโยงอันซับซ้อนและแยบยลหลายระดับชัน้ในภาพที่แล้ว อาจประมวลเป็นความเข้าใจเกี่ยวกับลักษณะของroot
causes(สาเหตุของสาเหตุ)ในภาพนีซึ้่งไม่ได้มีแบบแผนความสัมพันธ์แบบตรงไปตรงมา ตรงกันข้ามเป็นความสัมพันธ์แบบยอกย้อนยุ่ง
เหยิง จนยากที่จะค้นเจอหากมองอย่างผิวเผิน
ถ้าความเข้าใจต่อธรรมชาติอันสลับซับซ้อนมุ่งหมายเพื่อดัดแปลงโลก เช่นนีแ้ล้ว ก็ชวนให้ถามต่อไปว่า ในชีวิตจริง มีตัวอย่างความสำเร็จ
เกี่ยวกับการจัดการกับ root causes หรือไม่
28

ภาพนีคื้อหลักฐานความสำเร็จในการส่งเสริมพฤติกรรมกินอาหารเส้นใย(ผัก/เส้นสีเหลือง ผลไม้/เส้นสีฟ้า)ในประเทศฟินแลนด์ ใน
ขณะเดียวกัน เราจะเห็นแนวโน้มปริมาณอาหารกลุ่มมันสำปะหลังและซีเรียล ซึ่งมีเส้นใยต่ำกว่าลดลง
วิธีส่งเสริมคือ รัฐบาลใช้กฎหมายกำหนดให้ร้านอาหาร/ภัตตาคารทุกแห่งต้องจัดอาหารจำพวกผักผลไม้เคียงคู่กับอาหารชนิดอื่น โดยรัฐบาล
อุดหนุนให้ราคาผักผลไม้ตํ่ากว่าเดิม นั่นคือลดอุปสรรคทางการเงินต่อการเข้าถึงผัก ผลไม้ พร้อมกับเพิ่มช่องทางการเข้าถึง(ร้านอาหาร/
ภัตตาคาร)
เอาล่ะ คนช่างสงสัยมักจะถามต่ออีกว่า เมื่อแนวโน้มเป็นเช่นนี้ แล้ว NCD ลดลงหรือไม่
29

เส้นสีดำล่างสุดในภาพคือ แนวโน้มการตายด้วยหัวใจขาดเลือดในชายฟินแลนด์ลดลงต่อเนื่อง เคียงคู่กับปัจจัยเสี่ยงสามชนิด สองในสามคือ
ความดันไดแอสโตลีและไขมันในเลือดซึ่งสัมพันธ์กับอาหารแคลอรีสูง
ในเมื่อฟินแลนด์ประสบความสำเร็จอย่างนี้ แต่ประเทศส่วนใหญ่กลับยังเผชิญกับการระบาดของNCD แปลว่า การเลียนแบบ บทเรียน
จากฟินแลนด์เป็นเรื่องยากสินะ ทำไมจึงเป็นเช่นนี้
30

31
บางที ความเข้าใจเกี่ยวกับธรรมชาติของระบบซับซ้อนและปรับตัว
(complex adaptive system, CAS) อาจให้คำตอบได้
มีความเชื่อว่า ระบบสังคมตัง้แต่ครอบครัวไปจนถึงนานาชาติ(รวมทัง้ตัวเรา
แต่ละคนด้วย)ล้วนเป็นcas กล่าวคือ
- สามารถเรียนรู้และปรับตัว ไม่ใช่ทำตามแผนการหรือคำสั่ง
- แนวคิดใหม่ๆเกิดขึน้ได้ทุกระดับ ทุกที่ ทุกเวลา ผ่านการแลกเปลี่ยน
ข่าวสารระหว่างสมาชิก แทนที่จะมาจากผู้เชี่ยวชาญเท่านัน้
- การนำความรู้หรือแนวคิดจากสังคมอื่นมาใช้ จะเป็นไปได้อย่างไร สัก
เพียงใด ขึน้กับโครงสร้าง กระบวนการ และแบบแผน(ทางสังคม
เศรษฐกิจ การเมือง วัฒนธรรม)ของแต่ละสังคม
- สังคมต่างกันก็มีส่วนคล้ายและส่วนต่างกัน แปรเปลี่ยนไปตามบริบท
แม้แต่ฝาแฝดไข่ใบเดียวกัน เมื่อเติบโตขึน้ก็อาจดำรงชีพต่างกัน เลือกคู่ครอง
ต่างประเภทกัน เลือกพรรคการเมืองต่างกัน

ถ้าจะเข้าใจcas ที่สำคัญต้องเข้าใจความสัมพันธ์ระหว่างสมาชิกภายในองค์กร ครอบครัว หรือสังคมในขอบเขตที่เราสนใจ เพราะ
ความสัมพันธ์อันเหมาะสมจะนำไปสู่(emergence)พฤติกรรมใหม่(complex adaptive behavior)
ความสัมพันธ์ไม่ได้เกิดในสุญญากาศ หากแต่เป็นการรับสัญญาณ/ความรู้/ข่าวสาร (info in) จากสิ่งแวดล้อมภายนอกขอบเขตของ
cas แล้วส่งสัญญาณ/ความรู้/ข่าวสารออกสู่ภายนอก(info out)
ในตัวอย่างไอซียู info in คือ ความรู้ข่าวสารเกี่ยวกับปัญหาติดเชือ้จากการสวนคา catheter และวิธีแก้ปัญหาในไอซียูที่อื่น ซึ่งแปล
ความว่า ก่อนการทดลองใช้checklistดังกล่าวยังเป็นปัญหาที่ไม่มีที่ใดแก้ไขได้ และสร้างผลกระทบต่อชีวิตและเศรษฐกิจ(รายจ่ายค่า
รักษาภาวะติดเชือ้) เมื่อทีมงานไอซียูนัน้แลกเปลี่ยนทัศนะและประสบการณ์เกี่ยวกับปัญหานี้โดยนพ.pronovostชักนำ จึงเกิด
ความเห็นร่วมกัน(emergence)ว่าจะใช้checklist เพื่อปรับกระบวนการสวนคาcatheterให้ปลอดเชือ้ (complex
adaptive behavior)
เพื่อให้แน่ใจว่า การทดลองพฤติกรรมใหม่จะได้ผล ก็ตามมาด้วยการติดตามสัญญาณป้อนกลับ(feedback) ถ้าได้ตามที่คาดหวัง
พฤติกรรมใหม่ก็จะดำรงต่อไป ถ้าไม่ได้ผลก็จะเกิดการทบทวนหาทางเลือกใหม่ หรือยุติพฤติกรรมใหม่ที่เห็นว่าไม่ได้ผล
นอกจากfeedback การแสดงพฤติกรรมใหม่ยังเป็นสัญญาณออกไปสู่ภายนอก (info out) ซึ่งจะไปเข้ากระบวนการแลกเปลี่ยน
ระหว่างสมาชิกของกลุ่มภายนอก เช่น ผู้บริหารรพ. ห้องยา ห้องแลป ฯลฯ แล้ววนกลับมาเป็น info inแก่กลุ่มงานไอซียู
การตีพิมพ์ผลงานเผยแพร่ในวารสารการแพทย์จนพวกเราได้นำมาเรียนรู้ร่วมกันในวันนีเ้ป็นตัวอย่างinfo outชัดเจนจากกลุ่มไอซียู
ดังกล่าว
32

ด้วยหลักคิดแบบcas เราอาจประยุกต์ใช้ตามแนวทางดังนี้
- ภาวะผู้นำ(ดังตัวอย่าง การแก้ปัญหาภาวะติดเชือ้ในไอซียู)
- สร้างแรงจูงใจทัง้บวกและลบต่อกลุ่มเป้าหมาย แทนที่จะใช้คำสั่ง(command + control)
- ติดตามวัดผลลัพธ์มากกว่าวัดกิจกรรม
- เน้นความพลิกแพลงยืดหยุ่น(agility) มากกว่าประสิทธิภาพ(efficiency) เพราะ agility นำไปสู่นวตกรรม
- ให้ความสำคัญกับความมุ่งมั่นของแต่ละบุคคล แทนการจ้างวาน(financial contract)
- อาศัยความสัมพันธ์หลายระดับทัง้แนวนอน(ความไว้เนือ้เชื่อใจกัน)และแนวดิ่ง(หัวหน้า-ลูกน้อง) แทนแนวดิ่งอย่างเดียว
- การจัดระเบียบด้วยตนเอง แทนการออกแบบหรือวางกฎระเบียบจากคนนอกหรือจากคนใดคนหนึ่งเท่านัน้
33

�ݺ�ߣ

Introduction to community medicine @ Ramathibodi, Mahidol University

More Related Content

Introduction to community medicine @ Ramathibodi, Mahidol University