![BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017)
?ekil 1. Mardin¡¯deki tarihsel ?nemi b¨¹y¨¹k olan yap?lardan Deyrulzafaran Manast?r?
(¨¹st-sol), Ulu Camii (¨¹st-sa?), Revakl? ?ar?? (alt-sol); Mor Behnam Kilisesi (alt-orta) ile
Kas?miye Medresesi (alt-sa?), y?redeki ?ok say?daki tarihi yap?lardan sadece birka?
tanesini olu?turmaktad?r.
Y?re, g¨¹neydeki ??l ikliminin (Basra Al?ak Bas?nc?), etkisi alt?nda iken, ?ehrin
kuzeyindeki da?lar?n serin hava k¨¹tlelerinin b?lgeye giri?ini engellemesinden dolay?
genel olarak karasal iklimin tipik ?zelli?i g?r¨¹l¨¹r [1]. Olu?an y¨¹ksek bas?n? alan?ndan
dolay?, k?? mevsimi so?uk ge?erken, yaz aylar?nda g¨¹neyden gelen ??l iklimi etkisi
alt?nda oldu?u i?in kurak ge?er ve s?cakl???n ?zellikle temmuz ve a?ustos aylar?nda en
y¨¹ksek derecelere (40-45 ?C) ula?t??? g?zlenmi?tir. A??r? s?caklar?n neden oldu?u
¡°termik ?ok¡± lar ?zellikle ta? eserlerde ?nce k?lcal ?atlaklara, sonra de k?r?lmalara neden
olmaktad?r. K?? mevsiminden yaz mevsimine ge?i?in birden bire olmas? bu termik
?oklar?n etkisini art?rabilmektedir. K?? aylar?nda ise s?cakl???n -14 ?C¡¯lere kadar d¨¹?t¨¹?¨¹
g?zlenmi?tir. ?lkbahar ve yaz mevsimlerinde b?lgedeki bozk?r bitkileri kurudu?undan,
??llerden esen r¨¹zg?rlar bol miktarda toz ta??rlar ve bu toz ta??n?m?n? engelleyecek
orman ?rt¨¹s¨¹ bulunmad???ndan il merkezinin ve di?er yerle?im birimlerinin havas?
saydam de?ildir. Ayr?ca bu ta??nan tozlar?n yap? y¨¹zeylerine ?arparak a??nmaya yol
a?t??? da baz? binalar?n cephelerinde g?zlenmektedir.
2. Materyal ve metot
Diyarbak?r ve Urfa ile birlikte, G¨¹neydo?u Anadolu B?lgesi¡¯nde konut mimarisini en
iyi yans?tan yerlerin ba??nda gelen Mardin¡¯deki tarihi yap?larda yayg?n olarak silis
i?eri?i olduk?a y¨¹ksek olan a??k renkli beyaz?ms? sar? renkli kalker k?kenli ta?lar
kullan?lm??t?r. B?lgedeki ta? ocaklar?ndan elde edilen ve kolay i?lenen bu ta?lardan
yap?lm?? binalarda, herhangi bir s?va malzemesi kullan?lmazken, duvarlar?n ?r¨¹lme
i?leminde ta? k?r?nt?lar?n?n kum haline getirilerek kire? ile kar??t?r?lmas?ndan olu?turulan
har? ile duvarlar ?r¨¹lm¨¹?t¨¹r.
62](https://image.slidesharecdn.com/mardinsehrindekitastanyapilmiseserle-170622171525/85/Mardin-sehrindeki-tastan-yapilmis-eserlerde-gorulen-bozunmalar-Degradations-in-stone-built-artifacts-in-Mardin-3-320.jpg)
![DAL M., ?CAL A. D.
B?lgenin iklimi ve topo?rafyas?, Mardin yap?lar?n?n in?as?ndaki en ?nemli etmenlerdir.
?ehrin e?imli tomografik yap?s?ndan dolay? hemen t¨¹m yap?lar?n cephesi g¨¹neye do?ru
bakmaktad?r. Yine ayn? topo?rafik ?zellikten dolay?, ?ehirle?me, yatay d¨¹zlemde
yay?lma yerine, d¨¹?eyde katl? yap?lar?n tercih edilmesine neden olmu?tur.
Mardin kentindeki eski yap?lar?n bozunma durumunun incelenmesi ve saptanmas?,
?nceki ?al??malarda edinilmi? normlara ba?l? kal?narak geli?tirilmi? ve bu
fenomonolojik ayr??ma kriterlerinin, eserler ¨¹zerindeki analizleri ve belgelenmesi
yoluyla olu?turulmu?tur [2- 4]. Uygulanan ara?t?r? prosesinde iki a?amal? bir metodoloji
kullan?lm??t?r. ?al??man?n ilk safhas?nda yap?lar?n bulundu?u yerlere gidilerek
g?zlemler yap?l?p, detayl? foto?raflar ?ekilerek ge?ici ayr??ma durumu haritas?
olu?turulmu?tur [5]. Ara?t?rman?n ikinci ve son a?amas?nda ise olu?turulan ge?ici
ayr??ma durum haritas?n?n de?erlendirilerek [6] foto?raflar?n da ayr?nt?l? incelenmesi ile
yap?lar?n ayr??ma haritas?yla ilgili ?al??malar tamamlanm??t?r.
3. Mardin eski yap?lar?ndaki bozunma t¨¹rleri
Do?al yap? ta?lar?, dayan?kl?l???n ve s¨¹reklili?in sembol¨¹ olarak bilinmekle beraber
farkl? kullan?m alanlar?na ve yerlerine ba?l? olarak ?evresel fakt?rlerin etkisiyle fiziksel,
kimyasal ve biyolojik bozunmaya u?rarlar [7-17]. Yap?ta?? olarak kullan?lm??
kaya?lardaki ayr??ma, fiziksel etkiler nedeniyle geli?ebilece?i gibi ta?? olu?turan
mineraller aras?ndaki ba?lay?c? maddelerin kimyasal etkenlerle bozunarak ortadan
kalkmas? sonucu da olu?abildi?i g?zlenmi?tir. Bu nedenle ta?lardaki ayr??ma,
?o?unlukla birbirine ortam haz?rlayan kimyasal ve fiziksel s¨¹re?ler olarak iki kategoride
ger?ekle?ir. Bunlara ek olarak havan?n bile?imindeki gazlar ile su, isi ve organik
maddeler de ayr??ma s¨¹recini h?zland?ran fakt?rlerdir. So?uk ve kurak b?lgelerde
fiziko-mekanik ayr??ma ?n planda iken, nemli ve s?cak b?lgelerde ise kimyasal ayr??ma
?n plandad?r ve bozunma h?z? fiziksel s¨¹rece g?re daha fazlad?r.
Mardin?in eski yap?lar?nda da her iki s¨¹re? g?zlenmektedir ve ?zellikle olumsuz
meteorolojik ko?ullar?n?n hava kirlili?i ile birlikte hareket etmesi sonucunda, zamanla
ta? yap?lar?n renginin de?i?ti?i ve ¨¹zerlerinde bulunan baz? motiflerin a??narak
silikle?ti?i g?r¨¹lmektedir. Kentteki tarihsel yap?lar?n bir ?o?unda bitki ve
mikroorganizmalar?n neden oldu?u biyotik etmenler ile su, g¨¹ne? ve r¨¹zg?r?n neden
oldu?u abiyotik etmenlerin bozunmaya neden olduklar? saptanm??t?r. Yap?larda
g?zlenen bozunmalar genel olarak ta?taki ?atlak olu?umu, y¨¹zeydeki materyal kayb?,
ta?lardaki renk de?i?imi ve y¨¹zeydeki kirlilik ile bitkilerin neden oldu?u Biyoalterasyon
olarak s?n?fland?r?labilir. Ta? yap?s?nda olu?an ?atlaklar? de?i?ik formlarda ve boyutlarda
g?rmek olas?d?r.
Fiziksel, kimyasal ve biyolojik ayr??ma s¨¹re?leri birbirleriyle etkile?erek geli?irler.
Fiziksel ayr??ma s¨¹reci ta?lar? daha k¨¹?¨¹k par?alara ay?rarak, y¨¹zey alan?n? artt?r?r ve
b?ylece kimyasal ayr??maya zemin haz?rlayarak h?zland?r?r. Ayn? durum kimyasal
ayr??man?n mineralleri g¨¹?s¨¹zle?tirerek fiziksel ayr??maya yard?mc? olmas? ile yinelenir.
Biyolojik ayr??man?n elementleri bitki ve mikroorganizmalar ise k?k uzatarak
par?alama, bakteri ve asidik sol¨¹syon ¨¹reterek ??zme v.b. gibi hareketlerle her t¨¹rl¨¹
ayr??may? h?zland?r?r.
63](https://image.slidesharecdn.com/mardinsehrindekitastanyapilmiseserle-170622171525/85/Mardin-sehrindeki-tastan-yapilmis-eserlerde-gorulen-bozunmalar-Degradations-in-stone-built-artifacts-in-Mardin-4-320.jpg)
![DAL M., ?CAL A. D.
Ta? y¨¹zeyinde, ta?la ilgisi olmayan yabanc? materyal birikimi olarak g?zlenen ve
genellikle hava kirlili?ine ba?l? olarak ortaya ??kan, gri renkli ve y¨¹zeyde ince bir
tabaka halinde g?r¨¹lebilen olu?umlar olarak ortaya ??kan kirlenme yine Mardin¡¯deki
yap?larda, ?zellikle ?ehir merkezinde bulunan yap?larda ?nemli d?? g?r¨¹n¨¹?
alterasyonuna neden olmaktad?r (?ekil 9). Ta? y¨¹zeylerin ya?mur suyu ile y?kanabilen
b?l¨¹mlerinde olu?an, genellikle ince, s¨¹reksiz ve y¨¹zeysel kirlilikler, atmosferdeki ?ok
yap??kan ?zellikleri olmayan toz, k¨¹l ve is partik¨¹llerinin, homojen olmayan gri renkten
siyaha varan renklerde ta? y¨¹zeyinde birikmesinin bir sonucudur. Ta??n cinsine ve
kirlili?i olu?turan kayna?a ba?l? olarak; kirin rengi, yap?s? ve y¨¹zeyle ili?kisi de de?i?ir.
?zellikle g?zenekli yap?daki do?al ta?larda oyuklarda biriken kirlilik, ?nemli ve
temizli?i zor bir bozunma ?eklidir. Kirlili?in durumuna ve ta??n cinsine g?re, temizleme
y?ntemi de farkl?la?maktad?r.
?ekil 8. ?zellikle ?ehir merkezine yak?n olan yap?larda s?kl?kla g?r¨¹len atmosferik
kirlenme, yo?un ?ekilde kendini hissettirmektedir.
Her ne kadar ilin meteorolojik ve tomografik yap?s? hava kirlili?inin yay?lmas?n?
engelleyecek ?zellikte olmas?na kar??n ?zellikle kent merkezinde yayg?nla?an h?zl?
n¨¹fus art???yla birlikte d¨¹zensiz kentle?meye ek olarak kalitesiz yak?t t¨¹ketimi hava
kirlili?ine neden olmaktad?r [1]. Kentte, hava kirlili?ine neden olan etkenlerden birisi de
motorlu ara?lardan kaynaklanmaktad?r. Artan n¨¹fusa ba?l? olan ara? say?s?n?n art???,
yap?larda g?zlenen kirlenme ¨¹r¨¹nlerinin yo?unla?mas?na neden olmaktad?r. Ayr?ca
?ehirdeki en ?nemli sanayi kurulu?lar?ndan olan Mardin ?imento Fabrikas? ile Mardin
Kire? Fabrikas?ndan ?evreye yay?lan kirleticiler ve partik¨¹ller ildeki emisyon y¨¹k¨¹n¨¹n
?nemli iki b?l¨¹m¨¹n¨¹ olu?turmaktad?r. ?aplar? 0,3 ¨C 0,6 mikron aras?nda de?i?en bu
partik¨¹ller hava kirlili?inin en iyi bilinen etkisini tarihi bina cephelerinde
g?stermektedir.
69](https://image.slidesharecdn.com/mardinsehrindekitastanyapilmiseserle-170622171525/85/Mardin-sehrindeki-tastan-yapilmis-eserlerde-gorulen-bozunmalar-Degradations-in-stone-built-artifacts-in-Mardin-10-320.jpg)
![DAL M., ?CAL A. D.
yap?labilmesine y?nelik bir ama?la haz?rlanan bu makale, ayni zamanda Mardin
kentindeki tarihsel de?erleri ?ok b¨¹y¨¹k olan ta? eserlerin koruma uygulamalar?nda
yararlan?labilecek bir kaynak olu?turmaktad?r.
Ba?ar?l? bir koruma uygulamas?n?n, ba?ta ta??n cinsine, daha sonra ta?ta g?r¨¹len
bozulmalara ve sa?lamla?t?rmada kullan?lacak ¨¹r¨¹nlerin t¨¹r¨¹ne, uygulama tekni?ine,
penetrasyon kabiliyetine ve durabilitesine ba?l? oldu?u unutulmamal?d?r. Ayr?ca, ta?
eserlerin temizlenme, onar?lma, sa?lamla?t?rma ve koruma a?amalar?ndan sonra d¨¹zenli
aral?klarla bak?mlar?n?n yap?lmas? halinde eserlerin daha uzun s¨¹re ya?amalar?
sa?lanabilmektedir. B?ylece k¨¹lt¨¹r miras?m?z olan ta? eserler gelecek nesillere
kazand?r?labilir.
Kaynaklar
[1] Mardin Valili?i, ?evre ve ?ehircilik ?l M¨¹d¨¹rl¨¹?¨¹, ?evre Durum Raporu,
Mardin, (2011).
[2] ICOMOS-ISCS, 200ICOMOS-ISCS: Illustrated Glossary on Stone
Deterioration Patterns, Paris, (2008).
[3] Fitzner, B., Heinrichs, K. & Kownatzki, R., Weathering forms at natural stone
monuments ¨Cclassification, mapping and evaluation. International Journal for
Restoration of Buildings and Monuments, 3, 2, 105-124, (1997).
[4] ?cal, A.D., Dal, M., Do?al Ta?lardaki Bozunmalar, Mimarl?k Vakf? ?ktisadi
??letmesi, ?stanbul, (2012).
[5] Fitzner, B., Documentation and evaluation of stone damage on monuments. - In
Kwiatkowski, D. & L?fvendahl, R. (ed.): Proceedings of the 10th
International Congress on Deterioration and Conservation of Stone,
Stockholm, ICOMOS, Sweden, 27 June - 2 July 2004, 2, 677-690, (2004).
[6] Heinrichs, K., Diagnose der Verwitterungssch?den an den Felsmonumenten der
antiken Stadt Petra/Jordanien.- Dissertation - RWTH Aachen, Aachener
Geowissenschaftliche Beitr?ge, Band 41, Wissenschaftsverlag Mainz, Aachen,
(2005).
[7] Price, D.G., Weathering and weathering process, Quarterly Journal of
Engineering Geology, 28, 243-252, (1995).
[8] Dal, M., ?cal, A.D., Investigations on Stone weathering of Ottoman
Architecture: A Kirklareli Hizirbey Kulliye case study, Paripex-Indian Journal
of Research, 2, 11, (2013).
[9] Siegesmund, S., Auras, M., Snethlage, R. (eds.), Stein. Zerfall und
Konservierung, Edition Leipzig, Leipzig, (2005).
[10] ?cal, A. D., Deterioration of Archaeological Environment in the Eastern
Mediterranean, Homer Yay?nevi, Istanbul, (2000).
[11] K¨¹?¨¹kkaya, A. G., Ta?lar?n Bozulma Nedenleri ve Koruma Y?ntemleri,
Birsen Yay?nevi, ?stanbul, (2004).
[12] Dal, M., Irgas, C., Do?al ta?lar ¨¹zerindeki biyolojik organizmalar?n
alterasyondaki rol¨¹, Trakya Universty Journal Engineering Science, 13, 1,
41-55, (2012).
[13] Dal, M., Umaro?ullar?, G., A petrografic and chemical analysis of the degree of
deformation in historical building stones in Edirne, International Journal of
Scientific Research, 3, 3, 392-395, (2014).
73](https://image.slidesharecdn.com/mardinsehrindekitastanyapilmiseserle-170622171525/85/Mardin-sehrindeki-tastan-yapilmis-eserlerde-gorulen-bozunmalar-Degradations-in-stone-built-artifacts-in-Mardin-14-320.jpg)
![BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017)
[14] Dal, M., ?cal, A. D., Limestone used in Islamic religious architecture from
Istanbul and Turkish Thrace, METU Journal of the Faculty of Architecture,
30, 1, 29-44, (2013).
[15] Dal, M., Dolomitics stones at historical buildings in Edirne, 2nd International
Symposium on Architect Sinan-Spirit of the Place Edirne, 13-14 April 2006,
Trakya University, Congress&Cultural Center Edirne/TURKEY, 73-84, (2006).
[16] Dal, M., Clay minerals and their effects at stones of Edirne historic building,
Trakya University Journal of Engineering Sciences, 13, 1, 31-39, (2012).
[17] Dal, M., Trakya b?lgesi tarihi yap?lar?nda kullan?lan karbonatl? ta?lar?n bozunma
nedenleri, T.C. Ba?bakanl?k Vak?flar Genel M¨¹d¨¹rl¨¹?¨¹ Vak?flar Dergisi, 34,
2, 47-59, (2010).
74](https://image.slidesharecdn.com/mardinsehrindekitastanyapilmiseserle-170622171525/85/Mardin-sehrindeki-tastan-yapilmis-eserlerde-gorulen-bozunmalar-Degradations-in-stone-built-artifacts-in-Mardin-15-320.jpg)
Mardin ?ehrindeki ta?tan yap?lm?? eserlerde g?r¨¹len bozunmalar Degradations in stone-built artifacts in Mardin
- 1. Ara?t?rma Makalesi BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) DOI: 10.25092/baunfbed.321027 J. BAUN Inst. Sci. Technol., 19(1), 60-74, (2017) Mardin ?ehrindeki ta?tan yap?lm?? eserlerde g?r¨¹len bozunmalar Murat DAL1,* , Ali Duran ?CAL2 1 Munzur ?niversitesi M¨¹hendislik Fak¨¹ltesi ?n?aat M¨¹hendisli?i B?l¨¹m¨¹, Aktuluk kamp¨¹s¨¹, Tunceli. 2 Universidad Nacional de Colombia, Fakultad de Ciencias Humanas,Departamento de Antropologia, Bogota, Kolombiya. Geli? Tarihi (Recived Date): 13.01.2017 Kabul Tarihi (Accepted Date): 08.03.2017 ?zet Tarih boyunca insanlar taraf?ndan yap?larak kullan?lagelmi? t¨¹m yap?lar, do?a ve yine insan kaynakl? bir bozunma s¨¹reciyle kar?? kar??ya kalmaktad?rlar. Bu s¨¹recin sonucu olarak ta tarihsel de?erdeki bir?ok yap?, geri d?n¨¹lmesi ?ok zor olan bozunma s¨¹reci nedeniyle bir k¨¹lt¨¹rel-de?er kayb?na u?ramaktad?r. Mardin, tarihsel doku olarak ¨¹lkemizin en ?nemli ?ehirlerinden biri olarak, i?erdi?i yap?lar?n da ayn? ak?bete u?rama olas?l???n?n y¨¹ksek olmas?ndan dolay?, ara?t?rma konusu olarak se?ilerek kentteki tarihi ta? yap?lar?ndaki bozunmalar incelenmi?tir. Bu ?al??man?n amac?, tarihsel de?erdeki yap?lar?n y?pranmas?na dikkat ?ekilerek korunma ?nlemlerinin zaman kaybetmeden ba?lanmas?n? sa?lamakt?r. Ara?t?rma sonucunda Mardin kentindeki tarihi ta? eserlerde genel olarak mekanik bozulmalar?n yan?nda biyolojik bozunmalar ve hatal? restorasyon uygulamalar?n?n yo?unla?t??? g?zlenmi?tir. Anahtar kelimeler: Mardin, do?al yap? ta??, tarihsel yap?, bozunma, tahribat. Decay of stone elements in Mardin City buildings Abstract All structures which were constructed and used by humans throughout the history were faced with a decay proccess caused by the nature and humans. As a consequence of this process, which is also very difficult to return, many historical structures undergoing a cultural depreciation due to the process of disintegration. Since Mardin is one of the most important cities of our country as a historical texture and the likelihood of the structures, it has been selected as a research theme and the degradation of historical buildings in the city has been examined. The purpose of this study is to draw * Murat DAL, teknikmurathoca@gmail.com, http://orcid.org/0000-0001-5330-1868 Ali Duran ?CAL, adocal@unal.edu.co, http://orcid.org/0000-0003-2283-640X 60
- 2. DAL M., ?CAL A. D. attention to the degradation of the historical structures and to ensure that preventive measures are started without delay. As a result of the research, it has been observed that in the historical stone works in Mardin city, in addition to mechanical deterioration in general, biodegradation and erroneous restoration applications have been intensified.In this study. Keywords: Mardin, natural construction stone, historical building, weathering, decay. 1. Giri? Mardin ili, tarih ?ncesi d?nemlerde ?nemli bir ticaret yollar?ndan biri olmas? nedeniyle (?pek Yolu) yo?un isk?nlar g?rerek k¨¹lt¨¹rleraras? ili?kilerin olu?mas?nda ?nemli bir rol oynam??t?r. Bu ?zelli?inden dolay?, farkl? dini inan??lar paralelinde, k¨¹lt¨¹rel ve sanatsal a??dan tarihsel de?eri olan ve uluslararas? kurulu?larca k¨¹lt¨¹r miras? kabul edilmi? ?ok say?da kilise, manast?r, cami, t¨¹rbe, ?e?me, hamam ve benzeri yap?lar? b¨¹nyesinde bulundurmaktad?r. Nitekim b?lgede K¨¹lt¨¹r ve Tabiat Varl?klar? Koruma B?lge M¨¹d¨¹rl¨¹?¨¹nce tescil edilmi? 600 den fazla bina mevcuttur (?ekil 1). ?ekil 1. Mardin ili ve il?elerinin konumu Kentin mimari dokusunun tam anlam?yla b?lgesel bir merkez olarak 12. y¨¹zy?ldan itibaren Artuklular d?neminde geli?ip bi?imlendi?i s?ylenebilir. Bu tarihsel yap?, daha sonralar? Akkoyunlu ve Osmanl? d?nemlerinde fazla de?i?ikli?e u?ramam??, mahallelerin ola?an geli?imi ve mesken a??rl?kl? sivil mimarisinin yo?unla?mas? d???nda, genel olarak korunmu?tur. D¨¹nyan?n S¨¹ryani merkezi olarak kabul edilen 5. y¨¹zy?lda in?a edilmi? olan Mardin Deyrulzafaran Manast?r?; Akkoyunlular d?neminde yap?lm?? olan Kayseriye ?ar??s?; XVII. y¨¹zy?lda ortalar?nda in?a edilmi? olan Revakl? ?ar??; V. y¨¹zy?lda yap?lm?? olan Mor Behnam Kilisesi; XII. y¨¹zy?lda yap?lm?? olan Ulu Camii, Artuko?ullar? taraf?ndan yap?lm?? olan Latifiye Camii, XV. y¨¹zy?lda yap?lan Kas?miye Medresesi ile XIII. y¨¹zy?l?n ilk yar?s?nda kurulmu? olan ?ehidiye Medresesi y?redeki ?ok say?daki tarihi yap?lardan sadece bir ka? tanesini olu?turmaktad?r (?ekil 2). 61
- 3. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) ?ekil 1. Mardin¡¯deki tarihsel ?nemi b¨¹y¨¹k olan yap?lardan Deyrulzafaran Manast?r? (¨¹st-sol), Ulu Camii (¨¹st-sa?), Revakl? ?ar?? (alt-sol); Mor Behnam Kilisesi (alt-orta) ile Kas?miye Medresesi (alt-sa?), y?redeki ?ok say?daki tarihi yap?lardan sadece birka? tanesini olu?turmaktad?r. Y?re, g¨¹neydeki ??l ikliminin (Basra Al?ak Bas?nc?), etkisi alt?nda iken, ?ehrin kuzeyindeki da?lar?n serin hava k¨¹tlelerinin b?lgeye giri?ini engellemesinden dolay? genel olarak karasal iklimin tipik ?zelli?i g?r¨¹l¨¹r [1]. Olu?an y¨¹ksek bas?n? alan?ndan dolay?, k?? mevsimi so?uk ge?erken, yaz aylar?nda g¨¹neyden gelen ??l iklimi etkisi alt?nda oldu?u i?in kurak ge?er ve s?cakl???n ?zellikle temmuz ve a?ustos aylar?nda en y¨¹ksek derecelere (40-45 ?C) ula?t??? g?zlenmi?tir. A??r? s?caklar?n neden oldu?u ¡°termik ?ok¡± lar ?zellikle ta? eserlerde ?nce k?lcal ?atlaklara, sonra de k?r?lmalara neden olmaktad?r. K?? mevsiminden yaz mevsimine ge?i?in birden bire olmas? bu termik ?oklar?n etkisini art?rabilmektedir. K?? aylar?nda ise s?cakl???n -14 ?C¡¯lere kadar d¨¹?t¨¹?¨¹ g?zlenmi?tir. ?lkbahar ve yaz mevsimlerinde b?lgedeki bozk?r bitkileri kurudu?undan, ??llerden esen r¨¹zg?rlar bol miktarda toz ta??rlar ve bu toz ta??n?m?n? engelleyecek orman ?rt¨¹s¨¹ bulunmad???ndan il merkezinin ve di?er yerle?im birimlerinin havas? saydam de?ildir. Ayr?ca bu ta??nan tozlar?n yap? y¨¹zeylerine ?arparak a??nmaya yol a?t??? da baz? binalar?n cephelerinde g?zlenmektedir. 2. Materyal ve metot Diyarbak?r ve Urfa ile birlikte, G¨¹neydo?u Anadolu B?lgesi¡¯nde konut mimarisini en iyi yans?tan yerlerin ba??nda gelen Mardin¡¯deki tarihi yap?larda yayg?n olarak silis i?eri?i olduk?a y¨¹ksek olan a??k renkli beyaz?ms? sar? renkli kalker k?kenli ta?lar kullan?lm??t?r. B?lgedeki ta? ocaklar?ndan elde edilen ve kolay i?lenen bu ta?lardan yap?lm?? binalarda, herhangi bir s?va malzemesi kullan?lmazken, duvarlar?n ?r¨¹lme i?leminde ta? k?r?nt?lar?n?n kum haline getirilerek kire? ile kar??t?r?lmas?ndan olu?turulan har? ile duvarlar ?r¨¹lm¨¹?t¨¹r. 62
- 4. DAL M., ?CAL A. D. B?lgenin iklimi ve topo?rafyas?, Mardin yap?lar?n?n in?as?ndaki en ?nemli etmenlerdir. ?ehrin e?imli tomografik yap?s?ndan dolay? hemen t¨¹m yap?lar?n cephesi g¨¹neye do?ru bakmaktad?r. Yine ayn? topo?rafik ?zellikten dolay?, ?ehirle?me, yatay d¨¹zlemde yay?lma yerine, d¨¹?eyde katl? yap?lar?n tercih edilmesine neden olmu?tur. Mardin kentindeki eski yap?lar?n bozunma durumunun incelenmesi ve saptanmas?, ?nceki ?al??malarda edinilmi? normlara ba?l? kal?narak geli?tirilmi? ve bu fenomonolojik ayr??ma kriterlerinin, eserler ¨¹zerindeki analizleri ve belgelenmesi yoluyla olu?turulmu?tur [2- 4]. Uygulanan ara?t?r? prosesinde iki a?amal? bir metodoloji kullan?lm??t?r. ?al??man?n ilk safhas?nda yap?lar?n bulundu?u yerlere gidilerek g?zlemler yap?l?p, detayl? foto?raflar ?ekilerek ge?ici ayr??ma durumu haritas? olu?turulmu?tur [5]. Ara?t?rman?n ikinci ve son a?amas?nda ise olu?turulan ge?ici ayr??ma durum haritas?n?n de?erlendirilerek [6] foto?raflar?n da ayr?nt?l? incelenmesi ile yap?lar?n ayr??ma haritas?yla ilgili ?al??malar tamamlanm??t?r. 3. Mardin eski yap?lar?ndaki bozunma t¨¹rleri Do?al yap? ta?lar?, dayan?kl?l???n ve s¨¹reklili?in sembol¨¹ olarak bilinmekle beraber farkl? kullan?m alanlar?na ve yerlerine ba?l? olarak ?evresel fakt?rlerin etkisiyle fiziksel, kimyasal ve biyolojik bozunmaya u?rarlar [7-17]. Yap?ta?? olarak kullan?lm?? kaya?lardaki ayr??ma, fiziksel etkiler nedeniyle geli?ebilece?i gibi ta?? olu?turan mineraller aras?ndaki ba?lay?c? maddelerin kimyasal etkenlerle bozunarak ortadan kalkmas? sonucu da olu?abildi?i g?zlenmi?tir. Bu nedenle ta?lardaki ayr??ma, ?o?unlukla birbirine ortam haz?rlayan kimyasal ve fiziksel s¨¹re?ler olarak iki kategoride ger?ekle?ir. Bunlara ek olarak havan?n bile?imindeki gazlar ile su, isi ve organik maddeler de ayr??ma s¨¹recini h?zland?ran fakt?rlerdir. So?uk ve kurak b?lgelerde fiziko-mekanik ayr??ma ?n planda iken, nemli ve s?cak b?lgelerde ise kimyasal ayr??ma ?n plandad?r ve bozunma h?z? fiziksel s¨¹rece g?re daha fazlad?r. Mardin?in eski yap?lar?nda da her iki s¨¹re? g?zlenmektedir ve ?zellikle olumsuz meteorolojik ko?ullar?n?n hava kirlili?i ile birlikte hareket etmesi sonucunda, zamanla ta? yap?lar?n renginin de?i?ti?i ve ¨¹zerlerinde bulunan baz? motiflerin a??narak silikle?ti?i g?r¨¹lmektedir. Kentteki tarihsel yap?lar?n bir ?o?unda bitki ve mikroorganizmalar?n neden oldu?u biyotik etmenler ile su, g¨¹ne? ve r¨¹zg?r?n neden oldu?u abiyotik etmenlerin bozunmaya neden olduklar? saptanm??t?r. Yap?larda g?zlenen bozunmalar genel olarak ta?taki ?atlak olu?umu, y¨¹zeydeki materyal kayb?, ta?lardaki renk de?i?imi ve y¨¹zeydeki kirlilik ile bitkilerin neden oldu?u Biyoalterasyon olarak s?n?fland?r?labilir. Ta? yap?s?nda olu?an ?atlaklar? de?i?ik formlarda ve boyutlarda g?rmek olas?d?r. Fiziksel, kimyasal ve biyolojik ayr??ma s¨¹re?leri birbirleriyle etkile?erek geli?irler. Fiziksel ayr??ma s¨¹reci ta?lar? daha k¨¹?¨¹k par?alara ay?rarak, y¨¹zey alan?n? artt?r?r ve b?ylece kimyasal ayr??maya zemin haz?rlayarak h?zland?r?r. Ayn? durum kimyasal ayr??man?n mineralleri g¨¹?s¨¹zle?tirerek fiziksel ayr??maya yard?mc? olmas? ile yinelenir. Biyolojik ayr??man?n elementleri bitki ve mikroorganizmalar ise k?k uzatarak par?alama, bakteri ve asidik sol¨¹syon ¨¹reterek ??zme v.b. gibi hareketlerle her t¨¹rl¨¹ ayr??may? h?zland?r?r. 63
- 5. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) Do?al etmenlerin yan?nda, antropojenik etmenler olarak adland?r?lan ve insanlar?n bilin?li ya da bilin?siz olarak neden olduklar? bozunma da Mardin¡¯de yo?un olarak g?zlenmi?tir. ?zellikle; bak?ms?zl?k, terk, kas?tl? tahrip gibi eylemlerle Mardin¡¯de bulunan an?tlar?n ve tarihi yap?lar?n zaman i?erisinde bozunma s¨¹recine girdikleri g?zlenmektedir. 3.1. Fizikomekanik bozunmalar Ta??n i? yap?s?na ya da d?? etkilere ba?l? olarak, ?e?itli derecelerde y¨¹zey kay?plar?na yol a?an fizikomekanik bozunmalar sonucunda ta? y¨¹zeyi, su veya nemden dolay?, r¨¹zg?r?n da yard?m?yla ?slanma-kuruma gibi nedenlerle ?nce p¨¹r¨¹zl¨¹ hale gelir ve ard?ndan da zay?flamaya ve gev?emeye ba?lar. ?leriki s¨¹re?lerde ta? y¨¹zeyi y?kand?k?a ??z¨¹n¨¹p erimeye ba?lar ve a??nmaya devam eder. Y¨¹zeyden materyal kayb? olarak adland?r?lan bu ayr??ma, ta??n bir b?l¨¹m¨¹n¨¹n, gerisinde meydana gelen ?e?itli etkiler nedeniyle ana k¨¹tleden ayr?lmas?d?r. Bu etkiler, ta??n i?yap?s?nda bir bas?n? olu?turarak, ?nce ?atlaklara yol a?ar, ard?ndan zay?flayan par?ay? itmeye ba?layarak ta? ?zg¨¹n y¨¹zeyinden 1-8 cm aras?nda materyal kaybetmesine neden olur. ?ekil 2. S?cakl?k de?i?meleri ve kimyasal ayr??ma olaylar? sonucunda kaya k¨¹tlelerinin ince katlar ?eklinde ta??n y¨¹zeyine paralel levhalar halinde ayr??mas? (¨¹st-sol), da??lma ?eklinde ayr??ma (¨¹st-sa?), gran¨¹ler ??z¨¹nme (alt-sol) ve alveolar ayr??ma ?eklindeki materyal kay?plar?. 64
- 6. DAL M., ?CAL A. D. Mardin yap?lar?ndaki y¨¹zeyden materyal ayr?lmas?, kabarma, tabakala?ma, soyulma ve kabukla?ma ?eklinde kendini g?stermektedir (?ekil 3). Bu t¨¹rdeki bozunmada, ta?ta y¨¹zeysel bir a??nma meydana geldi?i ancak hen¨¹z ta??n yap?sal ?zelli?ini bozacak derecede bir kay?p ger?ekle?medi?i g?r¨¹lm¨¹?t¨¹r. Y¨¹zeyden materyal kayb?, ta??n kullan?ld??? yere ve boyutlar?na g?re de?i?ti?i, baz? durumlarda ise de bir yap?sal hasar olu?turdu?u g?r¨¹lmektedir (?ekil 4). Genel olarak y¨¹zey kayb?n?n derinli?i artt?k?a hasar?n derecesinin de artt???; ta??n boyutlar?n?n giderek k¨¹?¨¹ld¨¹?¨¹ g?zlenmi?tir. Bu s¨¹recin sonucu olarak, ta? kesitinin daralmas? sonucunda ta??n zamanla i?levini yitirmeye ba?lamas? s?kl?kla g?r¨¹len bir bozunma t¨¹r¨¹d¨¹r. Yap?larda, kap? ve pencerelerde kullan?lan demirden yap?lm?? elemanlar?n paslanarak geni?lemesi sonucunda ta?? patlatarak baz? par?alar?n zay?flay?p d¨¹?mesine neden olmas? bu t¨¹r bir bozunmaya en iyi ?rnektir. ?ekil 3. Mardin?deki baz? yap?larda, y¨¹zeyden materyal kayb? kendini olduk?a belirgin ?ekilde g?stermektedir. Baz? yap?larda, ta??n i? bas?nc?ndan dolay? d¨¹zg¨¹n olmayan par?a ayr?lmas? olarak g?r¨¹len ¡°patlama¡± ?eklindeki ayr??ma sonucunda ta??n ?zg¨¹n yap?s?n? t¨¹m¨¹yle kaybetti?i ve binan?n duvarlar?nda zay?flamaya neden oldu?u g?zlenmi?tir. Ta? y¨¹zeyinde, de?i?ken ?ekil ve b¨¹y¨¹kl¨¹kte birbirine ba?l? olarak geli?ebilen bo?luklar ?eklinde olu?an alveoler ayr??ma veya ar? pete?i ?eklindeki ayr??ma yine kentteki tarihsel yap?larda s?kl?kla rastlanan bir ayr??ma t¨¹r¨¹ olarak g?zlenmektedir (?ekil 5) ve b¨¹y¨¹k bir olas?l?kla ta??n fiziksel veya kimyasal ?zelliklerinin homojen olmayan d¨¹zensizlikleri nedeniyle olu?an bir ayr??ma t¨¹r¨¹d¨¹r. Mardin yap?lar?ndaki bu t¨¹r bo?luklar?n boyutlar? genelde santimetre boyutunda kalmaktad?r. 65
- 7. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) ?ekil 4. Mardin¡¯deki tarihi yap?lar?nda g?zlenen de?i?ik form ve boyuttaki alveolar ayr??ma ?rnekleri ile ta??n i?erdi?i minerallerinin ayr??mas? yoluyla veya d?? biyolojik etmenlerden dolay?, ta??n orijinal renginin de?i?ime u?ramas? sonucunda olu?an renk de?i?imi ?eklinde bozunma (¨¹st-sa?). Alveolar bozunman?n bir alt grubu olan ?ukurla?ma veya oyuklanma (?ekil 6), birbirleriyle ba?lant?l? olmadan geli?en alveolar ayr??mad?r. Ta?lar?n ¨¹zerinde yada aralar?nda g?r¨¹lebilen, bo?luk ya da delik olarak ta bilinen bu ayr??ma, ?e?itli boyutlarda olabilir. Bir eleman?n monte edilmesi amac?yla ta? y¨¹zeyinde a??larak daha sonra kapat?lmam?? olan bir delik, ?rg¨¹y¨¹ olu?turan bir eleman?n yerinden d¨¹?mesiyle olu?an bo?luklar veya ?rg¨¹de meydana gelen bir kesinti bu grupta ele al?nabilir. Bu bo?luklar, suyun rahatl?kla toplanabilece?i yada bitkilerin geli?ebilece?i alanlar olduklar? i?in sak?ncal?d?rlar. Bo?lu?un ?evresindeki ta?lar, hasar verici hava etkilerine a??k ve daha korumas?z hale gelirler; bu nedenle, di?er bozunma s¨¹re?lerini de h?zland?r?c? etkisi vard?r. ?zellikle fosilli ve taneli yap?da olan do?al ta?larda g?zlenen bir bozulma t¨¹r¨¹ olan oyuklanma, atmosfer etkileri nedeniyle iri tanelerin zay?flayarak yerinden ??kmas?d?r. B?ylece ta? y¨¹zeyinde geli?ig¨¹zel oyuklar meydana gelir. Oyuklar nedeniyle y¨¹zeyin bo?almas? iki y?nden zarar vericidir: Y¨¹zey kayb? nedeniyle ta??n kesiti k¨¹?¨¹l¨¹r. Ayr?ca y¨¹zey oyukland???nda bozunma alan? artm?? olur, ta??n y?pranmas? h?zlan?r. 66
- 8. DAL M., ?CAL A. D. ?ekil 5. Baz? tarihsel ?nemi b¨¹y¨¹k olan yap?larda g?zlenen oyuklanma ?eklindeki bozunmaya ?rnekler. ?ekil 6. Mardin¡¯deki tarihsel yap?larda g?zlenen, ta?ta ?e?itli nedenlerden dolay? olu?an (k?lcal, tek ?atlak veya ?atlaklar sistemine ?rnekler. 67
- 9. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) Yap?ta?lar?nda, ta??n orijinal yap?s?nda bir eksilme s?z konusu olmadan, ta??n kendi yap?s?nda olu?an de?i?meler sonucundaki ?atlaklar olu?abilmektedir. Ta?ta, tozu ve nemi i?ine ?ekmesi sonucunda ta? y¨¹zeyini ve kesitini ?aprazlamas?na ge?erek ince, k?lcal ?atlaklar olu?mas? yine bir ayr??ma t¨¹r¨¹ olarak nitelendirilmektedir. Mardin¡¯deki yap?lar?n hemen hepsinde g?zlenen bu ?atlaklar sistemini, bazen ta? yap?s?n? izleyerek bazen da ta? yap?s?ndan tamamen ba??ms?z geli?erek eserlerde k?r?lmaya neden olduklar? g?zlenmi?tir (?ekil 7). Bu ?atlaklar?n olas?l?kla zeminin stabil olmay??? sonucunda yap?n?n oturmas? veya kaz? yap?lmas? gibi mekanik nedenler ya da ta??n gerisindeki bir metal eleman?n paslan?p geni?lemesi gibi bask? yap?c? etkiler sonucunda olu?tu?u d¨¹?¨¹n¨¹lebilir. ?ekil 7. Bir?ok tarihsel yap?da g?zlenen derz bo?almas?yla ilgili ayr??ma t¨¹rlerine ?rnekler. Duvar ?rg¨¹s¨¹nde kullan?lan ta?lar, ?e?itli kal?nl?klarda derz olu?turacak ?ekilde yerle?tirilir ve har?la birle?tirilirler. Derz har?lar?, ?zellikle y?kanma sonucunda zay?flay?p ??z¨¹nerek ta?lardan ayr?labilir. Bu durumda, ta?lar?n aras?ndaki derzlerde yer yer ?e?itli derinliklerde bo?luklar meydana gelir. Derz bo?almas?, a?lar?n alt ve ¨¹st y¨¹zeylerinin de a??kta kalmas? nedeniyle ba?ka bozunmalar? da h?zland?rabilir. Mardin¡¯deki bir?ok eski yap?da g?zlenen derz bo?almas? (?ekil 8), daha sonra ikincil sorunlara temel olu?turmaktad?r ki bunlar aras?nda en s?k g?r¨¹leni, bo?luklarda meydana gelen bitkilenmedir. 68
- 10. DAL M., ?CAL A. D. Ta? y¨¹zeyinde, ta?la ilgisi olmayan yabanc? materyal birikimi olarak g?zlenen ve genellikle hava kirlili?ine ba?l? olarak ortaya ??kan, gri renkli ve y¨¹zeyde ince bir tabaka halinde g?r¨¹lebilen olu?umlar olarak ortaya ??kan kirlenme yine Mardin¡¯deki yap?larda, ?zellikle ?ehir merkezinde bulunan yap?larda ?nemli d?? g?r¨¹n¨¹? alterasyonuna neden olmaktad?r (?ekil 9). Ta? y¨¹zeylerin ya?mur suyu ile y?kanabilen b?l¨¹mlerinde olu?an, genellikle ince, s¨¹reksiz ve y¨¹zeysel kirlilikler, atmosferdeki ?ok yap??kan ?zellikleri olmayan toz, k¨¹l ve is partik¨¹llerinin, homojen olmayan gri renkten siyaha varan renklerde ta? y¨¹zeyinde birikmesinin bir sonucudur. Ta??n cinsine ve kirlili?i olu?turan kayna?a ba?l? olarak; kirin rengi, yap?s? ve y¨¹zeyle ili?kisi de de?i?ir. ?zellikle g?zenekli yap?daki do?al ta?larda oyuklarda biriken kirlilik, ?nemli ve temizli?i zor bir bozunma ?eklidir. Kirlili?in durumuna ve ta??n cinsine g?re, temizleme y?ntemi de farkl?la?maktad?r. ?ekil 8. ?zellikle ?ehir merkezine yak?n olan yap?larda s?kl?kla g?r¨¹len atmosferik kirlenme, yo?un ?ekilde kendini hissettirmektedir. Her ne kadar ilin meteorolojik ve tomografik yap?s? hava kirlili?inin yay?lmas?n? engelleyecek ?zellikte olmas?na kar??n ?zellikle kent merkezinde yayg?nla?an h?zl? n¨¹fus art???yla birlikte d¨¹zensiz kentle?meye ek olarak kalitesiz yak?t t¨¹ketimi hava kirlili?ine neden olmaktad?r [1]. Kentte, hava kirlili?ine neden olan etkenlerden birisi de motorlu ara?lardan kaynaklanmaktad?r. Artan n¨¹fusa ba?l? olan ara? say?s?n?n art???, yap?larda g?zlenen kirlenme ¨¹r¨¹nlerinin yo?unla?mas?na neden olmaktad?r. Ayr?ca ?ehirdeki en ?nemli sanayi kurulu?lar?ndan olan Mardin ?imento Fabrikas? ile Mardin Kire? Fabrikas?ndan ?evreye yay?lan kirleticiler ve partik¨¹ller ildeki emisyon y¨¹k¨¹n¨¹n ?nemli iki b?l¨¹m¨¹n¨¹ olu?turmaktad?r. ?aplar? 0,3 ¨C 0,6 mikron aras?nda de?i?en bu partik¨¹ller hava kirlili?inin en iyi bilinen etkisini tarihi bina cephelerinde g?stermektedir. 69
- 11. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) 3.2. Biyolojik bozunmalar Biyolojik yerle?im (geli?me, kolonizayon) ad? alt?nda de?erlendirilen, yap?lar?n y¨¹zeyinde likenler ve yosun gibi mikroflora ile ot t¨¹r¨¹ndeki bitki geli?imi, Mardin yap?lar?nda g?zlenen di?er bir bozunma t¨¹r¨¹d¨¹r. R¨¹zgarla ta??narak duvar ?rg¨¹s¨¹ i?indeki ufak bo?luklara, derz aralar?na veya ta?lar?n i?indeki bo?luklara yerle?en tohumlar?n, zaman i?inde b¨¹y¨¹yerek bitki haline gelmesidir. Bir biyolojik bozulma t¨¹r¨¹ olan bitkilenme, duvarlarda, ya da ?at? ?rt¨¹s¨¹nde ortaya ??kabilir. ?zellikle kullan?lmayan yap?larda yo?unlukla g?zlenen biyoa??nma, baz? durumlarda yaln?zca y¨¹zeyde b¨¹y¨¹yen otlar halinde sararak a?a? ?eklinde geli?ti?i de g?zlenmi?tir (?ekil 10). Baz? durumlarda, giderek b¨¹y¨¹yen bitki k?klerinin, ?evresindeki ta?larda ?atlak, par?a kopmas? gibi ba?ka bozunmalara da yol a?t??? saptanm??t?r. ?ekil 9. Mardin¡¯deki art?k kullan?lmayan yap?larda ?ok rastlanan bitki yerle?imine ait ?rnekler. Kara yosunlar? ve su yosunlar? (algleri) gruplar?n? kapsayan genel bir terim olan yosun olu?umu bir?ok eski yap?da g?zlenmektedir. Mardin¡¯de, yine bir?ok di?er kentte s?kl?kla g?r¨¹ld¨¹?¨¹ gibi ?o?unlukla temelden y¨¹kselen suyun ya da ?evre ko?ullar?n?n etkisiyle, duvarlar?n zemine yak?n b?lgelerinde ve g?lge alan b?l¨¹mlerinde kolonile?tikleri ve zamanla ta? y¨¹zeyinde ?ukurla?malara ve ?atlaklara neden olduklar? saptanm??t?r. Yosunlar, ayr?ca y¨¹zeyi kaplayarak gerisindeki duvar ?rg¨¹s¨¹n¨¹n nefes almas?n? engelledi?inden ve s¨¹rekli neme sebep olduklar?ndan, oksidasyon-red¨¹ksiyon reaksiyonlar?n? h?zland?rarak duvar yap?ta?lar?n? y?pratabilmektedirler. 70
- 12. DAL M., ?CAL A. D. ?ekil 10. Mardin¡¯deki ?zellikle ?ehir i?indeki yap?larda g?zlenen yosunla?man?n 1-2 milimetre aras?nda de?i?ti?i g?zlenmi?tir. Yosunlar, ayr?ca salg?lad??? asidik enzimlerle ta?? ayr??t?rarak ta? y¨¹zeyi ile kendi g?vdesi aras?nda ince bir toprak tabakas? olu?turmaktad?r. 3.3. ?nsanlar?n olu?turdu?u bozunmalar T¨¹m ¨¹lkede yayg?n olarak rastlanan antropojenik etmenlerin ba??nda, onar?m amac?yla yap?lan m¨¹dahaleler gelmektedir. Mardin¡¯deki bir ?ok yap?da ?imento ile yap?lan dolgu, tamamlama gibi uygulamalar, ta? y¨¹zeylerin boyanmas?, s?vanmas? ya da kaplanmas? gibi restorasyon denemeleri g?zlenmektedir (?ekil 12). ?zellikle bir?ok yap?da g?zlenen ?imento kullan?m?n bir sonucu olarak orijinal malzemenin ?atlad??? g?r¨¹lm¨¹?t¨¹r. ?imentolu har? ile temas halinde olan ta? y¨¹zeylerinde, tuzlanma ve par?alanma gibi bozunmalara rastlan?lm??t?r. Yine buna ba?l? olarak, ?imentonun nefes alan bir malzeme olmamas? nedeniyle kaplad??? ta? y¨¹zeyinin kurumas?n? geciktirmesi sonucu ta??n i? kesimlerinde olu?an bozunma ve ayr??malar?n ger?ekle?mi? olma olas?l??? olduk?a y¨¹ksektir. Kas?tl? tahrip anlam?na gelen vandalizm, g¨¹n¨¹m¨¹zde sosyal ve psikolojik bir sorun olup eski eserlerin bozunmaya u?ramas?ndaki di?er bir etmendir. Mardin¡¯in ?ehir i?erisindeki hemen t¨¹m yap?lar?nda, yap? duvarlar?n? olu?turan ta?lar?n ¨¹zerine sonradan yap??t?r?lan ??kartmalar ve duyurular, metal hane numaralar?n?n yan?nda grafiti uygulamalar? sonucunda yap?lar?n orijinal g?r¨¹nt¨¹s¨¹ne zarar verdi?i g?zlenmi?tir. 71
- 13. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) ?ekil 11. Restorasyon amac?yla ta??n ?atlamas?ndan sonra k?r?larak ayr?lmas?n?n engellenmesi i?in ?atlak b?l¨¹m¨¹n ?imento ile doldurularak onar?lmas?. 4. Sonu?lar Bu ?al??mada, ta? yap?lar?n ve eserlerin korunmas? ¨¹zerine yap?lan ara?t?rmalar?n sonu?lar?n?n de?erlendirildi?i ?e?itli kaynaklardan yararlan?lm??, koruma ¨¹zerine yap?lan ?al??malar?n derlemelerinden, kitap ve benzeri kaynaklarda elde edilen veriler toplanarak, ilgili alan?nda ?nemli bilgiler sunulmu?tur. Yay?nlanm?? ?al??malar?n sentez ve meta analizlerini de kapsayan ele?tirel bir de?erlendirme ?al??mas? olmas?n?n yan?nda, ?nceki ara?t?rmalar?n b¨¹t¨¹nle?tirilmesi ve de?erlendirilmesi yoluyla problemlerin a??klanmas?na y?nelik geli?meler sunulmu?tur. Her bozunma t¨¹r¨¹n¨¹n gerektirdi?i onar?m y?ntemi ve uygulama ko?ullar? farkl?d?r. Bu nedenle, bozunmalar t¨¹rlerine g?re net ve do?ru bir ?ekilde s?n?fland?r?labilirse, hasar verici etkilerin nas?l ortadan kald?r?laca?? ya da azalt?laca?? belirlenebilir. Bozunma t¨¹rlerini s?n?fland?r?rken uluslararas? alanda kabul g?rm¨¹? terimleri kullanmak ?al??malar?n ortak dilde olmas? i?in ?nemlidir. Eserlerin bozunma nedenlerinin kayna??n?n ara?t?r?larak saptanmas?, eski eserleri koruma ilkeleri a??s?ndan, konservasyon uygulamalar?n?n se?imi ve karar? i?in en ?nemli ilk ad?m? olu?turmaktad?r. G¨¹n¨¹m¨¹ze kadar yap?lm?? ya da hali haz?rda devam eden bir?ok onar?m ?al??malar?nda; ?zg¨¹n ta??n ?zelliklerinin yeterince tan?nmamas?, bozunma t¨¹rlerinin do?ru tespit edilememesi, edilse dahi bozunma fakt?rlerinin belirlenememesi, hasara uygun koruma uygulamas?n?n se?ilememesi, yanl?? malzeme se?imi gibi say?labilecek daha bir?ok hata sonucunda tarihi yap?lar?n g?r¨¹n¨¹?¨¹n¨¹n zedelendi?i ve yap?n?n ?zg¨¹n ayr?nt?lar?n?n yok oldu?u literat¨¹rde s?k?a ?ikayet konusu olmu?tur. Bu t¨¹r sorunlar?n ?n¨¹ne ge?ilebilmesi ve onar?mlar?n daha bilin?li 72
- 14. DAL M., ?CAL A. D. yap?labilmesine y?nelik bir ama?la haz?rlanan bu makale, ayni zamanda Mardin kentindeki tarihsel de?erleri ?ok b¨¹y¨¹k olan ta? eserlerin koruma uygulamalar?nda yararlan?labilecek bir kaynak olu?turmaktad?r. Ba?ar?l? bir koruma uygulamas?n?n, ba?ta ta??n cinsine, daha sonra ta?ta g?r¨¹len bozulmalara ve sa?lamla?t?rmada kullan?lacak ¨¹r¨¹nlerin t¨¹r¨¹ne, uygulama tekni?ine, penetrasyon kabiliyetine ve durabilitesine ba?l? oldu?u unutulmamal?d?r. Ayr?ca, ta? eserlerin temizlenme, onar?lma, sa?lamla?t?rma ve koruma a?amalar?ndan sonra d¨¹zenli aral?klarla bak?mlar?n?n yap?lmas? halinde eserlerin daha uzun s¨¹re ya?amalar? sa?lanabilmektedir. B?ylece k¨¹lt¨¹r miras?m?z olan ta? eserler gelecek nesillere kazand?r?labilir. Kaynaklar [1] Mardin Valili?i, ?evre ve ?ehircilik ?l M¨¹d¨¹rl¨¹?¨¹, ?evre Durum Raporu, Mardin, (2011). [2] ICOMOS-ISCS, 200ICOMOS-ISCS: Illustrated Glossary on Stone Deterioration Patterns, Paris, (2008). [3] Fitzner, B., Heinrichs, K. & Kownatzki, R., Weathering forms at natural stone monuments ¨Cclassification, mapping and evaluation. International Journal for Restoration of Buildings and Monuments, 3, 2, 105-124, (1997). [4] ?cal, A.D., Dal, M., Do?al Ta?lardaki Bozunmalar, Mimarl?k Vakf? ?ktisadi ??letmesi, ?stanbul, (2012). [5] Fitzner, B., Documentation and evaluation of stone damage on monuments. - In Kwiatkowski, D. & L?fvendahl, R. (ed.): Proceedings of the 10th International Congress on Deterioration and Conservation of Stone, Stockholm, ICOMOS, Sweden, 27 June - 2 July 2004, 2, 677-690, (2004). [6] Heinrichs, K., Diagnose der Verwitterungssch?den an den Felsmonumenten der antiken Stadt Petra/Jordanien.- Dissertation - RWTH Aachen, Aachener Geowissenschaftliche Beitr?ge, Band 41, Wissenschaftsverlag Mainz, Aachen, (2005). [7] Price, D.G., Weathering and weathering process, Quarterly Journal of Engineering Geology, 28, 243-252, (1995). [8] Dal, M., ?cal, A.D., Investigations on Stone weathering of Ottoman Architecture: A Kirklareli Hizirbey Kulliye case study, Paripex-Indian Journal of Research, 2, 11, (2013). [9] Siegesmund, S., Auras, M., Snethlage, R. (eds.), Stein. Zerfall und Konservierung, Edition Leipzig, Leipzig, (2005). [10] ?cal, A. D., Deterioration of Archaeological Environment in the Eastern Mediterranean, Homer Yay?nevi, Istanbul, (2000). [11] K¨¹?¨¹kkaya, A. G., Ta?lar?n Bozulma Nedenleri ve Koruma Y?ntemleri, Birsen Yay?nevi, ?stanbul, (2004). [12] Dal, M., Irgas, C., Do?al ta?lar ¨¹zerindeki biyolojik organizmalar?n alterasyondaki rol¨¹, Trakya Universty Journal Engineering Science, 13, 1, 41-55, (2012). [13] Dal, M., Umaro?ullar?, G., A petrografic and chemical analysis of the degree of deformation in historical building stones in Edirne, International Journal of Scientific Research, 3, 3, 392-395, (2014). 73
- 15. BAUN Fen Bil. Enst. Dergisi, 19(1), 60-74, (2017) [14] Dal, M., ?cal, A. D., Limestone used in Islamic religious architecture from Istanbul and Turkish Thrace, METU Journal of the Faculty of Architecture, 30, 1, 29-44, (2013). [15] Dal, M., Dolomitics stones at historical buildings in Edirne, 2nd International Symposium on Architect Sinan-Spirit of the Place Edirne, 13-14 April 2006, Trakya University, Congress&Cultural Center Edirne/TURKEY, 73-84, (2006). [16] Dal, M., Clay minerals and their effects at stones of Edirne historic building, Trakya University Journal of Engineering Sciences, 13, 1, 31-39, (2012). [17] Dal, M., Trakya b?lgesi tarihi yap?lar?nda kullan?lan karbonatl? ta?lar?n bozunma nedenleri, T.C. Ba?bakanl?k Vak?flar Genel M¨¹d¨¹rl¨¹?¨¹ Vak?flar Dergisi, 34, 2, 47-59, (2010). 74