Qti- qida toksikoinfeksiyaları
- 1. QIDA TOKSIKI INFEKSIYALAR ABBASƏLİZADƏ XƏYALƏ 74 A
- 2. Qida toksikoinfeksiyalarının şərti patogen bakteriyalar və onların toksinləri tərəfindən törədildiyi haqda çoxsaylı məlumatlar mövcuddur. Bu məlumatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, digər infeksiyalardan fərqli olaraq QTİ-nin baş verməsi üçün qida məhsullarında bakteriyaların toplanması ilə yanaşı əsas yeri onların ifraz etdikləri ekzotoksinlərin toplnaması tutur.
- 3. ETİOLOGİYASI QTİ-nin törədicilərinə insan orqanizmindən kənarda ekzotoksin ifraz edən bir çox şərti patogen bakteriyalar aiddir. Ekzotoksinlərdən mədə və bağırsaq boşluğuna maye və mineralların ifrazını gücləndirən enterotoksinləri və hüceyrə membranlarının zədələnməsinə , onlarda zülal mübadiləsinin pozulmasına səbəb olan sitotoksinləri göstərmək olar. QTİ-nin tez-tez rast gəlinən, enterotoksinlər ifraz edən törədicilərindən Cl.perfiringes, Proteus vulqaris, Proteus mirabilis, Bacillus cereus kimi bakteriyaları göstərmək olar. Bu və ya digər ştamları enterotoksin ifraz edən digər QTİ törədicilərini- Klebsiella, Enterobakter, Citrobakter, Cerratia, Pseudomonas, Aeromonos, Edwardsiella və s. də qeyd etmək lazımdır. Xəstəlik yalnız toksin ifraz edən ştamlar tərəfindən törədilir.
- 4. EPİDEMİOLOGİYASI QTİ-nin törədiciləri təbiətdə geniş yayılmışdır və hər yerdə rast gəlinir. Adətən infeksiya mənbəyini müəyyənləşdirmək olmur. Lakin bəzi hallarda, məsələn, stafilokokk etiologiyalı QTİ-da dərisində müxtəlif irinli xəstəliklər, angina, rinofarinfit, farinqobronxit, pnevmoniya və digər xəstəliyi olanlar infeksiya mənbəyi ola bilərlər.
- 5. • Digər törədicilər (Cl.perfiringes, B.cereus, Pr.vulqaris,mirabilis) insanların və heyvanların ifrazatları ilə xarici mühitə yayılırlar. Yoluxma yolları fekal- oraldır və alimentar yolla olur. Stafilokok intoksikasiyası çox vaxt infeksiyalaşmış süd məhsulları, şirniyyatlar, ət, balıq, tərəvəz məhsulları ilə yoluxurlar.Protey və klostridilər zülali ərzaqlarda, əsasən onların konservlərində geniş yayılmışlar. Bacillus isə elə də tələbkar olmayıb müxtəlif qida məhsullarında sürətlə çoxalırlar.
- 6. PATOGENEZİ QTİ-nin patogenezi və kliniki şəkli əsasən törədicinin növündən, ekzotoksinin miqdarından və qidada ola biləcək digər bakterial mənşəli toksiki faktorlardan asılıdır. Enterotoksinlərin təsirindən mədə-bağırsaq epitel hüceyrələrinin ferment sistemində dəyişikliklər baş verir. Bu zaman morfoloji dəyişikliklər baş vermir. Belə ki, enterotoksinlər adenilatsiklaza və quanilatsiklaza fermentlərini fəallaşdırır, selikli qişa hüceyrələrində bioloji fəal maddələr olan tsiklik AMF və QMF turşularının əmələ gəlməsi sürətlənir. Toksinlərin təsirindən prostoqlandinlərin, histaminlərin, bağırsaq hormonlarının və digər bioloji fəal maddələrin əmələ gəlməsi də artır. Bütün bunlar mədə -bağırsaq boşluqlarına maye və elektrolitlərin ifrazını artırır. Qusma, ishal baş verir.
- 7. Sitokinlərin təsirindən epitel hüceyrələrinin membranı zədələnir və onlarda zülal sintezi pozulur. Bağırsaq selikli qişasının tamlığı pozulur, bakteriyaların keçməsinə şərait yaranır. Yerli olaraq mikrosirkulyasiyanın pozulmasına, selikli qişada iltihabi dəyişikliklərə və intoksikasiyanın inkişafına səbəb olur.
- 8. PATALOJİ ANATOMİYASI Nadir hallarda rast gəlinən ölüm hadisələri zamanı mədə və nazik bağırsaq selikli qişalarında hiperemiya, bəzən isə epitelin qopması qeyd edilir. Digər üzvlərdə müxtəlif dərəcələrdən olan , intoksikasiya və hemodinamik pozğunluqlar nəticəsində inkişaf edən distrofik dəyişikliklər aşkar edilir.
- 9. KLİNİKASI Inkubasion dövr 30 dəq-dən 24 saata qədər, çox vaxt 2-6 saat davam edir. Xəstəlik kəskin başlayır. Mədə bulanması meydana çıxır və tezliklə qusma qoşulur. Qusma nadir hallarda bir dəfə olur. Çox vaxt təkrarlanır, bəzən inadlı, qarşısıalınmaz, əzabverici, üzücü olur. Qusma ilə demək olar ki, eyni zamandaishal da başlanır.
- 10. • Defekasiya tezləşir, gündə 1 dəfədən 10-15 dəfəyə çata bilir. Nəcis çox sulu, duru olub, enteritik xarakter daşıyır. Selik, qan olmur. Xəstələrin bəzilərində epi- və mezaqastrumda tutmaşəkilli ağrılar olur.
- 11. • Qısa müddətli hərarət yüksəlməsi də qeyd edilir. Xəstələrdə mədə-bağırsaq simptomları ilə yanaşı intoksikasiya- üşütmə, hərarətin yüksəlməsi, mülayim baş ağrıları, zəiflik, halsızlıq müşahidə edilir. Hərarətin maksimuma-38-39° C-ə çatması xəstəliyin ilk saatlarda olur və 12-24 saatdan sonra normaya enir.
- 12. • Obyektiv olaraq xəstənin rəngi avazımış, bəzən sianozlaşmış, ətraflarda soyuma qeyd edilir. Dil bozumtul –ağ ərplə örtülür. Qarın palpasiyada yumşaq, epiqastral nahiyədə, az hallarda göbəkətrafında ağrılar olur.
- 13. • Ürək-damar sistemində də dəyişikliklər bradikardiya (qızdırma olarsa taxikardiya), hipotoniya qeyd olunur. Tonlar karlaşır, zirvədə sistolik küy eşidilir.
- 14. • Bəzi hallarda huşun itməsi, qısamüddətli kollaptoidal vəziyyət inkişaf edir. Dəfələrlə təkrarlanan qusma və ishal olarsa, dehidratasiya, demielinizasiya və asidoz əlamətləri meydana çıxır. Dəri turqorunun enməsi, diurezin azalması, ətraf əzələlərdə qıcolmalar inkişaf edir.
- 15. • Bəzi xəstələrdə qaraciyər, dalaq böyüyür. Hemoqrammada neytrofilli leykositoz, EÇS-in bir qədər yüksəlməsi olur. Xəstəlik əsasən 1-3 gün davam edir.
- 16. • Cl.perfiringes-in patogenezində ifraz etdiyi αvə β-toksinlər daha çox əhəmiyyət kəsb edirlər. Selikli qişanı zədələyərək sorulma prosesi pozur, qana keçərək daxili orqanlara yayılırlar, onların hüceyrə mitoxondrilərini zədələyirlər. Damar divarını da zədələyib hemorragik əlamətlərə sabəb olurlar. Qastrit, qastroenterit əlamətləri üstün olan yüngül formayla yanaşı, nekrotik enterit, anaerob sepsisin inkişafı olan ağır fomalar da olur. Əsasən göbəkətrafında ağrılar, ümumi zəiflik olur. Defekasiya gündə 20 dəfəyədək artır. Düyü həlimini xatırladır.qarında güclü ağrılar, mədə bulanması, qusma, qanlı ishal qey edilir. Dehidratasiya, hipovolemik şokdan başqa, KBÇ, İTŞ da inkişaf edə bilər.
- 17. • CL.difficile-nin törətdiyi xəstəlik- psevdomembranoz kolit- ağır diareya, hipovolemik şok, yoğun bağırsağın toksiki genişlənməsi, kor bağırsağn perforasiyası, trombohemorragik sindromlarla xarakterizə olunur. Xəstəliyin başlağıcında aparıcı rolu A toksini oynayır. Onun təsirindən bağırsaqda qansızmalar və maye ifrazının artması baş verir. B toksin isə sitopatik effektə malikdir. Toksinlərin birgə təsiri hüceyrə membranın zədələnməsinə, mikrosirkulyasiya və zülal sintezinin pozulmasına səbəb olur. Çoxsulu, yaşıla çalan, kəskin çürüntü iyi verən, qan qarışıq ishal yaranır. Qarında şiddətli, tutmaşəkilli ağrılar olur.
- 18. • C tipindən olan klostridilər nekrotik enteritin törədiciləri hesab olunurlar. Xəstəliyin inkişaf etməsində qidalanmanın pis olması (zülal çatışmazlığı) və həzm sistemi fermentləri fəallığının zəifləməsi müəyyən rol oynayır. Xəstəlik qarında güclü tutmaşəkilli ağrılarla başlayır. Mədə bulanması, qanlı ishal olur. İTŞ, peritonit baş verə bilər. Letallıq 40 %-ə çatır.
- 19. • Ərzağa düşən proteylər sürətlə artıb çoxalsalarda onların orqanaleptik xüsusiyyətlərini dəyişmirlər. Zülalları parçalamırlar. Ərzaqlarda orqanaleptik dəyişikliklərin olması onlara proteylərlə birgə digər sporlu çürümə bakteriyalarının da düşməsini göstərir. Xəstəlik 2-24 saat davam edən inkubasion dövrdən sonra kəskin başlanır. Hərarət ağırlığından asılı olaraq normal, subfebril vəya yüksək ola bilər. Ağrılar çox vaxt epiqastral nahiyədə, bəzən isə qarına yayılmış olur. Xəstədə mədə bulanması, təkrari qusmalar, çoxlu, üfunətli, gündə 1-2 dəfəfən 10- 15 dəfəyədək olan ishal olur. Xəstələrin bir qismində ishal ət suyunu xatırladır. Tenezmlər, yalançı çağırışlar olmur. Dili nəm, ərpli olur, qarın bir qədər köp, palpasiyada yumşaq olur. Ağır hallarda kollaptoidal vəziyyət ola bilər. Rəng avazıyır, sianoz, ətrafların soyuması, ürək tonlarının karlaşması, nəbzin sapvari olması, qan təzyiqinin düşməsi olur.
- 20. • Stafilokok mənşəli QTİ- enterotoksinlər ifraz edəbilən ştamlar tərəfindən törədilir. Xəstəlik mənbəyi xəstə insan və heyvanlar hesab edilir. Ərzaq məhsullarının xarici görünüşündə, iyində, dadında heç bir dəyişiklik olmur. Qızdırma, qaynatma toksinlərin yüksək davamlılığına görə toksikoinfeksiyanın qarşısını almır. Inkubasion dövr 30 dəq-dən 6 saatadək olur. Qarında tutmaşəkilli kəskin, kəsici ağrılar olur. Tezliklə mədə bulanmsı, qusma qoşulur. Temperatur normal və ya subfebril olur. Bəzən 38-39°C-dək arta bilər. Xəstəlik getdikcə artan zəiflik, rəngin avazıması, ətrafların soyuması, qan təzyiqinin düşməsi xarakterikdir. Bununla belə ağır gedişlərdə belə xəstəliyin ilk gününün axırlarında yaxşılaşma və sağalma baş verir. Bəzən 2-3 gün müddətində yüngül zəiflik qalır.
- 21. AĞIRLAŞMALARI QTİ-nin ağırlşmalarına nadir hallarda rast gəlinir. Bununla belə dehidratasion şok, elektrolit mübadiləsində olan pozğunluqlarla (hipokalemiya) əlaqədar kəskin ürək –damar çatışmazlığını göatərmək olar. Digər ağırlaşmalar (septik xarakterli, nekrotik enterit və s.) çox nadir hallarda qeyd edilir və adətən xəsətnin xəstəlikdən öncəki vəziyyəti ilə əlaqədar olur.
- 22. DİAQNOZU QTİ-nin diaqnostikasında klinik-epidemioloji məlumatların mühim əhəmiyyəti vardır: a) xəstəliyin kəskin başlanması və klinik əlamətlərin içərisində qastrit və qastroenterit əlamətlərinin aparıcı olması; b) Bədən temperaturunun normal və ya subfebril olması, yüksək temperaturun tək-tək, az xəstədə qeyd edilməsi və qısa müddətli olması; c) Inkubasion dövrün qısa olması və xəstələrin qısa müddətdə, çox vaxt bir günə sağalması; d) Qrup halında xəstələnmə və xəstələrin hamısının eyni qidadan istifadə etməsi; e) Xəstəliyin partlayış xarakteri daşıması, bir neçə saat ərzində eyni qidadan istifadə edənlərin hamısının xəstələnməsi kimi məlumatlar diqqətlə araşdırılmalıdır.
- 23. Xəstəliyin laborator diaqnostikasında bakterioloji üsul əsas yer tutur. Pataloji material kimi qusuntu kütləsi, mədə yuyuntusu, nəcis, istifadə olunmuş qida qalıqları götürülür. Cl.Difficile törətdiyi QTİ-da instrumental müayinələrdən – rektomanoskopiya və fibromanoskopiyadan da istifadə etmək olar. Belə ki, RRS zamanı selikli qişanın kövrəkliyi, tez zədələnməsi, hiperemiyalı, ödemli olması aşkar edilir. Selikli qişada dənəvərlik, hemorragiyalar, psevdomembranlar və bağırsağın hərəki funksiyasının yüksəlməsi qeyd edilir.
- 24. DİFFERENSİAL DİAQNOZU QTİ-nin bir sıra kəskin bağırsaq infeksiyaları (vəba, salmonelloz, dizenteriya, NAQ infeksiya, virus diareyaları, botulizm vəs.), mədə-bağırsaq sisteminin xroniki xəstəliklərinin kəskinləşməsi, qarın üzvlərinin cərrahi xəstəlikləri (kəskin appendisit), ginekoloji patologiyalar, MSS xəstəlikləri (menengit, subaraxnoidal qansızma ), hipertonik krizlər, miokardın infarktı, ağır metal duzları, fosfor üzvi birləşmələri, zəhərli göbələklərlə və digər mənşəli qida zəhərlənmələri ilə, eyni zamanda müxtəlif etiologiyalı QTİ-nı bir-birindən də differensiasiya etmək lazım gəlir.