2. Opzet lezing
Korte voorgeschiedenis van jodendom in Europa
1309, het begin in onze regio is triest
16e 17e eeuw: gewenst 辿n vervolgd
- Synagoge(s?) in Plakstraat
18e eeuw:
- Synagoge in Molenbeekstraat
- Begraafplaats
Franse tijd, gelijkberechtiging begint
- raadslid
19e eeuw, groei en emancipatie
- anti-joods gedrag19e eeuw
- Een nieuwe synagoge
20e eeuw: assimilatie en holocaust
- Carnaval
- Muziek
- Taal
- Wolf&Hertzdahl
- AMDG
- De vernietiging (Zondervan)
- Nieuwe klappen: afbraak synagoges, begraafplaats
- Toch overlevenden (Silbernberg)
21e eeuw: hoe nu verder
3. Geschiedenis Joden in Europa
313: Edict van Milaan, rechten joden ingeperkt
380: Theodosius, geen joodse ambtenaren
800: Karel de Grote, joden bevoordeeld
1096: eerste kruistocht, joden vermoord
1215: IV Lateranen, jodenhoed
1290: verdrijving uit Engeland
1306: verdrijving uit Frankrijk
1309: massamoord Born
1347: pestepidemie, joden zondebok
1461: tijdelijke verdrijving uit Gulik
1492: verdrijving uit Spanje
1497: verdrijving uit Portugal
4. Organisatie Joden in middeleeuwen
Lokale, synagogale gemeenschappen
Geen toegang tot gilden: daarom bijvoorbeeld in
handel en geldlening (vgl Lombarden)
Positie t.a.v. adel en geestelijkheid:
- Adel: bescherming tegen betaling (nuttig ivm geldverkeer)
- Geestelijkheid: anti-joods (moordenaars van Jezus)
5. Joods leven in Limburg
De sporen van joods leven in Limburg gaan ruim 700 jaar terug. In Maastricht bestond
al v坦坦r 1295 een synagoge m辿t mikwe, gelegen in de Platea Judeorum (de
Jodenstraat). Als gevolg van pogroms verdwenen de joden uit Limburg. De pogroms
begonnen in 1309 (Born) en culmineerden als gevolg van de pest-epidemie na 1349.
Tussen 1350 en 1600 verbleven er weinig joden in het huidige Limburg. Als gevolg van
de territoriale versnippering van wat nu Limburg is verschilde het beleid ten aanzien van
de joden van gebied tot gebied. In de Oostenrijkse delen van Limburg hield men zich
streng aan het uitwijzingsplakkaat van Alva uit 1570. Dit in de Spaanse tijd ontstane
decreet bleef van kracht, zodat zich geen joden konden vestigen in de Opper-Gelderse
steden Roermond en Venlo. Daarom trokken de joden naar het Gulikse en Staatse
zuiden, waar te Sittard en Heerlen de eerste joodse vestigingen in de nieuwe tijd
ontstonden. Daarnaast kwamen er kleine vestigingen langs de handelsroutes tussen
Rijn- en Maasland en aan de wegen langs de Maas. Maastricht hield haar poorten
echter gesloten. Pas met de komst van de Fransen in 1794 werden de joden wettelijk
gelijkgesteld en werden de toelatingsverboden en beperkingen opgeheven. Toen
konden er joodse gemeenten ontstaan in Maastricht, Roermond en Venlo. Verder
waren er reeds kleine joodse gemeenten in Eijsden, Meerssen, Vaals, Valkenburg,
Gulpen, Heerlen, Beek, Sittard, Grevenbicht en Gennep. In de loop van de negentiende
en twintigste eeuw ontstond er een bloeiende joodse gemeenschap in Limburg.(Kunnen
2003)
7. In regio in 13e eeuw al joden, mogelijk eerder.
In 1215 op het Concilie van Lateranen bepaald dat de joden als kenteken een spitse
hoed moesten dragen. Later een gele ring.
9. In Born in 1309 door bendes die een kruistocht wilden organiseren het
kasteel afgebrand, nadat daar 110 joden uit de omgeving hun toevlucht
hadden gezocht bij de vertegenwoordiger van de landsheer,
Jan van Valkenburg.
In andere plaatsen, bijvoorbeeld Jemappes werden ze wel gered door
bescherming van de hertog van Brabant, elders ook door bisschoppen of
kloosters
11. In Duitsland, Brabant,
Vlaanderen en Henegouwen en
Holland heeft in 1309 een grote
menigte mensen zich met het
Kruis getooid en overal in de
landen vele joden vermoord. Zij
hebben het kasteel Born
verwoest, waarbij 110 joden zijn
vermoord.
12. 15e en 16e eeuw
Rond 1420 stierf de lijn der Gulikse hertogen uit en
erfde het huis Berg de goederen en het land. In
1461 werden de joden uit het land van J端lich
uitgewezen. Niet erg veel later kon men toch weer
terugkeren, want in 1514 werd in Gulik door Hertog
Johann III bepaald dat de joden een gele ring op
hun kleding moesten dragen. Tot het Land van
Gulik hoorden onder meer Sittard, Broeksittard,
Munstergeleen, Born en Grevenbicht. Volgens een
Sittardse kroniek bestond begin 16e eeuw al een
synagoge in de Plakstraat (huisnummers 6 en 8).
De gemeenschap zou tussen de vijf en tien
gezinnen moeten tellen, maar mogelijk kerkten ook
joden uit omliggende plaatsen daar. De hertog van
Gulik verbood in 1554 joden zich in zijn land op te
houden, maar het is zeer de vraag in hoeverre
hieraan gehoor is gegeven. In elk geval werd vanaf
1582 te Sittard weer een groep joodse slagers
vermeld.
13. 17e eeuw,
Vanaf 1595: Geleitschein, soort
vrijbrief (tegen betaling) min of
meer vergelijkbaar met
pachtovereekomsten, voor 6, 12
of 16 jaar
Vanaf ca 1620 weer langzaam
enkele joodse gezinnen in de
stad
Geen Geleitschein? Dan pack-
of betteljuden
15. 18e eeuw
Vanaf 1715
begrafenissen op
joodse begraafplaats
op voormalig fort
Sanderbout
17. 18e eeuw
In 1725 toestemming van de
hertog om een huissynagoge
te vestigen
Krefeld van oudsher
hoofdplaats voor onze regio
19. Franse Tijd
Gelijkberechtiging, meteen al een raadslid
- Moses Levy
Registers van naamsaanneming van Sittard verloren
gegaan
Toename sterk: In 1794: 49 joden, in 1808: 72
Toch discriminatie: aanvragen van patenten (alleen in
departement v.d. Roer)
- 8 slagers, 4 paardenhandelaren, 2 handelaren in stoffen, 2
opkopers
- Namen: Rosendahl, Hertz, Hertzdahl, Levenbach,
Gr端nefeld, Fr辰nkel, Egger, Sternheim, Goldstein,
Waldhausen, Horn, Hartog, Silbernberg
21. Volkstelling 1799 Roerdepartement, Arrondissement Aachen, Kanton Sittard: Joodse inwoners.
(naar "Monografie谷n uit het Land van Sittard" deel 3)
Volgnr.: naam: leeftijd: beroep: kinderen onder 12: Sinds wanneer in Sittard (aantal jaren)
(* aantal jaren in deze plaats woonachtig)
Sittard (binnenstad)
154Hertz Hertzdahl 36 Boucher 2kk ook genoemd Rosendahl 1 jaar in Sittard
155 Lena - 34 Femme 8 jaar in Sittard
156Beer Hertzdahl 36 Frere ook genoemd Rosendahl
157Finke Hertzdahl 20 Servante
158Judith Hertzdahl 18 Servante
203Moises Hertzdahl 52 Md (Marchand) geboren
204Lena Sandi 55 Femme
205Barme. Hertzdahl 19 Fils
206Zara Hertzdahl 17 Fille
207Hertz Hertzdahl 15 Fils
208 Ester Wolff 16 Pensionair 4 jaar in Sittard
209 Rachel - 17 Servante 4 jaar in Sittard
270Levi Hertzdahl 47 Frippier (uitdrager) 2kk ook genoemd Rosendahl geboren
271Judith Gampers 44 Femme 23 jaar in Sittard
272Veronica Hertzdahl 16 Fille
273Meijer Hertzdahl 13 Fils
458Abraham Lezer 45 - 11jaar in Sittard
459Mar.Ann. Hertzdahl 29 Femme
642Salmon Moises 59 Boucher = Sternheim 39 jaar in Sittard
22. 661Godschalk Levij 77 - 1kk = familie Horn geboren
662 Marianne 50 31 jaar in Sittard
663 Leib Levy 27 Fils
664Samson Levy 15 Fils
665Rachel Levy 18 Fille
686Salmon Hertz 58 Boucher 34 jaar in Sittard
687 Sara Levy 56 Femme
688Compel. Hertz 24 Fils
689Vechel? Hertz 29 Fille 1kk
690 Siporn 24 Femme 1kk
691 Moises 30 Dominisque 1kk 2 jaar in Sittard
692 Sibille 27 Servante 3 jaar in Sittard
883Moises Levij 53 Boucher = familie Levenbach 26 jaar in Sittard
884Hend. Levij Eger 44 Femme
885 Jos. Levij 20 Fils
886 Ab. Levij 16 Fils
887 Sal. Levij 14 Fils
888 Bill. Levij 22 Fille
965Leib. Joachim 42 Marechand = Joachim Gr端nefeld 8 jaar in Sittard
966 Sibil Levij 48 - 25 jaar in Sittard
967 Gertr. Levij 19 Fille (stiefdochter)
968 Dan. Levij 15 Fils (stiefzoon) = familie Egger
(969Helene Meijers** 17 Servante)
__________________
41 + 7 kk = 48 Joden (in 1806 werden 72 geteld)
23. 19e eeuw
Groei en emancipatie
- Beroepen: in 1849: 16 kooplieden, 8 slagers, 2 kramers, 2
modenisten, 1 blikslager, 1 kleerverkoper, 1 horlogier, 1
onderwijzer, 1 veearts
- Emancipatie vordert, maar wel pesterijen zo nu en dan, met
name rondom religieuze feesten: HEP HEP (Hierosolyma
est perdita = Jeruzalem is verloren gegaan..)
- Nieuwe synagoge in 1853, vanwege gestage groei naar ca
150 leden van de gemeente
- Opnieuw nauwe banden met opperrabbinaat Krefeld na
affaire Landsberg, opperrabbijn van Limburg
28. 20e eeuw
Assimilatie en holocaust
- Joden namen volledig deel aan samenleving, sterk
aangepast aan omgeving:
- Lid van fanfare, harmonie, Swentibold, Carnaval (Marotte)
- Ad Majorem Dei Gloriam in notulenboek, erg katholiek
- Versierden zelfs de processieroute mee
- Taal nog deels jiddish
- Wolf&Hertzdahl voorbeeld van succesverhaal
- De vernietiging (Zondervan)
- Toch overlevenden
- Na de oorlog nieuwe klappen: afbraak synagoges, ruiming
begraafplaats
36. Anti-Joodse maatregelen in chronologische volgorde
Bron: http://www.amsterdam2000.nl/zuidelijkewandelweg/tijdtijn/razzia's2.htm
Website: 'The Holocaust: Lest we forget'
15-05-40 De Nederlandse Strijdkrachten leggen de wapens neer en geven zich over aan de binnenvallende
Duitse troepen. Geleidelijk aan zal land en bevolking in grote duisternis vallen.
01-07-40 Joden moeten de luchtbescherming verlaten.
06-09-40 De Secretarissen-Generaal van de diverse Overheids Departementen beloven geen joden meer in
overheidsdienst te benoemen.
05-10-40 Overheidspersoneel moet Ari谷r-verklaring tekenen.
22-10-40 Joodse ondernemingen moeten zich melden bij de Wirtschaftspr端fstelle.
21-11-40 Aankondiging gaat uit, waarbij joden uit hun overheidsfuncties worden ontheven.
38. 0-01-41
Registratieplicht voor joden.
5-02-41
Artsen moeten opgeven of zij van joodse bloede zijn of niet.
3-02-41
Vorming van de Joodse Raad voor Amsterdam.
2 en 23-02-41
Razzia's in Amsterdam.
2-03-41
Verordening betreffende de benoeming van een Verwalter - (Duitse) Beheerder in joodse bedrijven.
1-03-41
Oprichting van de Zentralstelle f端r j端dische Auswanderung - Centraal Kantoor voor Emigratie van
Joden.
1-04-41
Het eerste nummer van het Joods Weekblad verschijnt.
1-05-41
Joden mogen maar beperkt werkzaam zijn in vrije beroepen. Joden worden verplicht om hun
radiotoestellen in te leveren.
4-06-41
Bewegingsvrijheid van joden wordt beperkt
1-06-41
Weer razzia op joden in Amsterdam.
8-08-41
Verordening inzake joods geldelijk vermogen en grondbezit.
1-09-41
Joodse kinderen moeten naar aparte, Joodse, scholen.
5-09-41
Plakkaten met opschriften "Verboden voor Joden" verschijnen. Joden mogen geen bezoeken meer
brengen aan parken, dierentuinen, caf辿s, restaurants, hotels, pensions, schouwburgen, cabarets,
vari辿t辿s, bioscopen, sportinrichtingen, concerten, openbare bibliotheken, leeszalen of musea.
7 en 08-10-41
Razzia's op joden in de Achterhoek, Arnhem, Apeldoorn en Zwolle.
1-11-41
Joden moeten verenigingen waar ook niet-joden lid van zijn verlaten.
3-11-41
In Amsterdam worden joodse markten ingericht.
7-11-41
Joden mogen zonder verlof of reisvergunning niet meer reizen of verhuizen.
39. 01-01-42 Joden mogen geen niet-joods huishoudelijk personeel meer hebben.
09-01-42 Openbaar onderwijs is voor joden verboden.
10-01-42 Eerste joden vertrekken uit Amsterdam naar speciale joodse werkkampen in Nederland.
17-01-42 Zaandamse joden moeten naar Amsterdam verhuizen. Begin van de concentratie van joden in het
Judenviertel - Joden kwartier in Amsterdam.
23-02-42 Autorijden voor joden verboden. Persoonsbewijzen voor joden moeten van een "J" voorzien zijn.
25-03-42 Joden mogen niet meer met niet-joden trouwen, Buitenechtelijke seksuele omgang met niet-joden zal
zwaar gestraft worden.
26-03-42 Het is verboden huisraad uit woningen van joden te verwijderen.
24-04-42 Een groot aantal joodse slagerijen moet sluiten.
40. 12-05-42 Joden mogen geen rekening meer hebben bij de postgiro dienst.
29-05-42 Joden mogen niet meer vissen en kunnen geen visakte meer aanvragen.
05-06-42 Volledig reisverbod voor alle joden.
12-06-42 Joden mogen geen groenten in niet-joodse winkels kopen. Elke sport voor joden is verboden.
26-06-42 De Joodse Raad wordt ingelicht over deportatie van Joden naar het Oosten.
30-06-42 Joden mogen na 20.00 uur 's avonds niet meer op straat zijn. Zij mogen niet meer fietsen.
06-07-42 Telefoneren voor joden verboden, joden mogen niet meer by niet-joden op bezoek.
15-07-42 De eerste deportatie trein met 1137 slachtoffers vertrok vanuit Hooghalen naar Birkenau.
17-07-42 Een groot aantal straten in Den Haag en Scheveningen wordt voor joden verboden. Joden mogen slechts winkelen
tussen 3 en 5 uur 's middags.
31-07-42 Joden mogen niet meer in kapsalons komen
08-1942 Joden in Nederland gedurende de gehele maand augustus aan razzia's onderworpen
op 2 augustus worden Katholiek geworden joden opgepakt. Daaronder Edith en Rosa stein (in Echt) en
Louise L旦wenfels (in Geleen)
Op 25 augustus worden alle arbeidsgeschikten (tussen 16 en 60 jaar) opgepakt om te gaan werken.
08-09-42 In Den Haag mogen joden niet meer op publieke banken zitten.
15-09-42 Studieverbod voor joodse studenten.
02 en 03-10-42 Razzia's op joodse werkkampen.
November 1942
Razzias in Limburg op huizen, velen worden opgepakt
41. 16-01-43 De eerste joden komen in Vught aan.
21-01-43 Ontruiming van het joodse krankzinnigengesticht Het Apeldoornse Bos.
05-02-43 Joden mogen geen brieven of verzoekschriften aan Duitse instanties zenden. Alle post moet via de
Joodse Raad gaan.
04-1943 De joden uit de provincie Noord Brabant moeten zich naar het Kamp Vught begeven.
7/8 april 1943 Alle Limburgse oudere en zieke joden worden op transport gesteld
05-05-43 Brief van dr. Harster, SS-Brigadef端hrer und Generalmajor der Polizei, betreffende de eindoplossing
van het jodenvraagstuk. Algemene richtlijn: De Reichsf端hrer SS Heinrich Himmler wenst dat in de
loop van dit jaar zoveel joden als menselijkerwijs mogelijk is, naar het Oosten op transport worden
gesteld
26-05-43 Grote razzia op joden in Amsterdam.
20-06-43 Weer grote razzia op joden in Amsterdam.
29-09-43 Laatste grote razzia op joden in Amsterdam.
12-1943 Er wordt een begin gemaakt met het oproepen van gemengd gehuwde joden voor werkkampen. Het
joodse vraagstuk in Nederland wordt beschouwd als opgelost.
42. Gedeporteerde en niet meer teruggekeerde Joden uit Sittard
Lijst samengesteld door gemeente-archivaris Offermans en gepubliceerd in "Sittard in Crisis- en Oorlogstijd" door A.E.L. Jonkergouw.
Zie opmerkingen onderaan de lijst.
Naam Voornamen Geboren
1 Van Blijdenstein Nathan Bernhard 05-08-1871
2 Van Blijdenstein-Kransberg Sophia 08-07-1884
3 Claessens Jozef 22-03-1907
4 Claessens-Hirsch Cilly 15-12-1907
5 Colthof Levie 03-10-1890
6 Colthof Rozina 24-06-1918
7 Schlesinger Alexander 26-12-1912
8 Goldsteen-Lebenstein Elfriede 08-04-1913
9 Golstein August 27-05-1881
10 Golstein Wilhelmina 23-11-1870
11 Gotz Jacob Ralf 01-11-1913
12 Hertz Joseph 26-07-1884
13 Hertz-Isaac 17-09-1859
14 Hertz Salli 27-03-1873
15 Hertz-Seligmann Bertha 03-07-1877
16 Hertz Louis 14-03-1906
17 Hertz Siegfried 30-01-1915
18 Hertz Jacob Jacques 21-02-1919
19 Hertz Philip 17-03-1870
20 Hartog Gudula Rozette 02-04-1908
21 Heumann Albert 08-04-1892
22 Heumann-van Dijk Sara 17-04-1888
23 Heumann Emanuel Victor 25-06-1932
43. 24 Horn Alfred Moritz Nathan 19-05-1884
25 Horn-Rosenberg Eva 03-05-1897
26 Horn Leopold 08-04-1921
27 Horn Oscar 22-05-1922
28 Horn Rudolph Leopold 04-03-1937
29 Horn Sientje 15-09-1926
30 Horn Eduard 29-01-1896
31 Horn-Windmuller Pauline 28-04-1902
32 Horn Leopold Ludwig 28-05-1930
33 Kassel-Gerechter Irma Laura 10-07-1904
34 Koopman Benjamin 27-07-1876
35 Koopman-Mok Sara 06-08-1875
36 Koopman Elisabeth 27-12-1906
37 Koopman Sara 21-04-1931
38 Lebenstein-R端bsteck Johanna 29-07-1877
39 Lebenstein Julie Irma 05-04-1911
40 Stein-Salomon Lilly 27-03-1881
41 Stein Brunetta 15-09-1903
42 Spreekmeester Jacob Marcus 19-06-1903
43 Weiss-Rathheim Erna 12-08-1902
44. 44 Wolf Herman 14-02-1895
45 Wolf-Franken Regina Elisa 11-07-1895
46 Wolf Hermonius 27-08-1927
47 Wolf Maurits Levie 09-08-1926
48 Wolf Silvain 07-10-1902
49 Wolff Abraham 03-12-1868
50 Wolff-Wolff Bertha 20-04-1875
51 Wolff Romain 31-07-1906
52 Wolff Sylvain 24-11-1897
53 Wolff Herman 13-11-1896
54 Wolff-Koopman Rozette 11-10-1900
55 Wolff Benjamin 11-08-1936
56 Wolff Isaac 27-10-1928
57 Wolff-Michaelis Martha 15-12-1865
58 Wolff Max 24-01-1880
59 Wolff-Serphos 24-10-1888
60 Wolff Dini 20-02-1923
61 Wolff Sigmond 26-10-1887
62 Wolff Hedwig 08-10-1892
63 Wolff Ida 25-04-1896
64 Wolff Rosalia 16-10-1885
45. 65 Windmuller-Hoffmann Bernardine 13-11-1877
66 Zondervan Benoit 05-09-1896
67 Zondervan-Hertz Estella 04-10-1892
68 Zondervan Hermine 20-01-1931
69 Zondervan Henri 31-05-1898
70 Zondervan-Schloss Gertrude Maria Johanna 07-07-1901
71 Zondervan Herman Benoit 10-10-1935
72 Zondervan Ivonne Ruth 01-10-1931
73 Zondervan Jozef 20-10-1856
74 Moses Albert 22-09-1890
75 Pakula Chaim 27-05-1895
76 Pakula Hella 04-08-1921
77 Pakula-Pakula Lipsza 26-04-1896
78 Pakula Ida 25-11-1922
79 Pakula Siegfried 02-10-1926
80 Van Praag Mayer Marcus 16-05-1871
81 Van Praag-Moses Aaltje 25-04-1870
82 Renberg-Wolff Selma 04-01-1894
83 Renberg Alex 10-02-1924
84 Rosenberg Ascher gen. Lehmann 18-04-1866
85 Rosenberg-Rosenberg Elle 13-04-1871
46. 86 Sassen Herman 21-08-1907
87 Sassen-Lindeman Betje 16-12-1913
88 Sassen Salomon 28-01-1938
89 Sassen-Falkenstein Wilhelmine 08-06-1874
90 Sassen Isaak 14-02-1880
91 Sassen-Winter Laura 15-09-1877
92 Sassen Albert 01-01-1920
93 Sassen-Alexander Dorothea Julia 19-03-1915
94 Sassen Jacob Ernst 31-08-1936
95 Sassen Nathan Herman 12-08-1940
96 Sassen Joseph 10-05-1870
97 Sassen-Cahn Julia 01-02-1865
98 Sassen Joseph 10-12-1905
99 Sassen-Benedik Bertha 04-07-1903
100 Sassen Carla 24-09-1933
101 Sassen Jacques 09-01-1931
59. In de oorlogsjaren kwam een einde aan een gelukkige periode voor het joodse
leven in Limburg. De nazis hebben ervoor gezorgd, dat het merendeel van de
joden in Limburg werd vermoord. Diegenen die deze verschrikking overleefden,
hoefden de eerste jaren na de oorlog niet te rekenen op steun of sympathie van de
niet-joodse Nederlanders en de Nederlandse overheid.
De tijd van de wederopbouw was hard en steun of
Sympathie kwam pas geleidelijk op gang. Slechts
Door enorme wilskracht was het mogelijk, dat de
gedecimeerde joodse gemeenschap na de oorlog
de draad weer kon oppakken. Kort was de
vreugde van de bevrijding, vanwege het niet te
verdringen besef van de diepe wonden die de oorlog
had geslagen. Mannen, vrouwen en kinderen, soms
hele families waren weggevoerd en niet teruggekeerd. Desondanks is men
voortgegaan en heeft de joodse gemeente moed geput uit geloofsovertuiging en
traditie. Thans wonen er in h辿辿l Limburg nog slechts ongeveer honderd joden en is
er nog maar 辿辿n joodse gemeente. Deze gemeente houdt haar diensten in de fraai
gerestaureerde synagoge in Maastricht.
(Kunnen 2003)
60. Joden anno nu
Gewoon, mensen, met
hun eigen(tijdse) sores..
61. Gelukkig zijn de in de oorlog w辿l geredde
archivalia, bibliotheek en religieus materiaal
nog bewaard, 辿n getuigenissen van
overlevenden, met daarin de verhalen van
hun overleden familie
10232. Auteur/Hoofdwoord: Wijnperle,
Nathan
Titel: Zou ik het willen overdoen? Het
levensverhaal van een joodse
overlevende / Nathan Wijnperle ; met inl.
en medew. van Jac Lemmens . - Sittard :
Stichting Charles Beltjens, 1996
65. Nog wat nazien of nalezen?
http://members.home.nl/w.brasse/genealogie
_joods_bronnen.htm
www.ehc.sittard-geleen.nl
En diverse boeken en tijdschriften, naast
natuurlijk internet..
