ݺߣ

ݺߣShare a Scribd company logo

Jak oswoić kosmopolityzm?

•
•
Marcin Senderski
Marcin Senderski

Z okazji pięćdziesięciolecia przyznawania Nagrody Erazma, amsterdamska fundacja Felix Meritis zorganizowała konkurs na eseje poświęcone kosmopolityzmowi. Zostałem jednym z dziesięciu laureatów tej ogólnoeuropejskiej rywalizacji. Niniejszy tekst jest tłumaczenie anglojęzycznego oryginału: "What does it mean to adopt cosmopolitan thinking?"

1 of 4
- 1 - Marcin Senderski Jak oswoić kosmopolityzm? Wspólne zasady nie mogą istnieć, bo nie ma wspólnej rzeczywistości. (Karol Ludwik Koniński) Albert Camus przemycił w swojej „Dżumie” liczne trafne spostrzeżenia, między innymi to, że wszelkie zło na świecie płynie niemal zawsze z niewiedzy. Wychodząc z tego założenia, bardzo łatwo zdefiniować kosmopolityzm, ideologię wymagającą od jej zwolenników posiadania szerokich horyzontów, potrzebnych do przełamywania barier, eo ipso na pewno niemającą nic wspólnego z niewiedzą. Z tej właśnie przyczyny jest to światopogląd posiadający potencjał przezwyciężenia licznych plag trapiących współczesny świat. Niewiedza karmi nie tylko zło, ale jest także pożywką dla strachu. Zjawisko strachu przed Innym naturalnie stoi w sprzeczności z założeniami kosmopolityzmu. Drogą do rozwiązania tego problemu jest zdobywanie wiedzy. Zarówno w tytule tego eseju, jak i w jego treści, unikam sformułowania kosmopolita. Piszę o myśleniu kosmopolitycznym, nie o byciu kosmopolitą, ponieważ środowisko, w którym żyjemy i ograniczenia, jakie się z tym wiążą, uniemożliwiają nam czerpanie w pełni z arsenału kosmopolitycznych poglądów. Nomenklatury tej używam zatem całkowicie świadomie, czym mam zamiar podkreślić nieco utopijny charakter kosmopolityzmu. Co więcej, używam określenia oswajać, choć być może powinniśmy mówić nawet o słowie podążać, co w pełni oddawałoby specyfikę tej koncepcji. Nie możemy osiągnąć kosmopolityzmu w jego czystej formie. Możemy jednak małymi krokami podążać asymptotycznie we właściwym kierunku. Nieszkodliwa utopia czy niezrozumiana ideologia? Rzućmy trochę światła na kwestię praw człowieka, które stanowią jeden z fundamentów moralnych istnienia współczesnej społeczności międzynarodowej. Są uznawane przez większość państw cywilizowanego świata, ale samo określenie prawa człowieka można w tym kontekście uznać za pewnego rodzaju nadużycie, gdyż nie możemy mówić o czymś takim jak tożsamość ogólnoludzka. Unifikacja praw człowieka powinna być następstwem istnienia prawdziwej, globalnej społeczności. Ponieważ społeczność taka jest póki co nieosiągalna, zasadny jest zarzut, że prawa człowieka ignorują kwestie relatywizmu kulturowego. Tym samym, nie sposób egzekwować ich w odniesieniu do wszystkich ludzi, bo nie wszyscy będą się z takim, a nie innym zestawieniem tych praw, utożsamiać. Przykład Cyganów, których zwyczaje przyzwalają na związki małżeńskie nieletnich, jest typowym przejawem takiego konfliktu. Nawet najbardziej liberalny rząd nie wprowadziłby prawa dorównującego stopniem tolerancyjności praktykowanemu przez Romów od wieków obyczajowi. Wedle jakiego prawa zatem powinniśmy oceniać to zjawisko? Wedle cygańskich zwyczajów czy praw człowieka? Jak zatem oswoić kosmopolityzm? Nie jest to ideologia ofensywna, a jednak budzi sporo kontrowersji. Jednocześnie jest niedostępna w swojej czystej formie. Prawdopodobnie
- 2 - najodpowiedniejszą metodą interpretacji założeń kosmopolityzmu jest stwierdzenie, że stawia on przed nami jasny cel: pokojowe współistnienie. Zadaniem ludzi jest dobór odpowiednich ścieżek, by cel ten osiągnąć. Kosmopolityzm jest więc dziełem, które każdy ma za zadanie stworzyć przy pomocy narzędzi, jakie sam sobie obierze. Mam nieodparte wrażenie, że sama idea utożsamiania się z całą globalną społecznością może być właściwie zrozumiana tylko przez osoby dysponujące adekwatnym poziomem wiedzy. Arogancja, egocentryzm i brak pokory w tej materii będą prowadzić do żałosnych rezultatów. Tymczasem, prawdziwy intelektualista nigdy nie zasugeruje, że zna świat jak własną kieszeń. Dzisiejszy glob znajduje się w ciągłym ruchu. Tysiące lat temu nasi przodkowie uważali plemię, w którym żyli za cały świat. Obecnie, nasza planeta jest nieporównywalnie bardziej zróżnicowana, heterogeniczna, kolorowa, wieloznaczna, dynamiczna. Kosmopolityzm, pojęcie wcześniej zbędne, stało się swego rodzaju wyzwaniem. Niewykluczone, że za kilka pokoleń stanowić będzie ono conditio sine qua non, bez którego nie zaistnieje międzynarodowy pokój. Poza zdobyciem niezbędnej wiedzy, bardzo ważna jest sfera psychologiczna człowieka. Erudycja stanie się bezużyteczna, jeżeli w sensie mentalnym człowiek nie będzie gotów zagospodarować swojej inteligencji. Profesor etnologii nie będzie przykładnym kosmopolitą, jeśli tkwią w nim uprzedzenia rasistowskie. Z powyższego wynika niezbicie, że kosmopolityzm – będąc pod tym względem podobny do patriotyzmu – nie jest kategorią uniwersalną, w tym sensie, iż nie każdy jest w stanie uchwycić jego esencję. Poniżej staram się przedstawić kilka warunków, których spełnienie w naszej relacji z innym człowiekiem, stwarza możliwość podjęcia świadomej decyzji, czy starać się podążać za kosmopolityzmem: • Kulturowe sacrum. Zasób informacji o dziedzictwie kulturowym naszego partnera, wzajemna znajomość historii i wartości narodowych, akceptacja płynących z nich różnic; • Komunikacja. Możliwość komunikowania się, zarówno w aspekcie technicznym, jak i lingwistycznym, nie bez znaczenia jest również bliskość geograficzna; • Mentalność. Wspólne doświadczenia, otwartość na innych, tolerancja; • Ekonomia. Przybliżony poziom rozwoju gospodarczego, co pozwoli uniknąć quasi- wasalnych relacji między partnerami. Czym jest, a czym być powinien? Nie ufam komuś, kto mówi, że nie jest Polakiem, bo uważa się za obywatela świata. To rażąca arogancja dopóty, dopóki taka osoba nie jest świadoma skali odmienności, jaką charakteryzuje się współczesna rzeczywistość. Zastanawiam się, czy taki człowiek nadal czułby się dumnym bezpaństwowcem, gdyby przyszło mu zgubić się po zmroku w brazylijskich slumsach. Wierzę, że prawdziwy kosmopolityzm znaczy coś więcej niż demonstrowanie zachowań przypominających kalanie własnego gniazda. Gilbert K. Chesterton w jednym ze swoich esejów wyraża myśl, że powinniśmy zostać światowymi patriotami, by świat ten uratować. A jednak, łatwiej powiedzieć niż zrobić.
- 3 - Najnowsze zdobycze elektroniki przekraczają coraz to nowe granice, ale iluzją jest przekonanie, że ludzie na skutek tego stają się sobie bliżsi. Jedne granice są przekraczane, pokonywane – inne tworzą się na naszych oczach. Przykładami mur w Uściu nad Łabą, mur bezpieczeństwa wokół Zachodniego Brzegu czy niedawno dopiero zrównany z ziemią mur w Nikozji. Świat jest wciąż pełen podziałów. Dlatego nie powinniśmy dać się zwieść e-bliskości, która de facto nie ma nic wspólnego z fizyczną i tradycyjną zażyłością międzyludzką. Dałem już do zrozumienia, że według mnie człowiek nie jest w stanie w pełni świadomie przyswoić kosmopolityzmu. Jest to wynikiem długich procesów, kolekcjonowania doświadczeń, akumulowania ich w sobie, tak że po pewnym czasie zaowocują i zdobyty zasób informacji da się przekuć na jeszcze większą otwartość. Sam proces jest ukryty i nienamacalny. Z każdego miejsca na Ziemi świat wygląda inaczej. Bez zaakceptowania tej elementarnej prawdy, nie zrozumiemy motywów kierujących zachowaniem się innych jednostek. Szanse i zagrożenia Stanisław Lem pisał w „Solaris”, że człowiek, wbrew pozorom, nie tworzy sobie celów. Tworzy je za niego środowisko i czas, w którym egzystuje. Jedyne, co może zrobić, to służyć tym dążeniom lub buntować się przeciwko nim. I ta właśnie presja środowiska, a więc zakres reguł i celów przez nie wykreowanych, różni się w poszczególnych kulturach i ewoluuje w czasie. Szczytny cel, w jednym społeczeństwie godny najwyższych pochwał, w innym może być kompletnie przeceniony i ignorowany. Sukces w cywilizacji zachodniej generalnie utożsamiamy z pieniędzmi, faktorem łatwo mierzalnym. Jednocześnie, w szczepach Czarnej Afryki, gdzie najważniejsza jest rodzina i religia, dobra materialne schodzą na dalszy plan. Wielokulturowość, paradoksalnie, może stanowić jednakże czynnik inspirujący budowę fundamentów kosmpolityzmu. Przecież jeżeli wszyscy wyznawalibyśmy te same wartości, jakąż atrakcją byłby dla nas kosmopolityzm? Co oferuje nam ta filozofia w zamian za jej – powiedzmy górnolotnie – wyznawanie? Przede wszystkim wolność od pewnych uciążliwych ograniczeń dzisiejszego świata. Możemy odnaleźć w niej wyzwolenie od takich plag jak rasizm, ksenofobia, stereotypy i uprzedzenia. Choć kosmopolityzm zdaje się być antidotum na wiele problemów, pozostaje do rozwiązania problem konfliktów międzypokoleniowych: ryzyko sprzeczności interesów ludzi młodych, którzy często są w sposób naturalny wolni od uprzedzeń i przez to chętniej akceptują różnorodność, a ludzi w sile wieku, którzy taką ideologię przyjmą z pewnością z większą rezerwą. Sedno sprawy tkwi w tym, by ani nie unifikować kultur, ani nie wybierać najlepszej spośród nich celem wyeksportowania jej gdzie indziej. Takie działanie byłoby raczej amerykanizacją, a nie kosmopolityzacją. Synonimizowanie tych pojęć bywa nagminne. Ważnym ogniwem wszystkich tych rozważań pozostaje również historia, która nie powinna pójść w zapomnienie. Bez zrozumienia kontekstu historycznego, nie sposób mądrze konstruować przyszłości. Na dodatek, choć to truizm, czerpanie z historii naszych przodków zapewnia unikalną możliwość nauki na błędach.
- 4 - Pożądane podejście: być global friendly Kosmopolityzm jest stanem podświadomości. Jego źródłem jest głęboki respekt w stosunku do innych kultur. Immanentną jego cechą jest również pokora. Różnorodność światowego dorobku wymaga pokory jako podejścia podstawowego i nie dającego się zastąpić żadnym innym. Nikt bowiem nie jest zdolny ogarnąć tak potężnego ładunku wiedzy jak dziedzictwo cywilizacji. When in Rome, do as the Romans do – aktualne jak nigdy przysłowie, mające swój niezbyt zręczny polski odpowiednik w powiedzeniu: jeśli wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i ony. To nie zachęta do porzucenia swoich wartości i zasad moralnych, ale zewnętrzny znak, że żywimy szacunek dla naszego gospodarza i nie chcemy, by czuł się naszym zachowaniem urażony. Jako miłośnik Ryszarda Kapuścińskiego, postrzegam zarysowaną w jego książkach filozofię dotyczącą postawy względem Innego za wzór. Wszystko, co wiemy o najbardziej egzotycznych społeczeństwach pod Słońcem, wiemy głównie dzięki niemu. I jeśli ten sam Ryszard Kapuściński, tłumacz kultur, człowiek, który doskonale wiedział, co znaczy zderzenie kultur, mówi: nie ogarniam świata (w wywiadzie-rzece przeprowadzonym przez Witolda Beresia i Krzysztofa Burnetkę), to kto w takim razie jest w stanie go ogarnąć? Dlatego też ważne, by wyzbyć się wszelkich utopijnych i nierealistycznych desygnatów nazwy kosmopolityzm i walczyć o to, co zwyczajnie jest do ugrania. Bezcelowe jest marnotrawienie sił i energii na bój o idylliczny świat bez granic. Jacek Kaczmarski pisał i śpiewał nieco sarkastycznie w swoim utworze „Limeryki o narodach” z 1987 roku: Narody, narody! Po diabła narody Stojące na drodze do szczęścia i zgody? Historia nam daje dobitne dowody Pragniecie pokoju? Usuńcie przeszkody! Zapowiedziany w 1989 roku przez Francisa Fukuyamę koniec historii nie nadszedł. Rację mieli Ci, którzy ostrzegali, że z historii wyjścia nie ma. Konflikty, spory i waśnie, zahibernowane, a niekiedy – odnosi się wrażenie – nawet zakodowane genetycznie, mają się dobrze, a ekspansja umiarkowanego kosmopolityzmu mogłaby zdziałać wiele. Ekspansja pod znakiem bycia przyjacielskim dla świata – najprostszej formie wyrażenia sedna kosmopolityzmu. Umiarkowanego, wszak Kaczmarski kończy swój utwór słowami: Ach gdybyż narodów na świecie nie było, Jak nam by się wtedy szczęśliwie tu żyło! Dla dobra człowieka, dla szczęścia ludzkości Złączonej w potężnym uścisku miłości Aż z trzaskiem pękałyby kości!

More Related Content

Jak oswoić kosmopolityzm?

  • 1. - 1 - Marcin Senderski Jak oswoić kosmopolityzm? Wspólne zasady nie mogą istnieć, bo nie ma wspólnej rzeczywistości. (Karol Ludwik Koniński) Albert Camus przemycił w swojej „Dżumie” liczne trafne spostrzeżenia, między innymi to, że wszelkie zło na świecie płynie niemal zawsze z niewiedzy. Wychodząc z tego założenia, bardzo łatwo zdefiniować kosmopolityzm, ideologię wymagającą od jej zwolenników posiadania szerokich horyzontów, potrzebnych do przełamywania barier, eo ipso na pewno niemającą nic wspólnego z niewiedzą. Z tej właśnie przyczyny jest to światopogląd posiadający potencjał przezwyciężenia licznych plag trapiących współczesny świat. Niewiedza karmi nie tylko zło, ale jest także pożywką dla strachu. Zjawisko strachu przed Innym naturalnie stoi w sprzeczności z założeniami kosmopolityzmu. Drogą do rozwiązania tego problemu jest zdobywanie wiedzy. Zarówno w tytule tego eseju, jak i w jego treści, unikam sformułowania kosmopolita. Piszę o myśleniu kosmopolitycznym, nie o byciu kosmopolitą, ponieważ środowisko, w którym żyjemy i ograniczenia, jakie się z tym wiążą, uniemożliwiają nam czerpanie w pełni z arsenału kosmopolitycznych poglądów. Nomenklatury tej używam zatem całkowicie świadomie, czym mam zamiar podkreślić nieco utopijny charakter kosmopolityzmu. Co więcej, używam określenia oswajać, choć być może powinniśmy mówić nawet o słowie podążać, co w pełni oddawałoby specyfikę tej koncepcji. Nie możemy osiągnąć kosmopolityzmu w jego czystej formie. Możemy jednak małymi krokami podążać asymptotycznie we właściwym kierunku. Nieszkodliwa utopia czy niezrozumiana ideologia? Rzućmy trochę światła na kwestię praw człowieka, które stanowią jeden z fundamentów moralnych istnienia współczesnej społeczności międzynarodowej. Są uznawane przez większość państw cywilizowanego świata, ale samo określenie prawa człowieka można w tym kontekście uznać za pewnego rodzaju nadużycie, gdyż nie możemy mówić o czymś takim jak tożsamość ogólnoludzka. Unifikacja praw człowieka powinna być następstwem istnienia prawdziwej, globalnej społeczności. Ponieważ społeczność taka jest póki co nieosiągalna, zasadny jest zarzut, że prawa człowieka ignorują kwestie relatywizmu kulturowego. Tym samym, nie sposób egzekwować ich w odniesieniu do wszystkich ludzi, bo nie wszyscy będą się z takim, a nie innym zestawieniem tych praw, utożsamiać. Przykład Cyganów, których zwyczaje przyzwalają na związki małżeńskie nieletnich, jest typowym przejawem takiego konfliktu. Nawet najbardziej liberalny rząd nie wprowadziłby prawa dorównującego stopniem tolerancyjności praktykowanemu przez Romów od wieków obyczajowi. Wedle jakiego prawa zatem powinniśmy oceniać to zjawisko? Wedle cygańskich zwyczajów czy praw człowieka? Jak zatem oswoić kosmopolityzm? Nie jest to ideologia ofensywna, a jednak budzi sporo kontrowersji. Jednocześnie jest niedostępna w swojej czystej formie. Prawdopodobnie
  • 2. - 2 - najodpowiedniejszą metodą interpretacji założeń kosmopolityzmu jest stwierdzenie, że stawia on przed nami jasny cel: pokojowe współistnienie. Zadaniem ludzi jest dobór odpowiednich ścieżek, by cel ten osiągnąć. Kosmopolityzm jest więc dziełem, które każdy ma za zadanie stworzyć przy pomocy narzędzi, jakie sam sobie obierze. Mam nieodparte wrażenie, że sama idea utożsamiania się z całą globalną społecznością może być właściwie zrozumiana tylko przez osoby dysponujące adekwatnym poziomem wiedzy. Arogancja, egocentryzm i brak pokory w tej materii będą prowadzić do żałosnych rezultatów. Tymczasem, prawdziwy intelektualista nigdy nie zasugeruje, że zna świat jak własną kieszeń. Dzisiejszy glob znajduje się w ciągłym ruchu. Tysiące lat temu nasi przodkowie uważali plemię, w którym żyli za cały świat. Obecnie, nasza planeta jest nieporównywalnie bardziej zróżnicowana, heterogeniczna, kolorowa, wieloznaczna, dynamiczna. Kosmopolityzm, pojęcie wcześniej zbędne, stało się swego rodzaju wyzwaniem. Niewykluczone, że za kilka pokoleń stanowić będzie ono conditio sine qua non, bez którego nie zaistnieje międzynarodowy pokój. Poza zdobyciem niezbędnej wiedzy, bardzo ważna jest sfera psychologiczna człowieka. Erudycja stanie się bezużyteczna, jeżeli w sensie mentalnym człowiek nie będzie gotów zagospodarować swojej inteligencji. Profesor etnologii nie będzie przykładnym kosmopolitą, jeśli tkwią w nim uprzedzenia rasistowskie. Z powyższego wynika niezbicie, że kosmopolityzm – będąc pod tym względem podobny do patriotyzmu – nie jest kategorią uniwersalną, w tym sensie, iż nie każdy jest w stanie uchwycić jego esencję. Poniżej staram się przedstawić kilka warunków, których spełnienie w naszej relacji z innym człowiekiem, stwarza możliwość podjęcia świadomej decyzji, czy starać się podążać za kosmopolityzmem: • Kulturowe sacrum. Zasób informacji o dziedzictwie kulturowym naszego partnera, wzajemna znajomość historii i wartości narodowych, akceptacja płynących z nich różnic; • Komunikacja. Możliwość komunikowania się, zarówno w aspekcie technicznym, jak i lingwistycznym, nie bez znaczenia jest również bliskość geograficzna; • Mentalność. Wspólne doświadczenia, otwartość na innych, tolerancja; • Ekonomia. Przybliżony poziom rozwoju gospodarczego, co pozwoli uniknąć quasi- wasalnych relacji między partnerami. Czym jest, a czym być powinien? Nie ufam komuś, kto mówi, że nie jest Polakiem, bo uważa się za obywatela świata. To rażąca arogancja dopóty, dopóki taka osoba nie jest świadoma skali odmienności, jaką charakteryzuje się współczesna rzeczywistość. Zastanawiam się, czy taki człowiek nadal czułby się dumnym bezpaństwowcem, gdyby przyszło mu zgubić się po zmroku w brazylijskich slumsach. Wierzę, że prawdziwy kosmopolityzm znaczy coś więcej niż demonstrowanie zachowań przypominających kalanie własnego gniazda. Gilbert K. Chesterton w jednym ze swoich esejów wyraża myśl, że powinniśmy zostać światowymi patriotami, by świat ten uratować. A jednak, łatwiej powiedzieć niż zrobić.
  • 3. - 3 - Najnowsze zdobycze elektroniki przekraczają coraz to nowe granice, ale iluzją jest przekonanie, że ludzie na skutek tego stają się sobie bliżsi. Jedne granice są przekraczane, pokonywane – inne tworzą się na naszych oczach. Przykładami mur w Uściu nad Łabą, mur bezpieczeństwa wokół Zachodniego Brzegu czy niedawno dopiero zrównany z ziemią mur w Nikozji. Świat jest wciąż pełen podziałów. Dlatego nie powinniśmy dać się zwieść e-bliskości, która de facto nie ma nic wspólnego z fizyczną i tradycyjną zażyłością międzyludzką. Dałem już do zrozumienia, że według mnie człowiek nie jest w stanie w pełni świadomie przyswoić kosmopolityzmu. Jest to wynikiem długich procesów, kolekcjonowania doświadczeń, akumulowania ich w sobie, tak że po pewnym czasie zaowocują i zdobyty zasób informacji da się przekuć na jeszcze większą otwartość. Sam proces jest ukryty i nienamacalny. Z każdego miejsca na Ziemi świat wygląda inaczej. Bez zaakceptowania tej elementarnej prawdy, nie zrozumiemy motywów kierujących zachowaniem się innych jednostek. Szanse i zagrożenia Stanisław Lem pisał w „Solaris”, że człowiek, wbrew pozorom, nie tworzy sobie celów. Tworzy je za niego środowisko i czas, w którym egzystuje. Jedyne, co może zrobić, to służyć tym dążeniom lub buntować się przeciwko nim. I ta właśnie presja środowiska, a więc zakres reguł i celów przez nie wykreowanych, różni się w poszczególnych kulturach i ewoluuje w czasie. Szczytny cel, w jednym społeczeństwie godny najwyższych pochwał, w innym może być kompletnie przeceniony i ignorowany. Sukces w cywilizacji zachodniej generalnie utożsamiamy z pieniędzmi, faktorem łatwo mierzalnym. Jednocześnie, w szczepach Czarnej Afryki, gdzie najważniejsza jest rodzina i religia, dobra materialne schodzą na dalszy plan. Wielokulturowość, paradoksalnie, może stanowić jednakże czynnik inspirujący budowę fundamentów kosmpolityzmu. Przecież jeżeli wszyscy wyznawalibyśmy te same wartości, jakąż atrakcją byłby dla nas kosmopolityzm? Co oferuje nam ta filozofia w zamian za jej – powiedzmy górnolotnie – wyznawanie? Przede wszystkim wolność od pewnych uciążliwych ograniczeń dzisiejszego świata. Możemy odnaleźć w niej wyzwolenie od takich plag jak rasizm, ksenofobia, stereotypy i uprzedzenia. Choć kosmopolityzm zdaje się być antidotum na wiele problemów, pozostaje do rozwiązania problem konfliktów międzypokoleniowych: ryzyko sprzeczności interesów ludzi młodych, którzy często są w sposób naturalny wolni od uprzedzeń i przez to chętniej akceptują różnorodność, a ludzi w sile wieku, którzy taką ideologię przyjmą z pewnością z większą rezerwą. Sedno sprawy tkwi w tym, by ani nie unifikować kultur, ani nie wybierać najlepszej spośród nich celem wyeksportowania jej gdzie indziej. Takie działanie byłoby raczej amerykanizacją, a nie kosmopolityzacją. Synonimizowanie tych pojęć bywa nagminne. Ważnym ogniwem wszystkich tych rozważań pozostaje również historia, która nie powinna pójść w zapomnienie. Bez zrozumienia kontekstu historycznego, nie sposób mądrze konstruować przyszłości. Na dodatek, choć to truizm, czerpanie z historii naszych przodków zapewnia unikalną możliwość nauki na błędach.
  • 4. - 4 - Pożądane podejście: być global friendly Kosmopolityzm jest stanem podświadomości. Jego źródłem jest głęboki respekt w stosunku do innych kultur. Immanentną jego cechą jest również pokora. Różnorodność światowego dorobku wymaga pokory jako podejścia podstawowego i nie dającego się zastąpić żadnym innym. Nikt bowiem nie jest zdolny ogarnąć tak potężnego ładunku wiedzy jak dziedzictwo cywilizacji. When in Rome, do as the Romans do – aktualne jak nigdy przysłowie, mające swój niezbyt zręczny polski odpowiednik w powiedzeniu: jeśli wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i ony. To nie zachęta do porzucenia swoich wartości i zasad moralnych, ale zewnętrzny znak, że żywimy szacunek dla naszego gospodarza i nie chcemy, by czuł się naszym zachowaniem urażony. Jako miłośnik Ryszarda Kapuścińskiego, postrzegam zarysowaną w jego książkach filozofię dotyczącą postawy względem Innego za wzór. Wszystko, co wiemy o najbardziej egzotycznych społeczeństwach pod Słońcem, wiemy głównie dzięki niemu. I jeśli ten sam Ryszard Kapuściński, tłumacz kultur, człowiek, który doskonale wiedział, co znaczy zderzenie kultur, mówi: nie ogarniam świata (w wywiadzie-rzece przeprowadzonym przez Witolda Beresia i Krzysztofa Burnetkę), to kto w takim razie jest w stanie go ogarnąć? Dlatego też ważne, by wyzbyć się wszelkich utopijnych i nierealistycznych desygnatów nazwy kosmopolityzm i walczyć o to, co zwyczajnie jest do ugrania. Bezcelowe jest marnotrawienie sił i energii na bój o idylliczny świat bez granic. Jacek Kaczmarski pisał i śpiewał nieco sarkastycznie w swoim utworze „Limeryki o narodach” z 1987 roku: Narody, narody! Po diabła narody Stojące na drodze do szczęścia i zgody? Historia nam daje dobitne dowody Pragniecie pokoju? Usuńcie przeszkody! Zapowiedziany w 1989 roku przez Francisa Fukuyamę koniec historii nie nadszedł. Rację mieli Ci, którzy ostrzegali, że z historii wyjścia nie ma. Konflikty, spory i waśnie, zahibernowane, a niekiedy – odnosi się wrażenie – nawet zakodowane genetycznie, mają się dobrze, a ekspansja umiarkowanego kosmopolityzmu mogłaby zdziałać wiele. Ekspansja pod znakiem bycia przyjacielskim dla świata – najprostszej formie wyrażenia sedna kosmopolityzmu. Umiarkowanego, wszak Kaczmarski kończy swój utwór słowami: Ach gdybyż narodów na świecie nie było, Jak nam by się wtedy szczęśliwie tu żyło! Dla dobra człowieka, dla szczęścia ludzkości Złączonej w potężnym uścisku miłości Aż z trzaskiem pękałyby kości!