Neoplazi
- 1. Neoplazi Neoplazi yeni bir doku oluşmasını ifade eder. Oluşan bu kitleye neoplazm denir. Aslen şişlik anlamına gelen tümör deyimi de neoplazm anlamında kullanılmaktadır. Tümör, normal dokuların gelişmesini aşan, normal dokulara uyum göstermeyen ve kendisini oluşturan uyaranın yok olması durumunda bile büyümeye devam eden anormal bir doku kitlesidir. Kanser terimi ise, tüm kötü huylu tümörleri kapsayan bir deyimdir. Benign (selim, iyi huylu) ya da malign (habis, kötü huylu) tüm tümörlerin, çoğalan neoplastikhücreler ile bunlara çatkı görevini sağlayan bağ dokusu ve kan damarlarından oluşan iki ana komponenti vardır. İnsan organizmasındaki tüm doku ve hücrelerden tümör gelişebilir. ADLANDIRMA Tümörler, biyolojik davranışlarına göre benign, malign ve ikisi arasında yer alan intermediyer olmak üzere üçe ayrılır. İntermediyer olanların nasıl bir klinik gidiş göstereceğini belirlemek güçtür. Bazen iyi huylu tümörler de, yerleşim bölgelerine bağlı olarak kötü bir klinik gidiş gösterebilirler. Tümör adlandırmasında en çok kullanılan yöntem histolojik ya da sitolojik sınıflamadır ve doku ya da hücre adının sonuna kimi eklerin bağlanması ile yapılır. Om ya da -oma eki benign tümörleri simgeler. Malign tümörler için bu ek, tümörepitel kökenli ise "karsinom", bağ ve destek dokusu kökenli ise "sarkom"dur. Örneğin, fibröz dokunun benign tümörü fibrom, malign tümörü fibrosarkomdur. Tümör adlandırmasında kullanılan "blastom" ya da "blastoma" eki ise tümörün embriyonelhücreleri taklit ettiğini belirtir. Bu eki alan tümörler genellikle çocukluk çağında gözlenen malign tümörlerdir. Örneğin, retinadan orijin alan retinoblastom, böbrekten orijin alan nefroblastom gibi. Mikroskopik yapısına ya da dış görünümüne dayanılarak da adlandırılan pek çok tümör türü vardır. BENİGN VE MALİGN TÜMÖRLERİN ÖZELLİKLERİ Büyüme Hızı Benign tümörler genellikle yavaş, kanserler hızlı büyür ve zamanla yayılarak hastayı ölüme götürür. Özellikle hormona bağımlı benign tümörlerin büyüme-si bir süre sonra durabilir, hatta küçülebilirler. Örneğin, uterus düz kasının benign tümörü (myomauteri) menopoz sonrası küçülebilir. Çok nadir de olsa kanserlerin de küçüldüğü, hatta aniden kaybolduğu görülmüştür. İnvazyon Malign tümörlerin komşu dokuya yayılması olayıdır. Benigntümörler kitlesini genişleterek büyürler ve genellikle kapsülleri vardır. Kanserler ise büyürlerken çevre dokuların içerisine ilerler ve onları harab ederek yerlerini alırlar. Bu nedenle çevre dokudan iyi sınırlı görünmezler.
- 2. Metastaz Kanserin, birincil (primer) odakla aralarında bir devamlılık olmaksızın vü-cudun başka doku ve organlarına yayılması olayıdır. İnvazyon kabiliyeti olan kanser hücreleri kan ve lenf damarlarına veya vücut boşluklarına girerek vücudun başka organ ve dokularına yayılır ve oralarda yeni tümör odakları oluşturur. Genel olarak büyük, hızlıbüyüyen malign tümörlerin metastaz yapma kabiliyetleri yüksektir. METASTAZ YOLLARI Kanserler başlıca; vücut boşlukları ve yüzeyleri, lenf damarları, kan damarları yoluyla yayılırlar. Vücut Boşlukları ve Yüzeyleri Yoluyla Yayılma Malignneoplazmın vücut boşluklarını çevreleyen yüzeylere ulaşması ile, tümörden kopan hücreler tohum rolü görerek o vücut boşluğuna komşu diğer doku ve organlara yayılabilir. Bu yolla yayılma en sık peritoneal boşlukta (karın boşluğu) ve özellikle over kaynaklı kanserlerde görülür. Lenf Damarları Yoluyla Yayılma Karsinomların yayılması genellikle bu yolla olmaktadır. Sarkomlar nadiren lenfatiklerle yayılır. Ancak lenf damarları ve kan damarları arasında pek çok bağlantılar olduğu için, lenf yoluyla yayılma sırasında kan yoluyla yayılma da söz konusu olabilir. Lenf yollarına giren kanser hücreleri bölgesel lenf düğümlerine ulaşır ve burada tutularak kanserin yayılmasına bir süre engel oluşturulur. Ancak lenf düğümü kanser hücreleri ile dolduğunda veya lenf düğümüne erişen kanser hücrelerinin burada yerleşip büyümelerinden bir müddet sonra diğer lenf düğümlerine yayılma olabilir. Kan Damarları Yoluyla Yayılma Sarkomlar daha çok bu yolla yayılırlar. Ancak, karsinomlar da bu yolu kullanabilirler. Özellikle venöz damarların çeperi kanser hücreleri tarafından kolayca invaze edilebilir ve koparak kan akımına giren kanser hücreleri başka organ ve dokulara yayılabilir.Ayrıca sonuçta venöz dolaşıma katılan lenf akımı nedeniyle de, lenf yollarına giren tümör hücreleri kan akımına karışabilir. Arter duvarları ise tümör invazyonuna oldukça dirençlidir. Kan dolaşımı yoluyla metastazlar en sık karaciğer ve akciğerde görülür. Vücutta geniş bir yer tutan iskelet kaslarına metastaz oluşumu nadirdir. Bunun sebebi tam olarak bilinmemektedir.
- 3. KANSERLERİN DERECELENDİRME VE EVRELENDİRMESİ Kanserler tümör hücrelerinin diferansiyasyon (tümörün kökenini aldığı normal hücrelere yapısal ve fonksiyonel olarak benzerliği) kabiliyetlerine ve mitoz sayılarına göre,malignite düzeyini saptamak amacıyla I'denIV'e kadar derecelendirilirler. Grade olarak ifade edilen bu derecelendirmede Grade I iyi diferansiyasyonu ifade eder ve genelde hastalığın daha iyi bir gidiş göstereceği anlamına gelir. Stage olarak ifade edilen evrelendirme ise kanserin yayılma düzeyinin saptanması amacıyla primer tümörün büyüklüğü, bölgesel lenf düğümü metastazı bulunuşu, uzak organ ve doku metastazlarının olup, olmayışı dikkate alınarak yapılır. Evrelendirme, hastalar için uygun tedavi seçiminde önem taşır. TÜMÖRLERİN ETKİLERİ İyi ya da kötü huylu olsunlar, tümörlerin vücut üzerinde etkileri: ■Bulundukları yer ve hacimleri ile çevre dokular üzerinde oluşturdukları basınç atrofisi ve istila, ■Hormon sentezi gibi fonksiyonel aktivite gösterebilmeleri, ■Değişik miktarlarda kanama ve sekonderinfeksiyonlara neden olmaları, ■Yırtılma gibi nedenlerle oluşturdukları akut semptomlara bağlı olarak ortaya çıkar. Ayrıca kanserlerin son döneminde şiddetli kilo kaybı, iştahsızlık, güçsüzlük ve anemi ile karakterli "kaşeksi" tablosu görülür. TÜMÖR ETYOLOJİSİ 1.Endogen Etkenler Endogen etkenler genellikle kansere eğilim oluşturan nedenlerdir. Bunlar; kalıtım (heredite), ırk ve coğrafik faktörler, yaş, alışkanlıklar ve sosyal koşullar, cinsiyet vehormonlar, immunolojik faktörler, prekanseröz hastalıklar ve lezyonların mevcudiyetişeklinde sınıflandırılabilir. Kalıtım Annesi ve babası kanserden ölen şahısların sıklıkla akıllarına gelebilen bir soru, kendilerinin de kansere yakalanıp yakalanmayacakları konusudur. İnsan kanserlerindeki genetik temeli çevresel etkilerden ayırdetmek zordur. Genetik yapı kanser oluşumu için yeterli bir şart olmamakla beraber önemli bir yardımcı etken olabilir. İnsanda seyrek olarak görülen bazı tümörler kalıtsal olarak soylara taşınmaktadır. Örneğin, gözden çıkan bir tümör olan ve genellikle ilk üç yaş içerisinde ortaya çıkan retinoblastom%40 olguda ailevidir. Kolonlarda çok sayıda poliplerle (iyi huylu tümör) karakterli bir hastalık olan familyalpolipozis koli de herediter tümörlerdendir ve olgularda, 50 yaş civarında %100 oranında kolon karsinomu gelişir. Irk ve Coğrafik Faktörler Coğrafik bölge ve ırka bağlı olarak kanser türlerinin görülme oranında tesbit
- 4. edilenfarklılıkların çoğu iklim şartları, toprak ve su, diyet, alışkanlıklar gibi çevresel faktörlere bağlıdır. Amerikalı kadınlarda çok sık gözlenen meme kanseri, Japon kadınlarında seyrektir. Deri kanserleri beyaz ırkta sık, zencilerde ise seyrektir. Yaş Her yaş grubunda tümör görülebilmekle beraber, kanserler daha ziyade 55 yaşın üzerindeki insanlarda ortaya çıkmaktadır. Erişkinlerde tümörler sıklıkla vücudun dış ve iç yüzeylerini döşeyen epitel ve yaşlanmakla birlikte bazı değişikliklere uğrayan organlardan (örneğin erkeklerde prostat, kadınlarda meme, uterus ve overler) köken alır. Çocuklarda ise tümörler çoğunlukla hızla gelişme gösteren doku ve organlardan köken alır. Örneğin kemikiliği, kemik, olgunlaşmamış sinirsel elemanlar gibi. Alışkanlıklar ve Sosyal Koşullar Alkol alışkanlığı, ağız, yutak, gırtlak ve yemek borusu kanseri riskini artırmaktadır. Ayrıca alkolik siroz oluşumuna da yol açarak dolaylı yoldan karaciğer karsinomu riskini artırmaktadır. Amerika'da, 1989'da, kanser nedenli ölümlerin birinci sırasını kadın ve erkeklerde akciğer kanseri almaktadır. Kadınlarda meme kanseri akciğer kanserinden 3 kat daha fazla görülmekle beraber, tedavi oranının yüksek olması nedeniyle kanser nedenli ölümlerin ikinci sırasında yer almaktadır. Akciğer kanserlerinin gelişmesinde, erkeklerde %77 oranında, kadınlarda ise %43 oranında sigara alışkanlığı sorumlu tutulmaktadır. Sigara alışkanlığı olanlarda ağız, yutak, gırtlak, yemek borusu, pankreas ve mesane kanseri riski de artmaktadır.Meslekleri nedeniyle fiziksel ve kimyasal karsinojenlerle çeşitli yollardan temaslarda da ilgili doku ve organlarda kanser riski artar. Cinsiyet ve Hormonlar Bazı tümörlere erkeklerde, bazılarına ise kadınlarda daha çok rastlanılır. Bu durum daha ziyade seks hormonları ile ilişkili görünmekle beraber, alışkanlıklar, meslek ve çevre koşulları, immunolojik ve genetik faktörler de etkin olabilir. İmmunolojik Faktörler Konağın immunolojik durumu tümör oluşumu için önemli bir faktördür. İmmunitesi kusursuz bir konakta oluşan kanserler belkide hücresel bağışıklık nedeniyle yok ediliyor olabilirler. 2.Eksogen Etkenler Kimyasal Maddeler (Kimyasal Karsinojenler) ■Alkilleştirici maddeler ■Polisiklik ve heterosiklikaromatik hidrokarbonlar ■Aromatik aminler, amidler, azo boyaları ■Bitki ve mikrobiyal ürünler ■Diğerleri (Örneğin; Vinylchloride gibi endüstriel ürünler, krom, nikel, asbest gibi inorganik maddeler, bazı ilaçlar)
- 5. Fiziksel Etkenler Fiziksel etkenler başlıca radyasyon, ısı ve mekanik etkilerdir. ■Radyasyon: Ultraviyole ışınları (U.V.) ve iyonizan radyasyonun (X ve gamma ışınları,alfa ve beta partikülleri, protonlar, nötronlar) somatik mutasyona sebep olarak insan ve deney hayvanlarında tümör oluşturduğu tesbit edilmiştir. Olayda, radyasyonun cinsi, dozu,maruz kalma süresi ve kişiye ait faktörlerin (yaş, hormonal durum, immunite vs.)de rolü vardır. Radyasyonla oluşan kanserler arasında birinci sırayı lösemiler (kan kanseri) almaktadır.İkinci sırada meme, akciğer ve tükrük bezi kanserleri gelmektedir. Deri, kemik ve gastrointestinal yol nisbeten dirençlidir. Tedavi gayesiyle kullanılan radyasyonun bile karsinojenik olabildiği gösterilmiştir. ■Isı: Yanma nedeniyle oluşan nedbe yerlerinden çıkan karsinom oranı yüksektir. ■Mekanik etkiler: Bir kezlik fizik yaralanmanın (travma) kansere sebep olabileceği çokşüphelidir. Ancak travma ile örneğin bir nevüs'ün (ben) malign tümöre dönüşebileceğibilinmektedir. Ayrıca iyi oturmayan diş protezlerinin sürekli tahrişi ile ağız karsinomlarıgelişebilir. Safra ve böbrek taşları ile beraber karsinom görülme sıklığı da fazladır.Hastalarda kullanılan yapay protezlerle de tümör oluşma ihtimali akıldan çıkarılma-malıdır. Canlı Etkenler Canlı etkenler arasında en önemlisi viruslardır. Bakteri ve parazitlerle oluşan kronik iltihap bölgelerinden tümörler çıkabilmektedir. Ancak burada etken iltihabın oluşturduğu kronik tahriştir. Kanserin başlıca belirti ve bulguları nelerdir? Kanserin belirti ve bulguları köken aldığı doku ve organlara göre değişir. Hatta bazen hiç belirti ve bulgu vermeden kontrol muayenelerinde kanser tanısı konulabilir. Şu belirtilere dikkat edilmelidir: · Dışkılama ve idrar alışkanlıklarında değişiklikler · Uzun süren, iyileşmeyen yaralar · Beklenmeyen kanama ve akıntılar · Meme veya başka organlarda elle hissedilen şişlikler · Yutma güçlüğü veya hazımsızlık · Siğil ve benlerde belirgin değişiklik
- 6. · Uzun süren ses kısıklığı ve öksürük Bu bulgular her zaman kanser demek değildir. Ancak nedenlerinin belirlenmesi için mutlaka bir doktora başvurmayı gerektirirler. Kanser bulaşıcı bir hastalık olmayıp, erken tanısı ve tedavisi mümkün bir hastalık gurubudur. TÜMÖRLERDE TEDAVİ VE HEMŞİRELİK BAKIMI 1.Cerrahi Tedavi:Tümörün cerrahi olarak çıkarılmasıdır. 2.Kemoterapi:Antineoplastik ilaçlarla tedavi.Kemoterapi sistemik bir tedavidir.Verilen ilaç kan dolaşımına katılarak tüm vücudu dolaşır ve hedef organlardaki kanser hücreleri dışında sağlıklı hücreleri de öldürebilir. 3.Radyoterapi:Yüksek doz x ışınları veya diğer yüksek enerjili ışınlar kullanarak kanser hücrelerinin öldürülmesi. 4.İmmünoterapi:organizmanın kendi savunma sistemlerini aktive ederek güçlendiren bir tedavi yöntemidir. HEMŞİRELİK BAKIMI -Psikolojik sorunların giderilmesi -Beslenme ve sıvı ihtiyacının karşılanması -Yorgunluk ve halsizliğin giderilmesi -Bulantı ve kusmanın giderilmesi -Diyare ve konstipasyon durumunun giderilmesi -Kanamanın önlenmesi -Ağrı kontrolü