More Related Content
Similar to Makale (9)
Makale
- 1. 1 ENDSTR聴 聴L聴K聴LER聴 BALAMINDA YALIN YAKLAIMLAR VE KLTRLER ARASI KARILATIRMALAR (*) Bar脹 KO (**) zet al脹ma hayat脹 ve end端stri ilikileri kavramlar脹na tarihsel perspektif i巽inde genel bir bak脹 a巽脹s脹 ile yakla脹larak Sanayi Devrimi ve sonras脹ndaki s端re巽ler ele al脹nd脹脹nda T端rkiyenin bu tablodaki yeri ve k端lt端rel altyap脹s脹 ortadad脹r. Yal脹n uygulamalar ile alakal脹 olarak D端nyada Yal脹n d端端ncenin nas脹l ortaya 巽脹kt脹脹 tarihsel balam脹 ve k旦kleri, uygulama 旦rnekleri, 巽al脹ma hayat脹na ve end端stri ilikilerine yans脹malar脹n脹n irdelenmesi farkl脹 alanlarda fayda salayacakt脹r. D端nya uygulamalar脹na bal脹 ve k脹yaslamal脹 olarak T端rkiyede End端stri 聴likilerinde yal脹n yakla脹mlar脹n etkisi irdelenirse D端nyadaki s端re巽ten ve 旦zellikle Japonyadaki uygulamalardan 端lkemize 旦rnek tekil edebilecek husular olduu g旦r端lmektedir. Anahtar Kelimeler : End端stri 聴likileri, Sanayi Devrimi, Sosyal Devlet, Yal脹n retim ve Y旦netim, Toyota. LEAN APPROACHES IN THE CONTEXT OF INDUSTRIAL RELATIONS AND INTERCULTURAL COMPARISONS Abstract A General approach to Work Life and Industrial Relations in the context of historical background, Industrial Revolution and post period are in consideration. Turkeys position and cultural infrastructure are there. In relation with Lean applications as how Lean thinking raised, historical connections and roots, Application examples and reflections to work life and industrial relations are explored so in relation with World applications and in comparison with different examples how lean approaches impacts on Turkeys Industrial Relations. Also Any reflections from the examples in Japan to Turkey subject can be observed. Key Words : Industrial Relations, Industrial Revolution, Social State, Lean Production and Management, Toyota. (*) : Bu 巽al脹ma Nam脹k Kemal niversitesi Sasyal Bilimler Enstit端s端 al脹ma 聴ktisad脹 A.B.D Tezsiz Y端ksek Lisans Projesi olarak haz脹rlanan 巽al脹man脹n makale olarak yay脹nlanmak 端zere g旦zden ge巽irilmi halidir. (**): NK Sasyal Bilimler Enstit端s端 al脹ma 聴ktisad脹 A.B.D Tezsiz Y端ksek Lisans 旦rencisi. E.posta: kocbaris@yahoo.com.
- 2. 2 1. G聴R聴 G端n端m端z端n, ihtiya巽lar脹 s端rekli yenilenerek ekillenen 巽al脹ma hayat脹nda art脹k 端lke ekonomileri ulusal 旦l巽eklerin 旦tesinde beynelmilel ihtiya巽lar ve global etkiler 端zerinden v端cut bulmaktad脹r. K端resel ekonomik sistemin i巽erisinde end端stri ilikileri de t端m 巽al脹ma hayat脹nda olduu gibi yerel formlar脹 global etkiler ile harmanlayarak kendi sentezlerini yaratmaktad脹r. Bu aamada bir 旦rnee iyi veya k旦t端 diyebilmemiz ancak sonu巽 ve etkilerini analitik olarak deerlendirmemiz, s端rd端r端lebilirlik vesaire end端stri ilikileri ve 巽al脹ma hayat脹 gibi tedricen de olsa beeri bir tak脹m genellemeler 端zerinden teorize edilen bir alanda Yal脹n yakla脹m脹n脹n etkileri tahmin edilebilir d端zeyden 旦te olabilir. Bu yakla脹mlar脹n T端rkiyedeki 巽al脹ma hayat脹 端zerindeki etkilerini ve 旦rg端tlenme yap脹s脹 iveren ve i巽ilerin tav脹rlar脹n脹, bununla birlikte h端k端metlerin, ilgili hukuki ve idari 端st yap脹lar脹n s端recin i巽indeki rollerini sadece sonu巽 verilerine dayal脹 bir iyi, k旦t端 veya 端st, alt k脹yaslamas脹 yaparak deil esasen d端nya 巽ap脹ndaki Yal脹n k端lt端r端nden 端lke 旦zelinde bir sentez 巽脹kart脹l脹p 巽脹kart脹lamayaca脹 irdelenerek deerlendirilmelidir. 2. DNYADA VE TRK聴YEDE ENDSTR聴 聴L聴K聴LER聴 TAR聴H聴 D端nya 旦l巽einde 巽al脹ma hayat脹n脹n bug端n anlad脹脹m脹z anlamda end端striyel pazarlar ve ig端c端 piyasas脹 olarak kabul g旦rmeye balamas脹 esas itibariyle Sanayi Devriminden itibaren vuku bulmutur. Sanayi Devrimi bilinen anlam脹yla klasik 端retim metodlar脹n脹n terkine ve makinalar脹n, kas g端c端n端n ve ustal脹脹n d脹脹nda baka kaynaklar脹n da kullan脹ma sunulmas脹na vesile olmu ilk olarak 1763 y脹l脹nda 聴sko巽yada James Watt taraf脹ndan gelitirilen buharl脹 makinelerin ortaya 巽脹k脹脹yla s端re巽 balam脹 聴plik Makinelerinden, Trenlere, Maden Ocaklar脹ndan baka bir tak脹m end端striyel tesislere buhar ve bu t端rev yak脹tlar, bu yak脹tlar脹n 端rettii enerji ile 巽al脹an makinelerin kullan脹ma sunulmutur. Bu devrimin art巽脹 etkileri olarak toplumlar s脹n脹fsal bazda ayr脹maya balam脹, 端retim ve t端ketim h脹zlanm脹, ehirlere k脹rsaldan g旦c balam脹 ve modern toplumlar脹n temelleri at脹lmaya balam脹t脹r. Tabi ki bu h脹zl脹 ilerlemenin ard脹nda Bilim ve Teknoloji alan脹daki gelimeler yatmakta bu konuda lider rol Bat脹 Avrupa Monari ve Cumhuriyetleriydi. (http://my.beykoz.edu.tr/ serkang/files/2011/02 /sanayi_devrimi.pdf)(Eriim tarihi: 12.05. 2016) Dogu felsefesi ve 旦zelinde Uzak Dou felsefesinden nemalanan Yal脹n; esas itibariyle karitlar脹n 巽at脹mas脹n脹 deil uyum i巽inde yaamas脹n脹 旦ng旦ren bir yap脹dad脹r. Bir 巽ok insan脹n g端n端m端zde vak脹f olduu Ying ve Yang kavramlar脹 birbirinin z脹tt脹 g旦r端len beyaz ve siyah, ayd脹nl脹k ve karanl脹k gibi kar脹tl脹klar脹 bir daireyi oluturan sarmal kollar eklinde tamamlamaktad脹r oysa D端nyan脹n farkl脹 b旦lgelerinde farkl脹 parametreler etkisinde kendi s端re巽leri ekillenmitir. Eski k脹ta
- 3. 3 olarak tan脹mlanan Avrupada d旦n端端m端n ilk ve en esasl脹 bi巽imde balad脹脹n脹 ifade etmek yanl脹 olmaz. D端nyada 巽al脹ma hayat脹 ile alakal脹 gelimeler yaan脹rken balang脹c脹 itibariyle Sanayi Devriminin d脹脹nda kalan Osmanl脹 聴mparatorluunda en fazla gelimi sanayi kolu, t端m D端nyada olduu gibi dokumac脹l脹kt脹. XIX. Y端zy脹la gelinceye kadar 聴mparatarluk her ne kadar gerileme s端recine girmi olsa dahi 旦zellikle bu alanda olduk巽a ileri bir seviyede bulunuyor, i巽 t端ketimde imparatorluun ihtiyac脹n脹 kar脹lamaktan 旦te, ihracat imkan脹 dahi sal脹yordu. Anadoluda pamuktan elde edilen iplik ve buna bal脹 dokuma sanayi XVII. y端zy脹la kadar gelimi ve bu y端zy脹ldan itibaren, tekstil 端r端nleri ihra巽 edilerek imparatorluk ekonomisine katk脹da bulunmaya balam脹t脹. Bu d旦nemde 聴stanbulda bir dokuma (1719) ve bir 巽uha ipekli dokuma fabrikas脹 (1721) faaliyete ge巽irilmiti. O d旦nemlerde 聴mparatorluun 旦nemli ihra巽 limanlar脹ndan biri olan 聴zmir 端zerinden 聴talya, Fransa, 聴spanya, Venedik ve Ceneviz gibi 端lke ve ehir devletlerine ipekli, dokuma, y端n ve tiftik mamulleri ihracat脹 yap脹lmaktayd脹. XVIII. Y端zy脹l脹n sonlar脹na doru gelinirken Osmanl脹 聴mparatorluu dokuma sanayisi yeterli bir d端zeyde bulunmamas脹na ramen Avrupadan yap脹lan kuma ithalat脹 toplam t端ketime oran脹 yine de y端zde 端巽端 ge巽memekteydi. Bu o zaman imparatorluun yerli ihtiyac脹 kar脹lama anlam脹nda olduk巽a iyi durumda olduununun g旦stergesiydi. Orta Anadoluda yayg脹n olan Ankara ve 巽evresine has saf y端n ve ke巽i k脹l脹ndan tiftik olarak adland脹r脹lan y端n kumalar Avrupaya sat脹lmakta olan tan脹nm脹 Osmanl脹 ihra巽 mallar脹ndand脹. Ayn脹 y端zy脹l脹n sonlar脹na kadar da bu ihracat canl脹 bir bi巽imde devam etmekteydi (Giz,1969: 14-15). XIX. y端zy脹la girerken Avrupada ortaya 巽脹km脹 olan Sanayi Devriminin Osmanl脹ya yans脹yan olumsuz etkileri artm脹, kendisini teknolojik olarak yenilemekte zorlanan Osmanl脹 sanayi kollar脹n脹n rekabet avantajlar脹n脹 kaybetmesine, gerileyip zamanla 巽旦kmesine sebep olan bu etki 旦nemli bir rol oynam脹t脹r. Osmanl脹 y旦netici s脹n脹f脹 bu durum kar脹s脹nda 巽eitli 旦nlemler alarak baz脹 sanayileme giriimlerine y旦nelmilerdir. Yap脹lan yeni giriimler, eskiden varolan iletmeleri geniletmek ve yeni iletmelerin yap脹lanmas脹 eklinde olmutur. B端t端n bu yeni iletmeler piyasaya y旦nelik ve ticari ama巽lardan 巽ok bir tak脹m askeri ihtiya巽lar脹 kar脹lamak amac脹yla a巽脹lm脹t脹 (nsoy, 1980: 71-74). zet olarak belirtmek gerekirse Cumhuriyetin kurulu aamas脹na kadar temel itibariyle bir tar脹m ve k脹smen b端rokrasi toplumu olan Osmanl脹 聴mparatorluu b端nyesinde modern anlamda bir end端strileme olgusu mevcudiyet bulamam脹t脹r. Sanayi Devrimine kadar Osmanl脹 toplumunda K旦m端r ve Tersane i巽ileri, Silah Sanayisi, Dokuma Sanayisi, Madenler gibi alanlarda bir miktar varl脹k olmakla birlikte modern anlamda bir end端strilemeden bahsetmek doru olmaz. 20. y端zy脹l脹n balar脹na dein 端lkede Feshane, Hereke Dokuma
- 4. 4 Fabrikalar脹, Tophane ve Tersane tesisleri ve bir tak脹m maden iletmelerinden baka Cumhuriyet d旦nemine ge巽en tesis mevcut deildi. Zaman i巽inde t端m D端nyada olduu 端zere 端lkemizde de anayasal kavramlar olmak 端zere sosyal devlet vs. ilkeler toplumsal mutabakatlar anlam脹nda hayat脹m脹za girmitir. 1936 y脹l脹nda 聴 Kanunu 巽脹km脹 olmas脹na ramen Sendikalar Kanununun 巽脹kmas脹 i巽in 1947 tarihine kadar beklemek gerekmitir. 1960lardan itibaren planl脹 kalk脹nma hamleleri ile bu ilkeler ve sosyal devlet yakla脹m脹 daha net olarak kanunlara girmitir (Ekin, 1985 : 35). 1946da s脹n脹fsal cemiyetlerin kurulmas脹n脹 yasaklayan kanun h端k端mlerinin kald脹r脹lmas脹n脹 m端teakip 1947de ihdas edilen Sendikalar Kanunu tabii ki bu anlamda 巽ok 旦nemlidir. Bu kanun sayesinde i巽i 旦rg端tlenmeleri serbest hale gelmitir. Sendikalar Kanununun 巽脹kmas脹na ramen yasal bir hak olarak grev hakk脹n脹n kullan脹lmas脹 ciddi tart脹malara yol a巽m脹 ve 巽ok sefer farkl脹 d端zenlemelere muhatap olmutur. 1952 y脹l脹nda T端rkiye 聴巽i Sendikalar脹 Konfederasyonu yani T端rk-聴 kurulmutur (Ko巽, 1992: 27). 1960 y脹l脹ndaki askeri m端dehale ve ard脹ndan yeniden haz脹rlanan anayasa ile daha evvel yasak olan grev ve lokavt haklar脹 tan脹nm脹 daha modern bir anlay脹 ile i巽i ve iveren ilikileri tanzim edilmitir. 1963 senesinde yenilenen toplu s旦zleme grev ve lokavt haklar脹n脹 i巽eren kanuni d端zenleme ile anayasal g端vence alt脹na al脹nan haklar tekrar tanzim edilmitir. D端nyadaki gelimelere paralel olarak i巽i hareketlerinde yaanan canlanma 端cret, hak pazarl脹klar脹 anlam脹nda y端kselen trendlerin etkisi alt脹nda ve tabi 端lke i巽inde ba g旦steren 巽alkant脹lar脹n etkisiyle beklentilerin y端kseldii bir seyir izleyerek 1980lere kadar ula脹lm脹t脹r. 1980 y脹l脹nda ger巽ekleen askeri m端dehale ve ard脹ndan sendikalar, Toplu S旦zlemeler kanununda yap脹lan deiiklikler vuku bulmutur. 1990lardan itibaren ise bu alanda toplumsal uzlamalar g端ndeme gelmitir. Toplumsal uzlamalar脹n uzant脹s脹 olan Ekonomik Sosyal Konsey kurulmutur (Ko巽, 1999: 10). G旦r端ld端端 端zere Cumhuriyet d旦neminden itibaren T端rkiyede End端stri 聴likileri kavram脹 inili 巽脹k脹l脹 bir seyir ile g端n端m端ze gelmitir. 3. SOSYO-KLTREL YAPININ ENDSTR聴 聴L聴K聴LER聴NE YANSIMASI K端lt端rel fakt旦rlerin ekonomi ve onun gelimesi 端zerinde ciddi etkileri s旦z konusudur dolay脹s脹yla ekonomi ile bariz ba脹 olan end端stri ilikileri balam脹nda da etkileri ka巽脹n脹lmazd脹r. rnein; 巽al脹ma ve baar脹 (leistung-achieving) motivasyonu b旦yle bir deer olarak al脹n脹p ekonomik gelimeye olan etkileri incelenebilir. Bunun i巽in bir deer sistemi olan 巽al脹ma ve baar脹 motivasyonu ve buradan kaynaklanan norm ve davran脹lar脹n ekonomik s端rece etkileri incelenebilir. Meslek ve i yaam脹nda 巽al脹ma ve baar脹n脹n yerine getirilmesi iki farkl脹 boyut i巽erir. Birincisi ilevsel boyut olan bilgi dir. 聴in yerine getirilmesi i巽in gerekli olan teknik yetenei kapsar.
- 5. 5 rnein; iyi bir teknik eleman olmak gibi. 聴kinci boyut ise sosyal y旦nlenmeyi kapsar. 聴yi bir end端stri i巽isi olmak i巽in iyi bir teknik eleman olmak yeterli deildir. Bir kimsenin ayn脹 zamanda, disiplini, g端venilirlii, 巽evreye uyumu gibi a巽脹lardan sosyal y旦nelimleri end端stri i巽iliine uygun olmal脹d脹r. Bu konunun ne kadar 旦nemli olduunu g旦rmek i巽in i巽i kesiminin end端stri devrimi d旦nemi disiplin sorunlar脹na bakmak yeterlidir. al脹ma ve Baar脹 kavram脹na deinildii ekilde yaklamak, kavram脹n sosyolojik y旦n端n端 yani mesleki y旦n端n端 ortaya koyar oysa kavram脹n yaanmas脹na y旦nelik psikolojik y旦n端de s旦z konusudur al脹ma ve baar脹 ya y旦nelim derecesinin end端strilemi toplumlarda end端strileme 旦ncesi Avrupaya g旦re 巽ok 端st seviyede olduu g旦r端l端r. Max Weber in bu alandaki 巽al脹malar脹 端nl端d端r. Weber e g旦re end端strileme ve Kapitalizmin ortaya 巽脹k脹脹 Protestan ahlak脹na yani kar amac脹yla 巽al脹maya bal脹d脹r. Daha sonra yap脹lan arat脹rmalarda ortaya koyulduu 端zere ( Mc Clelland, 1961) ekonomik b端y端me ve gelime ile 巽al脹ma ve baar脹 ilkesi aras脹nda yak脹n bir iliki vard脹r. Genel anlamda 巽al脹ma ve baar脹ya y旦nelme isteminin olmas脹, toplumun hen端z baar脹 toplumu olduunu ortaya koymaz. Yukar脹da anlat脹ld脹脹 端zere bir tak脹m etmenlerin tarihsel balam脹nda haz脹rlay脹c脹 rol 端stlenmesi gerekir esas itibariyle her sonu巽 ard脹nda bir neden bar脹nd脹r脹r. End端strilemi toplumlarda g旦r端ld端端 端zere kararlarda ve personel se巽iminde herkesin baar脹 ve yetenein g旦re deerlendirilmesi gerekir. Avrupa k脹tas脹na bal脹 ve etkileim i巽inde fakat farkl脹 motivasyonlarla ekillendii i巽in 端lkemiz T端rkiye de bu t端r bir sistem genel ge巽erlilie bal脹 bir kural olarak halen yerlememitir. T端rkiyede baar脹 yerine sosyal iliki ve sosyal bal脹l脹k daha 旦nemli bir yer igal etmektedir. Bu nedenle T端rkiye bir baar脹 toplumu olmaktan 巽ok biriliki toplumudur. Ayr脹ca baka deer sistemleri 端zerine yap脹lan 巽al脹malarda deer sistemlerinin ekonomik gelimeyi etkiledii y旦n端nde 旦nemli bulgulara ula脹l脹yor. B旦ylece ekonomik gelimede k端lt端r deerlerinin 旦nemli olduu sonucu ortaya 巽脹k脹yor (Erkan, 2004: 92). Sanayileme 旦ncesinde balayan ve 旦zellikle Avrupa k脹tas脹nda g旦r端len 端retim miktarlar脹n脹 art脹rmaya d旦n端k ilginin temel sebebi geni insan y脹脹nlar脹na ucuz mal temininden ziyade iktisadi olmayan bir tak脹m g旦r端lerden ilham al脹yordu. Reformist kitaplar脹n daha 巽ok bas脹lmas脹n脹n istenmesi Lutheryen ak脹ma daha 巽ok bal脹l脹k salamak amac脹ylayd脹. Din o d旦nemde herkesi ilgilendiren bir ortak etkileim alan脹yd脹 ve uhrevi yan脹 olsa da olduk巽a pratik ve beeri uygulam alanlar脹 da mevcuttu. Zaman i巽erisinde sanat ve mimari alanda dini motiflerden soyutlama y旦ntemiyle kopu ve daha p端riten bir bi巽imde sanat ve teknik gayeler h端k端m s端rmeye balad脹. Bu anlam脹yla bak脹ld脹脹nda tarihsel balam脹 i巽inde bir tak脹m ilgisiz g旦r端nen
- 6. 6 s端re巽ler toplumsal yap脹lar脹n ve iliki bi巽imlerinin o toplumlarda ekillenmesini derinden etkileyen s端re巽ler ortaya 巽脹karmaktad脹r. Eer bir s脹n脹fland脹rma ihtiyac脹nda bulunursak 端lkemiz g端巽 aral脹脹 y端ksek ve uzun vadeli risklerden ka巽脹nan ayn脹 zamanda feminen yap脹 g旦steren bir toplumsal yap脹 i巽indedir yani heterodoks ve ayn脹 zamanda hetorojen bir i巽erie sahiptir. Bu haliyle kuvvetli deerler sistemiyle ekillenen homojen dou toplumlar脹yla, yine farkl脹 bir y旦nde fakat kuvvetli ortodoks deerler sistemi i巽eren diyalektik bat脹 toplumlar脹 aras脹nda gidip gelen son derece heterojen bir yap脹 i巽ermektedir. Tek bir kal脹ba s脹d脹r脹lmas脹 olduk巽a zor olan bu yap脹n脹n avantajlar脹n脹n yan脹 s脹ra dezavantajlar da vard脹r. Farkl脹 corafyalarda, iklim artlar脹nda yaayan ve yine farkl脹 sosyal yap脹lara ve inan脹lara sahip toplumlarda bu yap脹lar脹n yani t端m etmenleri i巽erecek bi巽imde k端lt端rel kodlar脹n脹 ele al脹rsak 旦rnein; Bat脹 Avrupa toplumlar脹 ile Ortadou toplumlar脹 ve Uzak Dou toplumlar脹 aras脹nda hayat脹n her safhas脹nda g旦r端lebilecek farkl脹l脹klar bulunmaktad脹r. Bu konu temel anlam脹yla sosyolojik bir 巽al脹man脹n bal脹脹d脹r. End端strileme modern anlam脹yla ilk olarak bat脹l脹 toplumlarda ortaya 巽脹km脹 bir s端re巽tir ve bu toplumlara ait sosyolojik yap脹lar i巽inde harmanlanarak g端n端m端ze gelmitir. Zamanla bu yap脹s脹yla Dou toplumlar脹n脹 etkilemeye balam脹 ve hatta Uzak Dou toplumlar脹nda yayg脹nlam脹t脹r b旦ylelikle bug端n daha ge巽 end端strilemeye balamalar脹na ramen baz脹 Uzak Dou 端lkeleri g端n端m端zde bat脹l脹 gelimi toplumlarla end端strileme anlam脹nda yar脹makta hatta bunlar脹 geride b脹rakmaktad脹rlar. Daha evvel bahsi ge巽tii 端zere 端lkemizin toplumsal yap脹s脹nda bir t端r heterodoks ve heterojen i巽erik s旦z konusudur bu anlam脹yla 端lke i巽inde b旦lgeden b旦lgeye farkl脹 alt k端lt端rlere g旦re dahi farkl脹 yans脹malar s旦z konudur ancak burada deinmeye 巽al脹脹lan bu heterojenlie ramen yak脹nl脹k g旦steren ortak davran脹 kal脹plar脹d脹r. Bat脹l脹 toplumlarda end端strilemeyle beraber bireyselleme 旦ne 巽脹km脹, 巽ekirdek aile yap脹lar脹 ile yaam d旦ng端leri deimitir sanayi devriminden bu yana ge巽en 200 seneden fazla s端re bu anlamda toplumsal d旦n端端mlerin de yaanmas脹na vesile olmutur. Uzak Dou toplumlar脹 ise modern end端strileme s端recine ge巽 kat脹lmalar脹na ramen sosyal yap脹lar脹ndaki bir tak脹m mekanizmalar dolay脹s脹yla baz脹 端lkelerde h脹zl脹 bir mesafe katetmilerdir. Bu tip toplumlarda g旦rd端端m端z genel yap脹 k端lt端rel 端st yap脹n脹n homojenlii, k端lt端rel olarak g旦rev, sorumluluk, aidiyet vs. kavramlar脹n o toplumda nas脹l alg脹land脹脹 ile alakal脹 olmaktad脹r. rnek olarak Japonya, G端ney Kore, in gibi Uzak Dou toplumlar脹 bu tip bir homojen 端st k端lt端r yap脹s脹na sahiptirler. Tanzimattan Merutiyete, Birinci Cihan Harbinden, Cumhuriyete T端rk toplumunun g端nl端k yaam脹 tabi olarak h脹zl脹 deiim ve d旦n端端mlere uram脹t脹r. Toplumsal yaamda
- 7. 7 geleneksel yap脹, yer yer 巽atlay脹p k脹r脹lm脹 ve yerlemi deerler deimeye balam脹, ge巽i d旦nemlerine 旦zg端 巽elikiler ortaya 巽脹km脹t脹r. Cumhuriyetten sonra yurdumuz tar脹m, sanayi ve teknoloji alanlar脹nda b端y端k gelimeler yaam脹t脹r. 1950li y脹llarda k旦ylerden kentlere g旦巽lerin younlamas脹 ile k端lt端r 巽at脹malar脹 beraberinde gelmitir dolay脹s脹yla k旦y ve ehir k端lt端r端 h脹zl脹 ve kar脹l脹kl脹 bir etkileim s端recini s端rekli olarak tecr端be etmitir. G旦巽ler nedeniyle 巽eitli alt k端lt端rler b端y端k ehirlere ta脹nm脹t脹r. K旦y k端lt端r 巽evresiyle ehir k端lt端r 巽evresi i巽 i巽e bazen kar脹arak bazen de s脹n脹rlar脹 birbirinden kesin 巽izgilerle ayr脹lm脹 bi巽imde yaamaya balam脹t脹r. Farkl脹 geleneklerin bir arada yaamas脹 halk k端lt端r端ne yeni bir boyut getirmitir (Artun, 1996:11-25). G旦巽le gelenler kentlileme s端recini yaamaktad脹r. Doku kaynamas脹 hen端z sona ermemitir. Toplumsal ve k端lt端rel deiiklikler halk k端lt端r端 端r端nlerinin deiip yeniden ekillenmesine neden olurlar. Yukar脹da bahsi ge巽en olgular脹 yorumlay脹p sentezlemek gerekirse corafyam脹zda uzun d旦nemde ekillenen heterojen ve g端巽 aral脹klar脹 fazla, yap脹sal olarak feminen, uzun vadeli riskten ka巽脹nan, s端rekli i巽 ve d脹 g旦巽lerle ortak 巽脹kar ve s脹n脹f gruplar脹n脹n olumas脹n脹n ger巽ekleemedii bir ara k端lt端r formu v端cut bulmu corafi konum itibariyle bat脹 ve dou medeniyetleri aras脹nda oluturduu konumsal yap脹ya da bal脹 olarak bahsedilen bu k端lt端r formu etkili olmutur. Burada 旦zellikle vurgulanmas脹 gereken 端lkemizde ne bat脹 toplumlar脹 tarz脹 bireyselleme ve end端strilemenin getirdii s脹n脹fsal yap脹 hakim olmu ne de dou toplumlar脹na has k端lt端rel k旦klere s脹k脹 bal脹l脹k ve homojen yap脹 tam olarak husule gelmitir. Bu ara k端lt端rel yap脹 sosyal hayat脹n b端t端n端n de olduu gibi end端stri ilikilerinde de etkin olarak g旦zlemlenebilir. 1923 senesinde kurulan T端rkiye Cumhuriyetinin Osmanl脹 聴mparatorluu ndan miras olarakald脹脹 ba脹ms脹z s脹n脹f 旦rg端tl端l端端 gelenei fazla deildir. Ayr脹ca azgelimi 端lkelerde sanayileme g旦receli olarak daha yava tekam端l eder ve bir 巽ok bak脹mdan yetersizdir. Bu t端r 端lkelerde i巽i s脹n脹f脹 ve sendikalaman脹n ortaya 巽脹kmas脹 旦ncelikle madencilik, inaat, ulat脹rma, b端y端k tar脹m iletmeleri ve dier kamu hizmet alanlar脹nda olmaktad脹r. lkemizde sendikal balamda end端stri ilikilerinin yayg脹nlamas脹, sendikal haklar脹n kazan脹lmas脹 bat脹 kapitalizminin s端regelen etkisiyle anayasa ve yasalat脹rma hareketleriye paralel ortaya 巽脹km脹t脹r. Osmanl脹 Devletinin en bunal脹ml脹 巽旦k端 d旦nemi ayn脹 zamanda Devletin Bekas脹 ad脹na bir 巽ok reform hareketlerinin g端ndeme geldii ve uyguland脹脹 d旦nemdir. 1876 Kanuni Esasi den 1982 Anayasas脹na kadar yap脹lan d端zenlemeler hi巽 bir zaman Bat脹 da olduu 端zere s脹n脹f 巽elikisinin zorlamas脹 端zerine olmam脹t脹r. Hak olarak tan脹mlanabilecek hemen hemen t端m anayasal ve yasal d端zenlemeler aa脹dan gelen bask脹lar sonucu deil devletin bazen jakoben olarak nitelenebilecek tarzda yukar脹dan bahettii d端zenlemelerdir. Bir anlamda 旦rg端tlenme hakk脹 ve STK lar脹n varl脹脹n脹 corafi ve etkileim
- 8. 8 anlam脹nda yak脹n olduu modern D端nya 端lkelerinin etki ve bask脹s脹na bor巽ludur. (zerkmen, 2003: 240) Genel olarak bak脹ld脹脹nda toplumsal uzla脹da regulatif uygulamalar yan脹s脹ra toplumda var olan uzlama k端lt端r端n端n etkili olmas脹 gerektii ve ancak b旦ylelikle z脹mni olmas脹na ramen kal脹c脹 ve s端rd端r端lebilir uzlamalar脹n ortaya 巽脹k脹p korunabilecei gere巽ei g旦z ard脹 edilemez. Toplumsal ge巽mileri ve sosyal yap脹lar脹 itibariyle bu kar脹tl脹klar脹 bir tak脹m asgari ve azami m端terekler ile mutabakata vard脹rm脹 端lkelerde iktisadi kalk脹nm脹l脹k d端zeyleri ileri gitmektedir 4. YALIN ENDSTR聴 聴L聴K聴LER聴 VE UYGULAMALARI Yal脹n felsefe Lean Philosophy tan脹m itibar脹yle Yal脹n retim, Yal脹n Y旦netim, Yal脹n D端端nce, Yal脹n Yakla脹m, Yal脹n D旦n端端m, Yal脹n Felsefe, k脹saca Yal脹n, 端r端nler ve hizmetlerin 端retilirken, bu s端recin balang脹c脹ndan (hammadde evresinden) sonuna (端r端n/ hizmet teslimi) dein katma deer kavram脹na younlaarak, israf脹n (boa harcanan kaynak, kay脹p) ortadan kald脹r脹lmas脹 ve bu s端re巽 s端resince katma deerin en az akamete urayacak bi巽imde ak脹t脹lmas脹 ve en k脹sa yoldan nihai kullan脹c脹ya ulat脹r脹lmas脹 hedefini g端den d端端nce ve y旦netim bi巽imi ile buna g旦re uygulanan sistem ve tekniklerin toplam脹na verilen add脹r. Tan脹m olarak bu ekilde 旦zetlense de bu d端端nce sisteminin temeli daha derin k端lt端rel, inan巽 sistemleri, sosyal s端re巽lerin bi巽imlendirdii bir tak脹m k旦klere dayanmaktad脹r. Yal脹nda tarif edilen israf, yani bouna sarfedilen kaynak, kay脹p kavram脹, 端r端ne deer katmayan, 端r端n端n eklini deitirmeyen, 端r端n veya hizmetin kullan脹c脹s脹na yarar salamayan, k脹saca m端terinin bedel 旦demek istemeyecei her eyi ifade eden ve Yal脹n脹n temelini oluturan kavramd脹r. Buna g旦re, Yal脹nda temel konu 端r端n tasar脹m脹ndan teslimat脹na kadar her alanda kay脹b脹n (beklemeler, ta脹malar, stoklar, gereksiz ilemler, hatalar, fazla 端retim vb.) ortadan kald脹r脹larak t端m s端re巽lerde var olan kaynaklar脹n deer yaratan s端re巽lere y旦nlendirilmesidir. Bu yolla maliyetlerin indirilmesi, teslim s端relerinin azalt脹lmas脹, kalitenin y端kseltilmesi ve uzun vadede esnekliin ve rekabet g端c端n端n art脹脹 vas脹tas脹yla irket karl脹l脹脹n脹n y端kseltilmesi hedeflenir. Japonyada israf kavram脹 muda (deer katmayan zaman), muri (a脹r脹 y端k), mura (d端zensizlik) eklinde 3e ayr脹larak ifade edilir. Yal脹n脹n temel prensipleri, deer kavram脹na odaklanarak t端m s端re巽lerde israf脹 azaltmak, deer yaratma s端recinde kesintisiz ve s端rekli ak脹脹 salamak, 巽ekme sistemi ile nihai m端terinin istedii 端r端nleri 端reterek fazla stok oluturmamak ve t端m bu faaliyetleri yaparken s端rekli iyiletirme felsefesi ile m端kemmellii hedeflemektir. K端巽端k fakat s端reklilik arzeden iyiletirmelerle m端kemmellik amac脹yla 巽al脹mak felsefesine bal脹 olan s端rekli iyiletirme (Kaizen) Yal脹n脹n en temel yap脹 talar脹n脹n ba脹nda gelir. Bu prensiplerin yaama uygulanmas脹nda 5S (聴yeri
- 9. 9 Organizasyonu), SMED (H脹zl脹 Tip Deiimi), Poka Yoke (Hata nleme), TPM (Topyek端n Verimli Bak脹m), Hat Dengeleme, Kanban, Tek Par巽a Ak脹脹 gibi Yal脹n ara巽lar (tools) kullan脹l脹r. Yal脹n uygulamalar脹nda en temel hususlardan biri de insana sayg脹d脹r. T端m faaliyetlerin merkezinde 巽al脹an ve insan yer al脹r ve her kademedeki 巽al脹anlar脹n uygulamalara direkt olarak itiraki esast脹r. Yal脹n, sadece bir 端retim teknii veya y旦ntemi olarak ifade edilemez. Hizmet sekt旦r端nden ar-ge ve 端r端n gelitirmeye, kamu hizmetlerinden ticari faaliyetlere ve g端nl端k yaama kadar pek 巽ok farkl脹 alanda tatbik edilebilecek bir nevi d端端nce ve i yap脹 bi巽imidir. Yal脹n yakla脹mlar脹n end端striyel anlamda kullan脹lmaya balanmas脹n脹n k旦keni 巽ok eskiye gitmemekle beraber bu uygulamalara esas tekil eden felsefenin temellerinin k旦keni olduk巽a eskidir. Bu anlamda bu uygulaman脹n ilk ortaya 巽脹kt脹脹 b端t端nleik hareketin Uzak Douda Japonya, Kore vs. s脹rlamas脹yla ilerlemesinin buralardaki k端lt端rel altyap脹yla alakas脹 vard脹r. Bu felsefenin end端striyel anlamda form端lize edildii yer olan Japonya tarihine bu manada bakmakta fayda vard脹r. Japonya, Asya k脹tas脹nda Pasifik Okyanusunda binlerce adadan oluan yakla脹k 380 bin kilometre kare toprak par巽as脹na sahip bir 端lkedir. Doal kaynaklar anlam脹nda zengin deildir, n端fusu 巽ok, dolay脹s脹yla kilometrekareye d端en insan say脹s脹 a巽脹s脹ndan olduk巽a youn bir yerdir. 2012 y脹l脹 verileriyle n端fusu yakla脹k 127 milyondur. T端rkiyenin 780 bin kilometre kare toprak alan脹 ve yakla脹k 80 milyon olan n端fusu ile oranlan脹nca arada yakla脹k 3 kat bir n端fus younluk fark脹 olduu ortaya 巽脹kmaktad脹r. lke uzun bir d旦nem feodal derebeylerinin boyunduruu alt脹nda yaam脹t脹r. Bu ada 端lkesinin tarihine bak脹ld脹脹nda esas olarak dier D端nya 端lkeleriyle k脹yasland脹脹nda fark oluturabilecek manada 巽arp脹c脹 bir nokta g旦z端km端yor ancak dou din felsefelerinin, inin k端lt端rel etkisi, d脹ar脹ya kapal脹 bir feodal sistem i巽erisinde uzun s端re kalm脹 olmas脹 ve bir ada olmas脹 asabiyle homojen bir sosyal, toplumsal yap脹 oluumunda bunlar etkin olmutur denilebilir. Meiji d旦nemiyle beraber modern, bat脹 medeniyetine a巽脹lm脹 ancak ge巽mi tecr端beler 脹脹脹nda hep kendi rezervlerini korumu bir yap脹s脹 olduu g旦z端kmektedir. II. D端nya sava脹ndan 巽脹km脹 ve savata iyice h脹rpalanm脹 olan Japonya Hiroshima ve Nagasakiye at脹lan 2 atom bombas脹na ramen 1950lerde balatt脹脹 program ile bug端nk端 gelimilik seviyesini yakalam脹t脹r. Bundan evvel Japon mallar脹 D端nyada ucuz ve kalitesiz olarak nam salm脹t脹. Ancak bu daha evvel Japonlar脹n kalite konusunu hi巽 dikkate almad脹klar脹n脹 ifade etmez sadece bu konudaki 巽abalar脹n脹 uluslararas脹 ticarette kaliteye y旦nlendirmemilerdi. Birden bire 1950 lerden itibaren Japon 端r端nlerinin kalitesi y端kseldi ve bu y端kseliin ard脹ndaki etmenler 旦nemlidir. Yukar脹daki bahsin a巽脹klamas脹 y旦netici s脹n脹f脹n ihracat yapabilmek i巽in kalitenin hayati 旦neme haiz olduunu anlay脹p ikna olmas脹 ve ge巽isi ger巽ekletirebilmi olmalar脹yd脹.
- 10. 10 II. D端nya Sava脹 sonras脹 Japonyada W.Edwards Deming (*) ile balayan bir seri konferansta bu insanlar hedefe ula脹lmas脹 i巽in kendi sorumluluklar脹n脹n neler olduunu ve hedefe ulamak i巽in liderlik yapmalar脹 gerektiini sistemli bi巽imde 旦rendiler. Y旦neticiler ve dier 巽al脹anlar kalite i巽in kuvvetlerini birletirdiler. Burada Japon y旦netici s脹n脹flar脹nda yayg脹n olarak kabul g旦ren Zen felsefesi ve uygulamas脹ndan bahsetmek gereklidir. Zen, k旦keni 2500 y脹l 旦ncesine dayanan Hindistan'daki Dhyana okuluna kadar uzanan bir Mahyna Budist okulunun Japoncadaki ismidir. 聴lk aamada Hindistan'dan in'e ge巽en okul, burada Ch'an olarak ismini duyurmutur. Tang Hanedanl脹脹 d旦neminde in'de belli bal脹 Budist okullar aras脹na giren Ch'an,in'den Kore, Vietnam ve Japonya'ya yay脹lm脹t脹r. 20. y端zy脹lda Bat脹'da tan脹nmaya balanan bu okul, 聴ngilizce ve dier Bat脹 dillerine Zen ya da Zen Budizmi ismiyle girmitir. Zen, dier Budist okullar脹n aras脹ndan ayd脹nlanma amac脹yla yap脹lan meditasyona verdii 旦nemle ay脹rt edilir. Meditasyon anlam脹na gelen ince zuochan ve Japonca zazen kelimeleri Japoncada za oturmak zen meditasyon anlam脹na gelmektedir. Bu nedenle Bat脹'da yaln脹zca bir meditasyon pratiinden ibaret olarak alg脹lanan Zen, asl脹nda Budizm'in bir koludur. 20. y端zy脹l脹n ortalar脹ndan itibaren Bat脹'da bir felsefe, bir yaam tarz脹, bir sanat ak脹m脹 v.s. olarak yayg脹nlam脹t脹r. Ancak bu bat脹l脹 bak脹 a巽脹s脹, Uzak Dou'daki Zen Budistlerin 巽ounluu taraf脹ndan payla脹lmamaktad脹r (http://www.zen-buddhism.net/) (Eriim Tarihi: 11.04.2016) ________________________________ (*) : W.Edwards Deming (1900-1993) ABDli 聴statistik巽i akademisyen, kalite konulu bir dizi konferans verdii Japonyada kalite sisteminin nas脹l organize edilmesi gerektii konusunda yapt脹脹 巽al脹malar ile kabul g旦rm端 ad脹na kalite 旦d端l yar脹mas脹 d端zenlenen ve kendi ad脹yla kurulan bir enstit端ye isim babal脹脹 yapm脹t脹r.(https://www.deming.org/theman /overview) (Eriim tarihi:06.05.2016)
- 11. 11 17.yy. ba脹nda, Elizabeth d旦neminde 端nl端 edebiyat巽脹 William Shakespeare , Danimarka krall脹脹ndaki Prens Hamlete yaam ve 旦l端m 端zerine meditatif bir soru sordurmutur ; Olmak ya da olmamak? oysa D端nyan脹n 旦b端r ucunda Zen uygulayan ve dualizmi reddeden insanlar olmak ve olmamak gerektii cevab脹n脹 vermilerdir (Toula- Breysse; 2008: 9). End端stri ilikileri balam脹nda bak脹ld脹脹nda, Yal脹n felsefenin etkileri i巽i ve ivereni ortaklat脹ran bir tak脹m felsefi ve ahlaki deerlerde mutabakat olarak ortaya 巽脹kmaktad脹r. rnein Japonyada 巽al脹ma hayat脹na balayan bir i巽inin iyerinden 巽ok 旦zel sebepler olmad脹k巽a ayr脹lmas脹 normal olarak kabul g旦r端len bir durum deildir. Bat脹l脹 旦rneklerin k脹sa s端reler i巽inde 巽ok say脹da i ve i yeri deitirmesi Japonyada ak脹nl脹kla kar脹lanmaktad脹r. Bu i巽i ve iveren aras脹nda ad脹 konmam脹 bir s旦zleme gibidir. Bunun yan脹 s脹ra 巽al脹anlar, 巽al脹t脹klar脹 kurumlar脹 evleri gibi benimsemekte ve hatta bir 巽ok iletmenin saha ofislerine 巽al脹anlar evlerine girer gibi ayakkab脹lar脹n脹 巽脹kartarak girmekte, neredeyse geceyar脹lar脹na kadar kendi istekleriyle kurum i巽in 巽al脹maktad脹rlar. Japonyada dier dou toplumlar脹na benzer ekilde g端巽 aral脹脹 fazla olan bir toplumdur ancak dierlerinden farkl脹 olarak bal脹l脹k, onur, liyakat kavramlar脹 y端ksek 旦neme sahiptir. 聴veren ve 聴巽inin bu balamdaki davran脹lar脹 ortak k端lt端r kodlar脹 i巽ermektedir. Toyota Otomotiv irketinde yaanan gelimeler anlat脹lan bahse 旦rnek telik etmesi a巽脹s脹ndan dikkate deerdir. 1987 -91 aras脹ndaki Balon Ekonomi d旦neminde otomotiv sekt旦r端ndeki talep artm脹 vaziyetteydi. Y端ksek kalitede ve miktarda ara巽lara olan tevecc端h ayn脹 zamanda otomotiv 端reticilerini kapasite art脹rmaya yeni fabrikalar, 端retim hatlar脹 a巽maya zorlamaktayd脹. Bu d旦nemde artan talep ayn脹 oranda kalifiye ig端c端 ile kar脹lanamay脹nca i巽iler daha y端ksek maalarla ie balama olana脹na sahiptiler ancak ig端c端 arz脹 yine de istenilen seviyede deildi. Bu durum sekt旦rel verimlilik 旦n端nde 旦nemli bir engel oluurmaya balam脹t脹. Otomotiv firmalar脹nda 聴nsan Dostu Montaj Hatt脹 slogan脹 旦ne 巽脹kmaktayd脹 bunun yan脹nda G端m端 Hatlar ad脹 alt脹nda daha yal脹 巽al脹anlar脹n istihdam edildii hatlar ortaya 巽脹km脹t脹. Baz脹 端reticiler y端ksek otomasyon seviyeli fabrikalar ina etmeye balad脹lar. (Nissan 脹n Kyushu, Mazdan脹n Hofu, Tahara 4 Toyota fabrikalar脹 bu d旦nemde haz脹rland脹) Bu s脹rada Toyota retim y旦netiminde radikal bir tak脹m deiikliklere gitti. 聴 g端c端 arz脹ndaki daralmay脹 端z端n s端reli bir fenomen olarak g旦ren Toyota 巽al脹ma artlar脹n脹 deitirmeye karar verdi ve b旦ylelikle lise mezunu veya daha yal脹 巽al脹anlar i巽inde 巽al脹ma ortam脹n脹 tevik edici hale getirmeye balad脹. 聴g端c端 krizinin ortaya 巽脹kmas脹yla beraber Toyota 聴巽i Sendikas脹 bir komite oluturdu; Bu komitenin g旦revi 巽al脹anlar脹n 端retim verimlilii, maalar, 巽al脹ma artlar脹, y旦netim modeli hakk脹ndaki g旦r端lerini almak ve formalize etmekti. Bunun ard脹ndan irket 巽al脹ma ortam脹n脹 iyiletirme y旦n端nde ciddi uygulamalar yapmaya balad脹. Bu
- 12. 12 deiimin tabiat脹nda bulunan bizatihi TPS (Toyota Production System) i巽indeki karakteristik 旦zelliklerdir. Verimlilii art脹rman脹n en temel yolu bir iin m端mk端n olduunca az ig端c端 ve tabi kaynakla yap脹lmas脹d脹r. 聴stikrarl脹 ekonomik d旦nemler i巽in ge巽erli olan bu y旦ntem ekonomide talep balonlar脹n脹n olutuu d旦nemlerde ge巽erliliini yitirmekteydi. Bu d旦nemde Toyotada 巽al脹an yeni 巽al脹anlar脹n %25 kadar脹 ilk y脹llar脹nda ii b脹rakma davran脹脹 g旦sterdi. Bu sebeple ge巽ici 巽al脹an teminine gidildi, bu noktada ge巽ici 巽al脹anlar脹n say脹s脹 toplam 巽al脹anlar脹n aras脹nda %10una ulam脹t脹. Baz脹 巽al脹ma gruplar脹nda bu oran %75lere kadar ulamaktayd脹, bu o zamana kadar Toyotada g旦r端lmemi bir gelimeydi. Bu gelimeler 脹脹脹nda ge巽ici 巽al脹anlar脹n tecr端be ve yetenek seviyelerinin bir tak脹m ileri yapma konusunda yetersiz olduu g旦r端ld端. Y脹ll脹k 巽al脹ma saatleri uzad脹 (1990 y脹l脹nda ortalama 2315 saat) ve 端retkenlik oranlar脹nda farkedilir d端端ler meydana geldi ve Taichi Ohno(*) taraf脹ndan uygulamaya ge巽irilen stoksuz 巽al脹ma tam zaman脹nda 端retim kavramlar脹 sorgulanmaya balad脹. (http://www.toyota-global.com/company /vision_philosophy /toyota_production_system /origin_of_the_toyota_production_system. html) (Eriim tarihi: 11.06.2016) _________________________________ (*) : Taichi Ohno (1912-1990) TMCde 1943ten itibaren 巽al脹m脹 Eiji Toyodan脹n destei ile Toyota retim sisteminin kurucusu olmu 端nl端 y旦neticilerinden, End端stri M端hendisidir. Sendika insiyatifi ile kurulan komite de irket y旦netimi sendikaya verimlilik dolay脹s脹yla 端retim art脹脹 noktas脹nda veya i巽i say脹s脹n脹n azalt脹lmas脹 konusunda bask脹 yapmayaca脹n脹 taahut etti. irket y旦netimi 端retim verimlilii kavram脹n脹 yeniden ele almas脹 gerektiini g旦rd端. Bu s端re巽 yaand脹ktan itibaren art脹k her d旦nem 端st y旦netim taraf脹ndan fabrikalara verilen verimililk art脹 hedefleri yerini departmanlar脹n verdii par巽al脹 hedefleri konsolide eden bir yap脹ya d旦n端t端r端ld端, burada yukar脹dan aa脹ya bir planlama ve g端巽 devri verilmi oldu. Yeni kurulan retim Konseyi sahadan gelen geri beslemelerle hedeflerini oluturmaya balad脹. retim verimlilii kaizenleri otonomlamaya balad脹. retim verimliliinin hesaplanmas脹nda gen巽 kad脹n 巽al脹anlar ve yal脹 巽al脹anlar脹da dikkate alan bir deneme tak脹m脹 ve ge巽mi 端retim rakamlar脹n脹 baz alan daha insanc脹l bir yakla脹m uygulanmaya baland脹. Y旦netim ve sendika uzlaarak uzun olan y脹ll脹k 巽al脹ma saatlerinin y脹ll脹k bazda 300 saat d端端r端lmesine karar verdi. 1991 ve 93 seneleri aras脹nda kademeli olarak bu 巽al脹ma saatleri k脹salt脹ld脹. 3 vardiya yerine gece vardiyas脹 olarak olarak tan脹mlanan vardiya kald脹r脹larak (6:30-15:15) ve (16:15-01:00) eklinde 2 varidiya d端zenine d旦n端ld端. Y旦netim 巽al脹anlar脹n 旦denmi izin haklar脹n脹 kaybetmemeleri i巽in bunlar脹n ertelenmesini veya kullan脹lmamas脹n脹 tevik etmedi aksine kullan脹lmalar脹 y旦n端nde tevikler balatt脹. 1950lerden 1990lara kadar 端retim verimlilii konusuna sendika taraf脹ndan dokunulmam脹ken bu faaliyetlerle beraber ciddi verimlilik art脹lar脹 salanm脹 sendika
- 13. 13 ve y旦netimin birlikte kat脹l脹m salamalar脹 sonu巽 olarak kar脹l脹kl脹 fayda ve anlay脹脹n ortaya 巽脹kmas脹na vesile olmutur. Fabrikalar脹n kendi 端retim verimlilik y旦netimlerini kurgulamas脹na yard脹mc脹 olmak fiyat etkinlii konusunda avantaj salam脹t脹r. Hatlar脹n ergonomileri konusunda iyiletirmeler yap脹lm脹 daha yal脹 ve kad脹n 巽al脹anlar脹n 巽al脹ma koullar脹na uyumu salanm脹t脹r (Shimuzu, Koichi. Transforming Kaizen at Toyota Working Paper, Okayama University, Japan (http://www.e.okayamau.ac.jp/~ kshimuzu /downloads/iir.pdf) (Eriim Tarihi: 01.03.2016). Japon i巽i sendikalar脹 D端nyadaki dier sendikalara bak脹ld脹脹nda iki ay脹rdedici 旦zellik g旦stermektedir; Sendikalar i kolu veya i巽i bazl脹 deil tekil firma bazl脹 bir 旦rg端tlenme modeli g旦stermektedir. D端nyan脹n dier b旦lgelerine nazaran grev vs. nedenlerle yaanan i kay脹plar脹 巽ok azd脹r. Japon firmalar脹nda sendikal 旦rg端tlenmeyi farkl脹 k脹lan 旦zellikler genellikle firmalarda 巽al脹anlar脹n 旦m端r boyu i garantisine sahip olmalar脹d脹r ki Japonyada friksiyonel iizlik rakam脹 ve genel isizlik rakamlar脹 巽ok d端端kt端r. Japonyada End端stri 聴likilerinin tarihine bak脹l脹nca 2. D端nya Sava脹 sonuna dein T端rkiyedekine paralel bi巽imde etkin bir 旦rg端tlenme gelenei olmad脹脹 g旦z端kmektedir. Sendikalar脹n grev hakk脹 1900 senesinde 巽脹kart脹lan bir kanunla yasaklanm脹t脹 ancak buna ramen yine de bir tak脹m grevler s旦z konusu olmutu. Sendikalar bat脹 端lkeleriyle benzer i kollar脹nda faaliyet g旦steriyordu ancak b旦lgesel ve i koluna bal脹 gereklilikler sebebiyle sendikalar脹n etkinlemesi 旦n端nde engeller vard脹. 1. D端nya Sava脹 sonras脹 ekonomik koullar sendikalar脹nda g端巽lenmesine yol a巽an bir tak脹m ekonomik gelimelere sahne olmutu. 1931 senesinde ilgili yasan脹n 17. maddesinde yap脹lan d端zenlemeyle polise grev durumlar脹nda engelleyici fiili yetkliler verildii d旦nemde sendikal脹lama oran脹 %8ler d端zeyindeydi. 2. D端nya Sava脹 s端resince sendikal faaliyetlere tamam脹yle k脹s脹tlay脹c脹 kurallar getirilmitir. 2.D端nya Sava脹 sonunda 1945 Aral脹k ay脹nda yap脹lan yasal d端zenlemeyle birlikte sendikal脹lama oran脹nda h脹zl脹 bir art脹 yaanm脹 tar脹m d脹脹 sekt旦rlerde bu oran %55,8e t脹rmanm脹t脹r(Flath; 1998 : 1-5). 1970lere doru ise sendikal脹lama oran脹 yine azalmaya balam脹 ve bug端nk端 oran olan toplam end端stri i巽ileri aras脹nda bete birlik bir orana kadar gerilemitir. Japonyan脹n u anki sendikal脹lama oran脹 gelimi 端lkeler aras脹nda orta d端zeydedir. Fransa ve Almanya gibi 旦rneklerde sosyal devlet ilkesinin de gerei olarak sendikal脹 olmayanlar脹n iletmelerdeki hak kay脹plar脹 sendikan脹n yapt脹脹 anlamalarda g旦zetilmektedir 巽端nk端 sendikal脹 oran脹 iletme bazl脹 olarak sendikal脹 olmayanlardan fazlad脹r, Japonya da durum tersinedir. Bahsedilen yap脹da Japonya 旦rnei say脹sal olarak farkl脹 olsa da T端rkiyedeki yap脹ya benzemektedir. 2015 y脹l脹 resmi rakamlar脹na g旦re 端lkemizde sendikal脹 i巽i say脹s脹 1.429.026 ve oransal olarak %11,21dir (http://www.csgb.gov.tr/media/1721/2015_tem muz_6856.pdf) (Eriim Tarihi: 12.06.2016).
- 14. 14 Japonyada 2010 y脹l脹 arat脹rmalar脹na g旦re yakla脹k 26000 civar脹nda sendika bulunmaktad脹r. 10 milyon civar脹nda 巽al脹an sendika 端yesidir. Milli 聴naat 聴巽ileri ve T端m Japon Deniz Adamlar脹 Sendikas脹 d脹脹nda sendikalar irket bazl脹 ufak sendikal yap脹lar olarak faaliyet g旦stermektedir. 1949 daki %55.8lik oran脹n ard脹ndan Japonyada sendikal脹lama oran脹 giderek d端m端t端r. 2012 y脹l脹 itibariyle %18,5 gibi bir orandad脹r. End端stri ilikileri alan脹nda Japonyan脹n genel resmi bu iken Yal脹n felsefe etkileri her alanda olduu gibi bu alanda da etkili bir iliki bi巽imi yaratmaktad脹r. (Fujimura;2012: 6-7) Toyotada end端stri ilikilerinin geliim s端recine bakarsak 旦zellikle 2. D端nya sava脹 sonras脹 ortaya 巽脹kan zor ekonomik koullar ve bunun sonu巽lar脹n脹n firmaya yans脹mas脹 dikkatimizi 巽eker. O d旦nemde Japonyada y旦netim M端ttefik Kuvvetler kumandan脹 Dodge Line idi, lke sath脹nda s脹k脹 ekonomik politikalar uygulanmaktayd脹. Sanayi, tar脹m, ticaret hayati y脹k脹ma uram脹 vaziyetteydi. Bu durum Toyotay脹 iflas脹n eiine getirmiti. 1950 senesinde firman脹n fazla personel olarak nitelenen 1600 kiilik bir 巽al脹an grubunun iten 巽脹kar脹lmas脹n脹 旦ng旦ren bir teklif ile Toyota 聴巽i Sendikas脹na gitmesini mecbur k脹lm脹t脹 ancak durum bundan tam bir sene 旦nce firman脹n verdii i巽i 巽脹kartma olmayacak s旦z端ne ayk脹r脹yd脹. Uzun tart脹malar sonucunda 1500 kiilik bir i巽i grubunun i akdinin feshedilmesi ve %10 端cret kesintisi ve Toyotan脹n Bakandan itibaren t端m 端st d端zey y旦netiminin istifa etmesiyle sonu巽lanan bir uzlamaya var脹ld脹. Firma ve 巽al脹anlar bu sanc脹l脹 s端re巽 sonunda 旦nemli fikri kazan脹mlar elde etti. Her iki taraf脹nda kaderlerinin ortak olduu bir taraf脹n 巽脹kar脹n脹n dierinin zarar脹 anlam脹na gelmek zorunda olmad脹脹 kavrand脹. 1962 senesi ubat ay脹nda bu anlamazl脹脹n yakla脹k 10 sene sonras脹nda Toyota yeni bir ad脹m att脹 ve Birleik 聴巽i ve Y旦netim Deklarasyonu yay脹nland脹. Bu deklerasyon her iki taraf脹ndan yaananlardan ald脹脹 dersin ve kar脹l脹kl脹 sayg脹 ve kat脹l脹m prensibinin benimsenmesinin bir sonucuydu. Kararl脹 bir bi巽imde 1950 senesinde yaanan s端recin bir daha yaanmamas脹 i巽in bir uzlama salanm脹t脹r. Bu tarihten ititbaren firma sendika ile kar脹l脹kl脹 g端vene dayal脹, salam bir iliki gelitirmitir. 1996 senesinde sendikan脹n kuruluunun 50. senesinde her iki taraf masaya oturarak 21.yy. vizyonu 巽er巽evesinde kar脹l脹kl脹 mutabakat anlamas脹n脹 yenilemitir (http://www.toyota-global.com /company /history_of_toyota/ 75years/ data/company _information/personnel/labor-management _relations/joint_declaration _of_labor.html). (Eriim Tarihi: 02.03.2016). lkemizde 旦zellikle Kalite Y旦netim Sistemlerinin tan脹nmaya balad脹脹 90l脹 y脹llar脹n ba脹ndan itibaren Yal脹n y旦netim ve 端retim sistemleri g端ndemdedir. Ancak Yal脹n uygulamalar脹n ard脹nda bar脹nd脹rd脹脹 felsefi k旦kler yeterince incelenmemitir. Daha 巽ok yal脹n s端re巽 tasar脹mlar脹n脹n iletmeye salayaca脹 fiyat ve dolay脹s脹yla rekabet avantajlar脹n脹n 端zerinde durularak bu y旦nde bir motivasyon olumutur. Asl脹nda bu bahsi ge巽en y旦nelim Yal脹n tekniklerinin
- 15. 15 orijininden kopyaland脹脹 dier bat脹 端lkelerinde de 巽ok farkl脹 deildir. T端rkiyede ilk olarak Yal脹n uygulamalar脹 otomotiv sekt旦r端nde 1990l脹 y脹llardan itibaren g旦r端lmeye balam脹t脹r. Toyotan脹n yaratt脹脹 etki ile otomotiv sekt旦r端nde 巽al脹an firmalar Yal脹na daha 巽ok ilgi g旦stermi ve yan sanayilerini de bu yakla脹m脹 uygulamalar脹 noktas脹nda tevik etmilerdir. Zamanla otomotiv d脹脹nda tekstil ve makine gibi dier sekt旦rlerde de yayg脹nlaan bu metodik yakla脹m, bug端n T端rkiyede bir巽ok firma sahibi ve profesyonel y旦neticisinin ilgisini 巽ekmektedir.. Yal脹n yakla脹m israflar y端z端nden sarf edilen kaynaklar脹 verimli kullanman脹n metodlar脹n脹 g旦stermektedir. Tasarruf edilen kaynaklar daha fazla deer yaratmaya kanalize edildiinde, hem mevcut pazarlarda daha geni ekonomik f脹rsatlar bulunabilir hem de yeni pazarlara doru b端y端me ger巽ekletirilebilir. Yal脹n, T端rkiyenin esasl脹 i yakla脹m脹 olmal脹d脹r g旦r端端 yayg脹nl脹k kazanmaktad脹r. Arka plan analizi yeterli bi巽imde anla脹lmad脹脹nda ve sadece saha, teknik uygulamalar 端zerinden Yal脹n kavram脹n脹 deerlendirdiimizde, bu kavram脹n hayat脹n dier y旦nlerine 旦rnein en temel sorunlu alanlar脹m脹zdan End端stri 聴likilerine olan yans脹malar脹n脹 deerlendirmemiz m端mk端n olmayacakt脹r. Bu manada End端stri 聴likileri balam脹nda T端rkiyede milli sermayenin Yal脹na bak脹脹 k脹s脹tl脹 巽er巽eveyi aamamaktad脹r.(http://www.yalindunya.net/ 2012-11-10-07-07-23/yalinin-tarihcesi.html) .(Eriim Tarihi: 15.04. 2016) 5. LKEM聴ZE A聴T KIYASLAMA VE IKARIMLAR Sanayi Devrimi ile gelien s端re巽te yaananlar sonucu oraya 巽脹kan i巽i ve iveren 旦rg端tleri 旦zelde ise sendikalar end端stri ilikilerini kavramsal olarak ortaya 巽脹karm脹t脹r. lkelerin k端lt端rel arka planlar脹 sosyal hayat脹n her alan脹nda olduu 端zere end端stri ilikilerinde de etkin rol oynamaktad脹r. lkemiz bu haliyle bir ge巽i corafyas脹d脹r ve k端lt端rel altyap脹s脹 zenginlik i巽ermektedir ancak homojen bir altyap脹 端zerine bina edilmi, asgari m端terekleri fazla olmayan bir yap脹da yaamam脹z, g旦巽, komu 端lkelerin sosyo- politik ve ekonomik durumlar脹 yaanan gelimelerde etkili olmaktad脹r. Sendikalar; End端stri ilikileri i巽erisinde 巽ok 旦nemli bir yer igal etmektedir. Sendikalar ge巽mite de ve g端n端m端zde de etkin bir rol y端klenmekle beraber bu kavram脹n tamam脹n脹 ifade etmekte yetersiz kalmaktad脹r 聴nternet kullan脹m脹n脹n artmas脹, insanlar脹n 巽ok daha h脹zl脹 ve y端ksek bilgi i巽erecek bi巽imde iletiim kurabilmesi batan ayaa iletiim ve iliki bi巽imleri 端zerinde etkili olmaktad脹r. lkemizde yak脹n bir tarihe dein sendika 端yelii i巽in noterde beyanname imzalamak art脹 varken art脹k e-devlet sistemi 端zerinden kolayca sendika 端yelik ilemleri ger巽ekletirilebilmektedir. End端stri ilikileri kavram脹 ekil ve i巽erik deitirdik巽e, d端zg端n bir bi巽imde y旦netilme ihtiyac脹 artmakta ve hatta zorlamakta, sosyal bar脹 ve gelimilik d端zeylerine olan katk脹s脹 g旦ze al脹nd脹脹nda sanayilemenin artt脹脹 her toplumda konuyla ilgili 巽eitli
- 16. 16 modeller ortaya konulmaktad脹r. Tabi ki bu sadece yukar脹dan aa脹ya yap脹lan modellemelerle 巽旦z端mlenebilecek bir mesele deildir bu 巽al脹maya konu olduu 端zere k端lt端rel arka planlar sonu巽lar 端zerinde 巽ok etkilidir. K端lt端rel arka planlar bir 巽脹rp脹da deitirilebilecek konular olmad脹脹 gibi toplumlar kendi sentezlerini gelien taihsel s端re巽ler i巽inde bulmaktad脹rlar. Farkl脹 uygulamalar ve farkl脹 k端lt端rel arka planlar脹n yans脹malar脹 hakk脹nda fikir sahibi olmak bak脹 a巽脹s脹n脹 geniletmeye ve toplumlar脹n ulat脹klar脹 sentezleri yorumlay脹p gelitirmeye yard脹mc脹 olurlar. Yal脹n felsefesi ve geldii k端lt端rel arka plan脹n tan脹nmas脹yla 旦l巽ek olarak kar脹lat脹r脹lmas脹 uygun olmasa da T端rkiye ve bu uygulaman脹n baat akt旦rlerinden Japonyan脹n oluturduu 旦rneklere bir arada bak脹labilir. Bu k脹yaslama fark脹ndal脹k yaratmak a巽脹s脹ndan 旦nem arzetmektedir. T端rkiyenin s脹ras脹 16, 17, 18.lik aras脹nda yer deitirmekle beraber i巽inde bulundurduu potansiyelin daha y端ksek bir konumda olmas脹 gereklidir. Doal kaynak a巽脹s脹ndan fakir, stratejik olarak merkezi say脹lamayacak konumda bulunan, 2. D端nya Sava脹 sonunda hemen hemen tamamen tahrip olmu bir 端lkenin bug端n d端nya listesinde 3. s脹rada olmas脹 bahsi ge巽en bir tak脹m olgulara bal脹d脹r. Sosyo-K端lt端rel yap脹lar 脹smarlama ina edilecek olgular deildir. lkelerin getirdii tarihsel miras, cografi konum, inan巽 sistemleri vs. bu yap脹lar脹 ortaya 巽脹karan ana etmenlerdir. Japonya ve T端rkiyenin k端lt端rel a巽脹dan benzemeyen y旦nleri olduu gibi benzeyen y旦nleri de vard脹r. Her iki 端lkede g端巽 aral脹脹 y端ksek toplumlardan m端teekkildir. End端stri 聴likilerinde sendikal haklar 巽ounlukla 巽at脹mal脹 bir taban talebiyle gelimitir denilemez, tabi ki ciddi m端cadeleler olmutur ancak her iki 端lkede s端rekli artan trend ile bir sendikal脹lama eiliminden ziyade ciddi gelgitler ile ekillenme dorultusundad脹r. Sendikal脹 i巽i say脹lar脹 her iki 端lkede de gelimi 端lkelerin genel ortalamas脹n脹n epey alt脹ndad脹r. Japonyada bilindii gibi toplu pazarl脹脹n 但demi merkeziyet巽i bi巽imde yap脹lmas脹, 巽ou toplu s旦zlemelerin irket d端zeyinde imzalanmas脹, sekt旦r d端zeyinde veya ulusal d端zeyde pazarl脹klar脹n ender g旦r端lmesi, Japonyada end端stri ilikileri balam脹nda evrensel normlar脹n olumas脹n脹n 旦n端nde 旦nemli bir engel olarak ortaya 巽脹kmaktad脹r. te yandan 端lkede end端stri ilikilerinin evrensel niteliklerden yoksun olmas脹 bir anlamda sendikalar脹n pazarl脹k g端c端n端n de zay脹f olduu anlam脹na gelmektedir. Bu nedenle 端lkede, zay脹f olan pazarl脹k g端c端n端 dengelemek, sekt旦r eksikliini tamamlamak, etkisi ulusal boyutta olabilecek, benzeri olmayan bir 端cret belirleme sistemi olan Shunto (ilkbahar 端cret sald脹r脹s脹) uygulanmaktad脹r. Sendikalar Kanununa g旦re 3 y脹l olarak ifade edilen toplu i s旦zleme s端releri, s端renin uzunluundan dolay脹 端cretlerin erimesine sebep olmaktad脹r. Bu sebeple her y脹l Shunto g旦r端meleri ile 端cret seviyeleri tekraren belirlenerek 端cretlerin enflasyon kar脹s脹nda deer yitirmesi engellenmektedir. Son y脹llarda h脹zla deien iletmelerin, sendikalar脹n ve demografik
- 17. 17 yap脹n脹n yani yalanan ig端c端n端n, yavalayan ekonomik b端y端me nedeniyle yeni istihdam koullar脹na adapte olmakta zorland脹脹 dikkatlerden ka巽mamaktad脹r. yle ki, 1980lerde %3,7 gibi ger巽ekleen GSY聴Hdaki b端y端me, 1990 ve 2000li y脹llarda %1,1lere kadar gerileyerek; ekonomide yaanan uzun d旦nemli durgunluk isizlik oranlar脹n脹n %5 artmas脹na neden olurken; ayn脹 zamanda geleneksel istihdam uygulamalar脹nda da deiiklikler meydana getirmitir. Nitekim 1985 y脹l脹nda %16 olan d端zensiz ilerin oran脹 2010 y脹l脹nda %34lere kadar y端kselmitir. B旦ylece g端n端m端z Japonyas脹nda, deien ekonomik artlar gerei sendika say脹s脹, sendikal脹 巽al脹an say脹s脹 ve sendikalama oran脹nda ge巽mie g旦re 旦nemli gerilemeler yaand脹脹 bir ger巽ektir. lkemizde de 巽ok baar脹l脹 bir 旦rg端tl端 sendikac脹l脹k gelenei mevcut bulunmamaktad脹r. Bu benzerliklerden yola 巽脹karak Yal脹n k端lt端r端n i bar脹脹na ve ortak menfaatlere verdii katk脹 bir fark脹ndal脹k yaratabilir. Uygulamada Yal脹n k端lt端r sadece 端retim ve balant脹l脹 s端re巽lerde deil ayn脹 zamanda End端stri 聴likilerinde de etkin bir iletiim zemini salayacakt脹r. (Erol; 2014 : 50-51) SONU: S脹nai gelimeye 旦nderlik eden k脹ta ve buna bal脹 medeniyetin tarihsel k旦klerinin i巽inde bar脹nd脹rd脹脹 旦z ile farkl脹 k脹ta ve medeniyetlerin bu s端rece kat脹l脹m脹 hatta kendi ba脹ms脹z s端re巽lerini inas脹 farkl脹 yollar izlemitir. Baz脹 y端zeysel uygulamalarda ve k端resellemenin etkisiyle ayn脹laan konularda bu fark脹 tahlil etmek kolay deildir ancak bir miktar derinliine bak脹ld脹脹nda geri plan daha sarih bi巽imde ortadad脹r. Avrupa k脹tas脹nda sanayilemeye giden s端recin inas脹 ile Ortadounun ve Uzak Dounun bu s端rece kat脹l脹mlar脹 farkl脹 saikler i巽erebilmektedir. Yal脹n retim ve Y旦netim 90l脹 y脹llardan itibaren Avrupa ve Amerikada 巽eitli sanayi kollar脹nda yayg脹n olarak uygulanmaya 巽al脹脹lsa dahi bu pratiklerin ekseriyetinde hedeflenen baar脹n脹n tam olarak salanamamas脹nda arka plan arat脹rmas脹n脹n tam olarak yap脹lmamas脹n脹n ve pratik uygulaman脹n fikri k旦klerinin yeterince anla脹lamamas脹 neden olmutur. Yal脹n脹n kendi uygulama 旦rnekleriyle fom端lize edilmi olmas脹 kendine ait tarihsel ve k端lt端rel balam脹 olmad脹脹 anlam脹na gelmez ve bu haliyle fikri alt yap脹s脹, iletme i巽erisindeki iletiim metodlar脹 ve i yap脹 eklinde de belirleyici bir rol oynar. Yal脹n retim Sisteminin yap脹 talar脹ndan en 旦nemli ikisinin Kaizen ve Sayg脹 olmas脹 bu balamda incelendiinde a脹rt脹c脹 deildir. Teknik uygulama y旦ntemlerinden ziyade bir yakla脹m eklini belirleyen bu iki temel yap脹 ta脹 iletmelerin ortaya koyduu End端stri 聴likileri yakla脹mlar脹nda da belirleyici olmaktad脹r. Kar脹tl脹klar脹 uyum i巽inde bar脹nd脹rmak, kar脹l脹kl脹 sayg脹 prensibinden beslenmek i hayat脹ndaki ilerleme ve bar脹巽脹 atmosferin korunarak taraflar脹n birbirlerinin ortak 巽脹karlar脹n脹 g旦zetmesi bir b端t端n端n par巽alar脹 gibi hareket etmesi esas脹n脹 g端ndeme getirmekte ancak bu fikrin baar脹l脹 uygulamalar脹n脹n salanmas脹 yetimi insan g端c端nde bu konuyla alakal脹 temellerin uygun ina edilmesi 旦nart脹na dayanmaktad脹r.
- 18. 18 ___________________________________KAYNAKA____________________________ Artun, Erman; 1996, G端n端m端zde Adana A脹kl脹k Gelenei ve A脹k Feymani , Adana, Hakan Ofset. Erkan, H端sn端; 2004, Ekonomi Sosyolojisi, Fak端lteler Kitabevi, 聴zmir. Erol, Sevgi I脹k; 2014, Kendine zg端 Yakla脹m脹yla Japon End端stri 聴likileri Sistemi Kamu -聴; C:13, S:4/2014 Ekin, Nusret ; 1985, End端stri 聴likileri, 聴stanbul. Fujimura, Hiroyuki;2012 Japan Labor Review, vol 9, no. 1, Winter Giz, Adnan; 1969, Anadolu Tarihinde Sanayi Faaliyetlerine Toplu Bir Bak脹, 聴.S.O.D., Y脹l 4. Ko巽, Y脹ld脹r脹m; 1992,1990 ve 1991 Toplu 聴 S旦zlemeleri, M端lkiyeliler Birlii Dergisi,Cilt 16, Say脹 143. Ko巽, Y脹ld脹r脹m; 1999, T端rkiyede Ekonomik ve Sosyal Konsey T端rk-聴 Eitim Yay. No.21 Ankara. nsoy, R脹fat; 1980, 19. Y端zy脹lda Osmanl脹 聴mparatorluunda Sanayileme Teebb端sleri, Milli K端lt端r, Cilt 2, Say脹 3-4-5. zerkmen, Necmettin; 2003, Ge巽miten G端n端m端ze T端rkiyede Anayasa ve Yasalarda Sendikal Haklar脹n D端zenlenmesi ve Getirilen K脹s脹tlamalar. Cilt 43, Say脹 1 Shimuzu, Koichi Transforming Kaizen at Toyota Working Paper, Okayama University, Japan http:/www.e.okayamau.ac.jp/~kshimuzu/downloads/iir.pdf Toula-Breysse, Jean Luc; 2008 Zen Ankara Dost Kitabevi http://my.beykoz.edu.tr/serkang/files/2011/02/sanayi_devrimi.pdf http://www.csgb.gov.tr/media/1721/2015_ temmuz_6856.pdf https://www.deming.org/theman/overview http://www.toyota-global.com/company/history_of_toyota/75years/data/company_information /personnel/labor-management _relations/joint_declaration _of_labor.html) http://www.toyota-global.com/company /vision_philosophy /toyota_production_system/origin_of_the _toyota_production _system.html) http://www.yalindunya. net/2012-11-10-07-07-23/yalinin-tarihcesi.html http://www.zen-buddhism.net/