College 3: In de stad gebeurt het door Prof.dr. Wim Blockmans
Vanaf de tiende eeuw groeit in heel Europa de bevolking en neemt het aandeel van de stedelingen toe, uiteraard met regionale verschillen en schommelingen in de tijd. Die beweging begint in Itali谷 en daar is ze tot in de zestiende eeuw ook het verst ontwikkeld. De Lage Landen volgen als een goede tweede. Tot heden toe is het stedelijk netwerk hier bijzonder dicht gebleven, al verschuift de kern regelmatig. De grotere steden vormen door hun intensieve sociale interactie de bakermat voor creativiteit op alle gebieden. Hun onderlinge competitie zorgt voor de dynamiek van het systeem als geheel.
Wim Blockmans (Antwerpen, 1945) is een Belgisch historicus en studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Gent, waar hij in 1973 promoveerde op een proefschrift over burgers en politiek in Vlaanderen in de late Middeleeuwen. Na zijn afstuderen werkte hij aan de Universiteit van Gent en aan de Erasmus Universiteit. In 1987 werd hij hoogleraar Middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Van 2002 tot 2010 was hij tevens rector van het Netherlands Institute for Advanced Study. In september 2010 nam hij als hoogleraar afscheid van de Universiteit van Leiden. Blockmans is lid van vier Academies.
Hij publiceert voornamelijk over de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne tijd, zoals Metropolen aan de Noordzee. Geschiedenis van Nederland 1100-1560, 2010, Emperor Charles V 1500-1558, London 2001 en Eeuwen des Onderscheids. Geschiedenis van de Europese middeleeuwen, 2002, 2011 (i.s.m. P. Hoppen測brouwers).
1. De dynamiek van stedelijke
netwerken in de Lage Landen
12de-16de eeuw
Wim Blockmans
Amsterdam
7 februari 2014
2. De grootste havens in Europa, 2011
in miljoenen metrieke tonnen
Rotterdam
Antwerpen
Hamburg
Novorossiysk
Amsterdam
Marseille
Bremen
a
a
435
187
132
116
93
88
81
3. De Lage Landen negen eeuwen de
belangrijkste Europese gateway
Rotterdam was in 2012 de vierde grootste haven in
de wereld, als enige niet-Aziatische onder de top-15
5 van de 7 grootste havens in Europa liggen aan de
Noordzee
3 daarvan in de Lage Landen, waaronder nrs. 1 en 2
Daarnaast nog een dicht netwerk van secundaire
havens
Vlissingen, Zeebrugge, Gent, Duinkerke, Calais
Hoe die langdurige centrale functie verklaren ?
3
7. Stabiel stedelijk netwerk
dankzij interne dynamiek
Rivierendelta reikt diep landinwaarts
Zeehavens met steeds grotere capaciteit en
bereikbaarheid
Evolutie naar steeds grotere concentraties
Kern = gateway : toegang tot netwerk van
markten in achterland
Productiecapaciteit ?
Koopkracht ?
8. Natuurlijke veranderingen in de Delta
Verzanding
Rijn estuarium: Utrecht, Katwijk/Leiden
IJssel estuarium: Kampen
Zwin: Brugge, Sluis
Hydrografische veranderingen: opening van de
Westerschelde in de 15de eeuw
Zeeland, Schelde-armen : Bergen op Zoom Arnemuiden
8
10. Kaart Trier Calais
gezien vanuit de Noordzee delta, 1557
11. Verstedelijking
Anno 1500 1/3 van 2,6 miljoen in XVII
Provinci谷n leeft in steden
Holland 1514 : 44% van 254.000 inwoners in
stad
Bewoningsdichtheid
Vlaanderen 72 inwoners per km族
Holland
63
Brabant
39
13. Stadsbevolking
1300
in regio Boven-Schelde 7 steden van 20.000 tot 30.000
inwoners
Brugge 46.000, Gent 65.000
Dordrecht, Utrecht 10.000 20.000
1500
Antwerpen, Brussel 25.000 30.000
Mechelen, s Hertogenbosch 20.000
Leiden, Haarlem, Delft, Amsterdam 12.000 14.000
1560
Antwerpen 100.000
Amsterdam 30.000
14. Stedelijke cultuur
Kritische massa intensifieert interactie
Mogelijkheid tot diversificatie, specialisatie
Secularisering binnen religieus wereldbeeld
Leken nemen zorg en onderwijs over
Mechanische tijd, werkklok
Typisch burgerlijke uitingen
Zelfbestuur
Zichtbare hand in markt en arbeidsverhoudingen
Winstberekening
Realisme
Schutters, rederijkers
17. Connectiviteit
Toenemend belang van maritiem transport van
massa-goederen over lange afstanden vanaf ca.
1300
Wijn, graan, bier, zout, haring, wol, hout, pek, teer, ijzer
Toename van het laadvermogen van schepen
De Lage Landen verbinden de Middellandse Zee en
de Atlantische kusten met Noordzee en Baltische Zee
De havens integreren de continentale en / wereldeconomie
Het achterland: hoe groot zijn de markt en de
productiecapaciteit, hoe goed de verbindingen ?
17
19. Amsterdam en het Gelderse
rivierengebied
Verbindingen tussen Midden-Rijn en Noordzee
Richtingen
via Dordrecht, Zeeland zuiden
Via IJssel Zuiderzee, Hanzegebied
Producten
Rijnwijn, hout, metaal, steen haring, zuivel, zout
20. Gelres stagnatie
Rivierhandel wijkt voor kustvaart
Amsterdam wordt centrale doorvoerhaven
tussen Oostzee en Noordzee Zuiden
Hollands-Zeeuwse visserij + vrachtvaart +
scheepsbouw
Toegang tot Zuidnederlandse markten
(Pruisisch) graan, bier, zuivel, haring, turf
Gelderse steden klein, achterland heeft weinig
te bieden
21. Dynamiek van de stedelijke kernen
Centrum
Atrecht
12-13de
Brugge
14-15de
Antwerp
15-16de
Adam
17de
Bevolking
25.000
45.000
100.000
200.000
Makelaars
Consulaten
Banken
Beurs
HandelaarBankier
Handelscies.
met factors
Beurs
Keizerrijk
Wisselbank
commerci谷le Familiale
organisatie Compagnie
Protectie
Handelaars
gilde
Stedenbond
Economisch
systeem
Jaarmarkt
Jaarmarkt
Jaarmarkt
Compagnies Dispositionshandel
Hanze
koloni谷n
Admiraliteit
VOC, WIC
21
21
22. Zetels van de Duitse Hanze
Brugge 1470
Antwerpen 1560
23. Toegankelijkheid
Atrecht was primair via landwegen verbonden met
andere productie- en marktcentra (Champagne)
Brugge was aanvankelijk goed verbonden met de zee
en met een rijk achterland, maar de verzanding
vereiste overslag op kleine bootjes
Voorhavens Damme, Sluis, Arnemuiden
Antwerpen kon wel zeeschepen laten aanmeren, maar
lag ver van zee
Arnemuiden als voorhaven
Uitstekende landverbindingen met Keulen en Frankfurt
Amsterdam had alle troeven
24. Imitatie en Innovatie
Complementaire buren
Concurrentie en samenwerking
Transfer van know-how, kapitaalsinvesteringen
Arbeidsmigratie volgt werkgelegenheid
Gestaag groeiende schaal van de activiteiten
Meer efficiency in de organisatie, beperking
transactiekosten
Schaalvoordelen
Centrale positie in de groeiende wereld-economie
24
27. Continu誰teit door vermogen tot
aanpassing
Delta verbindt de dichtst bevolkte en economisch
verst ontwikkelde regios
Continu谷 vraag en aanbod in de grote steden
Regionale verschuivingen gingen gepaard met
structurele aanpassing aan de expanderende wereldeconomie en aan politieke condities
Gateways integreren economische regios over
politieke en religieuze grenzen heen
Monarchale oorlogen en repressie verstoren de
economische ontwikkeling: Karel V en Filips II
27