Rynek pracy w Szwajcarii
- 1. MARCIN SENDERSKI RYNEK PRACY W SZWAJCARII1 Wprowadzenie Wiedza o szwajcarskim rynku pracy, jak i og坦lna wiedza o stanie szwajcarskiej gospodarki, bywa z reguy wyjtkowo skromna. Wiecznie neutralny alpejski kraj, nie bdcy czonkiem Unii Europejskiej, a przez to znajdujcy si niejako na marginesie zainteresowa europejskiej ekonomii, rzadko kiedy jest ujmowany w popularnych statystykach i rankingach. To niewtpliwa strata, bo zastosowane w tym kraju w ostatnich latach regulacje rynku pracy uczyniy ze wiatowego lidera pod wzgldem niskiej stopy bezrobocia2. Stopa bezrobocia w w ybranych krajach na pocztku 2002 roku Niemcy Kraje UE-15 Szw ajcaria 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% 8% 9% Niezwykle intrygujcym jest fakt, 甜e w tym niespena 8-milionowym kraju, wedug danych za 2001 rok zarejestrowanych byo zaledwie 67 tysicy bezrobotnych, co stanowio poni甜ej 2% populacji aktywnej zawodowo3. Jak ilustruje to wymownie powy甜szy wykres, Szwajcaria wyr坦甜nia si na tym tle wr坦d pozostaych, wysoko rozwinitych pastw. Gdyby wzi pod uwag wasnoci szwajcarskiego rynku pracy, taki stan spenia warunki po temu, by by zakwalifikowany jako paradoks. Ot坦甜, w kraju bank坦w praktycznie nie istnieje prawna ochrona pracy, a okres wypowiedzenia wynosi maksymalnie 3 miesice. Mimo to strajki s w Szwajcarii zjawiskiem niesychanie rzadkim, a konflikty na linii pracodawca-pracobiorcy rozwizywane s w 1 Opracowano na podstawie tekstu Michaa Dbrowskiego i Marcina Jaworka pt. Szwajcarski rynek pracy (Miesicznik Polityka Spoeczna nr 1/2003). Ich tekst powsta z kolei na bazie opracowania Heinza Wernera o tytule Rynek pracy w Szwajcarii mao znany przykad sukcesu (oryg. Arbeitsmarkt Schweiz ein noch wenig beachtetes Erfolgsmodell) z maja 2002 roku. 2 Wedug najnowszych danych bezrobocie w Szwajcarii nieco wzroso i obecnie ksztatuje si na poziomie 3-4%. 3 Przy czym bezrobocie to ma w du甜ej mierze charakter strukturalny i praktycznie nie notuje si go na przykad w sektorze bankowym, bdcym ikon szwajcarskiej gospodarki.
- 2. pierwszej kolejnoci w drodze wewntrzzakadowego dialogu. Wbrew powszechnej opinii, Szwajcaria posiada nawet w swoim ustawodawstwie pojcie pacy minimalnej. Trzeba jednak w tym miejscu zaznaczy, i甜 jest ona ustalona na tyle nisko, 甜e nie odgrywa szczeg坦lnie istotnej roli w ksztatowaniu si poda甜y miejsc pracy. Do czynnik坦w paradoksalnych zaliczy nale甜y tak甜e niski wzrost gospodarczy i dugi tydzie pracy, o kt坦rych bdzie mowa w dalszej czci tego opracowania. Gar danych statystycznych Ciekawie prezentuje si na przestrzeni ostatniej dekady udzia os坦b dugotrwale bezrobotnych w og坦lnej liczbie zarejestrowanych, przy czym za osoby dugotrwale bezrobotne uznano poszukujcych pracy od co najmniej jednego roku. W 1998 stanowili oni 32,5% og坦u, w 2000 roku ju甜 niewiele ponad 20%, by w 2002 roku osign imponujcy poziom 11,5%. Jednoczenie doprowadzono do systematycznego spadku przecitnego okresu trwania bezrobocia, wyra甜onego w wartociach bezwzgldnych. O ile jeszcze w 1999 roku okres ten wynosi 225,5 dni kalendarzowych, w 2000 roku 180,7 dni, to za 2002 rok wyliczono go na poziomie 133,4 dni. Od poowy lat osiemdziesitych notowano stay wzrost bezwzgldnej liczby zatrudnionych, najwikszy w latach 1985-1993. Du甜a w tym zasuga cudzoziemc坦w. Mimo restrykcyjnych przepis坦w dotyczcych zatrudnienia cudzoziemc坦w4, stanowi oni a甜 20% siy roboczej (wr坦d pastw OECD 5 Szwajcaria ustpuje pod tym wzgldem tylko Luksemburgowi). Szczeg坦lnie potrzebni s pracownicy wysoko wykwalifikowani. Co jednak甜e warte podkrelenia, w rodowisku obcokrajowc坦w notuje si r坦wnie甜 wy甜sze ni甜 przecitne bezrobocie. Struktura zatrudnienia W kraju ze stolic w Bernie szczeg坦ln popularnoci cieszy si praca czasowa. W latach dziewidziesitych zatrudnienie w niepenym wymiarze wzroso dwunastokrotnie, z 2% do 24%. Pod tym wzgldem wr坦d pastw grupy OECD Szwajcaria plasuje si na trzeciej pozycji, tu甜 za Holandi i Australi. Oczywicie wikszo z grona zatrudnionych w niepenym wymiarze chtnie pracowaaby du甜ej, ze wzgldu na wy甜sze ni甜 w Europie Zachodniej zarobki. Kolejn charakterystyczn cech szwajcarskiego rynku pracy jest spory odsetek przedsibiorc坦w prowadzcych samodzieln dziaalno gospodarcz. Stanowi oni 18% czynnych zawodowo, podczas gdy ten odsetek w krajach o por坦wnywalnym stanie gospodarki wynosi 11%. Szwajcaria okupuje pozycj lidera tak甜e pod innym wzgldem. Czynnych zawodowo jest 80% siy roboczej, co przy przecitnej 66% dla kraj坦w OECD prezentuje si fenomenalnie. Warto napomkn, 甜e w grupie wiekowej 55-64 lata pracuje 70% obywateli Szwajcarii (przy 39% w OECD). Dyskusyjna jest jednak przyczyna takowego stanu rzeczy. Przejcie na wczeniejsz emerytur nie uchodzi w Szwajcarii za rozwizanie korzystne i szczeg坦lnie atrakcyjne. Subpopulacji w wieku powy甜ej 55 lat przychodzi zatem z pomoc wspomniana struktura rynku, na kt坦rym 4 Szwajcaria utrzymuje ograniczenia w dostpie do rynku pracy dla obywateli nowych pastw czonkowskich Unii Europejskiej do 2011 roku. Ponadto, obowizuje zasada pierwszestwa w dostpie do zatrudnienia dla spoecznoci lokalnej. Regionalne biura porednictwa pracy (RAV) maj ponadto za zadanie weryfikowa, czy na lokalnym rynku brakuje odpowiednio wyksztaconych kandydat坦w do wykonywania danej pracy. Dopiero w坦wczas cudzoziemiec otrzyma pozwolenie na pobyt oraz prac. Zezwolenie kr坦tkoterminowe obejmuje okres od 4 miesicy do roku, dugoterminowe od roku do 5 lat. Napyw obcokrajowc坦w nie mo甜e tak甜e przekroczy ustalanych na dany rok kontyngent坦w. 5 OECD Organizacja Wsp坦pracy Gospodarczej i Rozwoju.
- 3. znale添 mo甜na stosunkowo wiele ofert odpowiedniej dla ludzi starszych pracy czasowej. Na uwag zasuguje r坦wnie甜 poka添ny wska添nik aktywnoci zawodowej u kobiet, cho czas ich pracy uzale甜niony jest w du甜ym stopniu od koniunktury i wysokoci zarobk坦w6. Paradoks wzrostu gospodarczego Wr坦d kraj坦w grupy OECD Szwajcaria posiada najni甜szy wzrost gospodarczy. Od lat osiemdziesitych oscyluje on w granicach 2%. Wzr坦s nieznacznie w drugiej poowie lat dziewidziesitych, lecz i tak utrzymuje si poni甜ej redniej w OECD (ni甜szy wzrost maj aktualnie jeszcze Czechy i Japonia). Pomimo tak niskiego wzrostu, kraj zegark坦w i czekolady nale甜y do najbogatszych na wiecie. Mo甜e zdumiewa wci甜 rosnce zatrudnienie, og坦lny dobrobyt oraz wysoka liczba czynnych zawodowo os坦b. Szwajcaria jest przykadem na to, 甜e wska添nik wzrostu gospodarczego nie zawsze stanowi skuteczny miernik oceny gospodarki danego pastwa. Tydzie pracy w Szwajcarii to 42 godziny. Wr坦d starych pastw Unii Europejskiej, jedynie w Wielkiej Brytanii pracuje si du甜ej. Warto wskaza tak甜e na mae zr坦甜nicowanie pac w poszczeg坦lnych sektorach gospodarki i wzgldn stabilno pac realnych, notowan od drugiej poowy lat dziewidziesitych. Brak wzrostu pac realnych r坦wnie甜 m坦gby by poczytany, w tym wypadku niesusznie, jako czynnik negatywny. Tu zdaje si on mie znaczenie neutralne. Szwajcarski model reformy rynku pracy W pocztkach lat dziewidziesitych w Szwajcarii zaobserwowano niepokojcy wzrost bezrobocia. W 1997 roku osigno ono najwy甜szy poziom, przekraczajc 5%, przy czym w niekt坦rych regionach stopa bezrobocia dochodzio do poziomu 6%. Uwa甜a si, 甜e przyczyny pogorszenia si sytuacji na rynku pracy le甜ay g坦wnie w zbyt atwym dostpie do wiadcze dla bezrobotnych. Kluczowe zao甜enia radykalnej reformy prezentoway si nastpujco: wprowadzono sie regionalnych centr坦w porednictwa pracy (niem. RAV Regionales Arbeitsvermittlungszentrum), kt坦re objy obszar caego kraju7; zainicjowano szereg aktywnych rodk坦w polityki rynku pracy; wprowadzono jednolity krajowy system wiadcze dla 40 prywatnych i publicznych kas dla bezrobotnych. rodki na zwalczanie bezrobocia objy organizacj program坦w doszkalania bezrobotnych, program坦w zatrudnienia czasowego, wczajc w to kreowanie nowych miejsc pracy przez sektor publiczny. Obowizuje jednak zasada nie tworzenia konkurencji sektorowi prywatnemu. Ponadto, zatrudnieni w takim charakterze nie s zwolnieni z obowizku dalszego poszukiwania normalnego zatrudnienia. 6 Wedug bada empirycznych przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii i USA, wzrost lub spadek pac realnych praktycznie nie ma wpywu na stopie aktywnoci zawodowej m甜czyzn, natomiast kobiety s skonne zrezygnowa z pracy przy niskich pacach, jak i zwikszy swoj aktywno zawodow przy pacach wysokich (por. David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch Mikroekonomia, s. 314-315, Warszawa 2003) 7 Stao si tak pomimo faktu, i甜 Szwajcaria jest pastwem federalnym, o wysokim stopniu niezale甜noci kanton坦w. Do wspomnianej reformy pozytywnie ustosunkoway si jednak wszystkie jednostki administracyjne.
- 4. Efekty reformy Do 1998 roku w kraju Alp powstao 150 regionalnych centr坦w porednictwa pracy, kt坦re finansowane byy w du甜ym stopniu z ubezpieczenia od bezrobocia. G坦wne zadania RAV scharakteryzowano nastpujco: intensywne doradztwo dla poszukujcych pracy, rozpoczynajce si ju甜 w momencie rejestracji bezrobotnego; kontrola i wyjanienia w sprawie uprawnienia do wiadcze spoecznych; przydzia wolnych miejsc pracy; kontrola uprawnie podmiot坦w trudnicych si porednictwem pracy; poszukiwanie (cznie z kreowaniem) nowych miejsc pracy. Interesujcym i pouczajcym jest fakt, 甜e spor坦d 3 tysicy pracownik坦w RAV, a甜 dwie trzecie to porednicy. W polskich urzdach podobn funkcj peni co dziesity zatrudniony w urzdzie pracy. RAV podlega staej i wnikliwej kontroli i ocenie wynik坦w pracy, dokonywanej przez niezale甜nych ekspert坦w. Przy tej ocenie bierze si pod uwag cztery wska添niki. Dotycz one w g坦wnej mierze skutecznoci w unikaniu dugotrwaego bezrobocia. Najlepsze urzdy otrzymuj dodatkowe zastrzyki finansowe na sw dziaalno. Zasiki W wyniku reformy ograniczono dopuszczalny okres pasywnego pobierania zasiku dla bezrobotnych. Okres ten ustalono na poziomie 150 dni roboczych, przy czym dla os坦b starszych limit ten wynosi 400 dni roboczych. Praktyczn innowacj jest tak甜e kontrolowanie bezrobotnego pod ktem stwierdzenia, czy rzeczywicie poszukuje on pracy w czasie pobierania zasiku. W tym celu stworzono specjalny formularz, na kt坦rym bezrobotny musi uzyska od pracodawcy piecztk i podpis zawiadczajcy ch podjcia pracy. Bezrobotny w Szwajcarii musi zo甜y w urzdzie co najmniej 10 takich formularzy miesicznie! Ponadto, jeli po zakoczeniu okresu pasywnego pobierania zasiku bezrobotny nie znajdzie 甜adnego miejsca pracy, jest zobligowany do uczestnictwa w programach rynku pracy. Odmowa zgody na uczestnictwo r坦wna si zaprzestaniu wypacania wiadcze dla tej osoby. System Zwischenverdienst Oryginalnym pomysem szwajcarskiej reformy jest implementacja pomysu zwanego Zwischenverdienst8. Istota tego rodka sprowadza si do faktu stosowania dopat do pensji os坦b, kt坦re wyszy ze stanu bezrobocia i podjy prac, na tyle jednak 添le patn, 甜e ich aktualna pensja jest ni甜sza od zasiku, kt坦ry mogyby pobiera, gdyby pozostay w grupie bezrobotnych. Sam system ma, rzecz jasna, szereg ogranicze i zabezpiecze. Mo甜na go pobiera maksymalnie przez 24 miesice. Podsumowanie Reforma szwajcarskiego rynku pracy, przeprowadzona czciowo przy wsp坦udziale OECD, w wielu aspektach przyniosa po甜dane rezultaty. Cho szczytowy okres zjawiska bezrobocia, przypadajcy na pierwsz poow lat dziewidziesitych, ksztatowa si na poziomie 5%, a wic zdecydowanie ni甜ej ni甜 w Polsce, warto rozwa甜y zasadno wdro甜enia niekt坦rych zao甜e szwajcarskiej reformy w naszym kraju. 8 W jzyku polskim nie istnieje dobre tumaczenie tego sowa.