sanat felsefesi
- 1. 7.nite: ESTET聴K ve SANAT FELSEFES聴 Estetik ve Sanat Felsefesi | Estetiin Temel Sorular脹 | Felsefe A巽脹s脹ndan Sanat | Sanat Eseri | Estetiin Temel Kavramlar脹 | Estetiin Temel Sorunlar脹na Yakla脹mlar | Ortak Estetik Yarg脹lar脹n Varl脹脹n脹 Reddedenler | Ortak Estetik Yarg脹lar脹n Varl脹脹n脹 Kabul Edenler Duyguya indirgenebilen ba脹ms脹z bilgi dal脹na estetik denir. Estetik "g端zel" 端zerine d端端nme, onun ne olduunu a巽脹klamad脹r. Estetik s端je ile estetik obje aras脹ndaki ilgiyi g旦sterir. Estetiin y旦neldii ey, g端zelliktir. Duyusal olan脹n g端zellik ile olan ilgisini ele al脹r. G端zelliin felsefesi olarak ortaya 巽脹kan estetik, insan taraf脹ndan yap脹lm脹 olan ya da doada bulunan g端zel eylere y旦nelir; bizim g端zel diye nitelediimiz bu eylerle ilgili tecr端belerimizde ve yarg脹m脹zda s旦z konusu olan deerleri, tav脹rlar脹 ve standartlar脹 analiz eder. Estetik ile sanat felsefesi aras脹nda bir ay脹r脹m yapmak gerekir. Estetik, doada ve sanatta g端zeli konu edinir. Estetiin, doa ya da sanat ayr脹m脹 yapmadan dorudan doruya g端zellie y旦neldii yerde, sanat felsefesi, yaln脹zca sanata ve sanattaki g端zellie y旦nelir. Sanat felsefesi, insan脹n meydana getirdii eserleri ele alan, sanata dair yaratmalar脹n ve zevklerin anlam脹n脹 inceleyen bir felsefe dal脹d脹r. Doadaki g端zellii de konu edinen estetiin bir dal脹 olmaktad脹r. Sanat felsefesi sadece sanattaki g端zelle ilgilenir. Estetik hem doadaki g端zel ile hem de sanattaki g端zel ile ilgilendiinden sanat felsefesinden daha genitir. 聴nsanda ho duygular uyand脹ran, g端nein bat脹脹, k脹y脹ya vuran dalgalar estetiin konusu olabildii halde sanat felsefesinin konusuna girmez. Sanat deeri ta脹yan bir tablo ise hem sanat felsefesinin hem de estetiin konusuna girer. Sanat felsefesinin temel kavram ve problemleri, estetiin de temel kavram ve problemleridir. Sanat felsefesinde, "sanat巽脹", "sanat eseri", "sanat eserini ortaya koyma etkinlii" ve "beeni" gibi kavramlar g旦z 旦n端nde bulundurulmutur. Sanat巽脹, sanat eserini yaratan kiidir; kendi alan脹na g旦re baz脹 maddeler kullan脹r; onlara bi巽im verir. Bu etkinlik sonucu bir 端r端n ortaya 巽脹kar. Bu 端r端n beeni ta脹yorsa, sanat eseri olma 旦zellii kazan脹r. 1. Estetiin Temel Sorular脹 G端zellik nedir? G端zel olarak nitelediimiz eyi g端zel yapan fakt旦rler nelerdir? G端zellik, onu alg脹layan 旦zneden ba脹ms脹z bir deer midir? Sanat nedir? Sanat eserine duyulan estetik tepkiyle, doadaki g端zellie duyulan estetik tepki aras脹nda ne fark vard脹r? Sanat eseri nas脹l olumutur?
- 2. 2. Felsefe A巽脹s脹ndan Sanat Felsefe a巽脹s脹ndan sanata bak脹ld脹脹nda, sanat脹n ne olduu, sanat yap脹t脹n脹n nas脹l olutuu, sanat巽脹n脹n yap脹t脹n脹 nas脹l ortaya koyduu irdelenir. Bu sorulara filozoflar farkl脹 a巽脹klamalar getirmilerdir. a. Taklit Olarak Sanat Bu anlay脹a g旦re doan脹n m端kemmellii ve g端zellii vard脹r. Sanat巽脹 da doada var脹lan bu g端zellii eserinde taklit eder. Taklit, ger巽eine ne kadar yak脹nsa o kadar g端zeldir. Platon ve Aristoteles sanat脹n taklitten ibaret olduunu ileri s端rm端lerdir. b. Yaratma Olarak Sanat Bu anlay脹a g旦re doada ideal g端zellik ve m端kemmellik yoktur. M端kemmellii yaratan, deimeler d端nyas脹nda deimeyene, 旦l端ml端l端端n d端nyas脹nda 旦l端ms端zl端e ulamaya 巽al脹an, sanat巽脹d脹r. Eer sanat巽脹 巽al脹malar脹na kendi kiiliinin ve yarat脹c脹 g端c端n端n damgas脹n脹 vuramam脹sa, 端rettii 端r端nde estetik deer yoktur. Bu kurama g旦re, doan脹n 端rettiklerinde ancak sanat eserlerine bir benzerlikten s旦z edilebilir ve sanat eseri, doa 端r端nlerinden fazla bir eydir. Sanat巽脹, hayal g端c端n端 ve yarat脹c脹 yan脹n脹 kullanarak doadan ald脹脹 izlenimleri ay脹klar, birletirir ve bir anlat脹ma d旦n端t端r端r. Bu anlat脹m脹n sanat eseri olmas脹 i巽in de 旦zg端n ve tek olmas脹 gerekir. Bu g旦r端端n temsilcisi Croce'dir. c. Oyun Olarak Sanat Bu yakla脹m, sanat ile oyun aras脹ndaki benzerlikten dolay脹 bir ba kurar. Buna g旦re oyun da sanat da insan脹 ger巽ek d脹脹 bir d端nyaya y旦neltir. Hayal g端c端ne dayan脹r; fayda g端tmeyip, bizzat kendileri i巽in yap脹lan etkinliklerdir. 聴nsan oyun oynarken de, sanatla ura脹rken de kendisini megul eden problemlerden uzakt脹r, adeta kendisini unutur ve mutlak bir 旦zg端rl端k i巽inde var olur. Temsilcisi Schiller'dir Schiller'in, "聴nsan oynad脹脹 s端rece tam insand脹r" s旦z端, insan脹 ger巽ek 旦zg端rl端e ancak sanat kavuturabilir, anlam脹ndad脹r. 3. Sanat Eseri Bir eyin sanat eseri say脹labilmesi i巽in belirli 旦zelliklere sahip olmas脹 gerekir. Sanat eseri doal nesnelerden farkl脹d脹r. Doal oluumlar sonucunda ortaya 巽脹kan varl脹klar g端zel olsalar bile, sanat eseri olamazlar. Sanat脹n temel 旦zelliklerinden biri, onun, insan脹n yarat脹c脹 g端c端ne bal脹 olmas脹d脹r. 聴nsan脹n estetik tav脹r ve
- 3. deeriyle yapt脹脹 duyusal ya da d端端nsel bir etkinliktir. Sanat eseri kendisine y旦nelen al脹mlay脹c脹 i巽in bir deer ta脹r. Sanat eseri, esiz, kendine 旦zg端 nitelikleriyle biriciktir. 端nk端 sanat巽脹, eserini ortaya koyma s端recindeki duygular脹n脹 bir kez yaayabilir; yineleyemez. Mehmet Akif, 聴stiklal mar脹n脹 yazarken yaad脹脹 duygular脹n脹 bir defal脹k yaam脹t脹r. Bu nedenle "聴stiklal mar脹n脹 tekrar ben bile yazamam" demitir. Buna g旦re seri olarak 端retilen nesneler sanat eseri olarak nitelenemezler. Sanat eserinin estetik haz ve heyecan vermesinin d脹脹nda bir amac脹 yoktur. Pratik ama巽larla kullan脹lmak i巽in oluturulmu nesneler sanat eseri olarak nitelenemezler. 4. Estetiin Temel Kavramlar脹 G端zellik Problemi: G端zellik, hemen her filozofta farkl脹 bi巽imde tan脹mlanm脹t脹r. Platon, g端zellii bir idea olarak g旦r端r. Platon'a g旦re sanat, g端zel ideas脹n脹 taklit etme olduundan, yap脹lan eser ne kadar ideaya yakla脹rsa o oranda g端zel olur. Aristoteles'e g旦re g端zellik ahenktir, d端zendir, s脹n脹rd脹r. 聴nsan脹n alg脹 s脹n脹rlar脹n脹 ve kavray脹 g端c端n端 aan 巽ok b端y端k bir ey, g端zel olamaz. Plotinos'a g旦re g端zellik, Tanr脹sal akl脹n evrendeki 脹脹mas脹d脹r. Madde, Tanr脹sal ak脹ldan (聴deadan) pay almazsa 巽irkindir. Hegel'e g旦re g端zellik, Mutlak Ruh'un duyularla kavranabilen g旦r端n端leridir. Yani her eyin ilkesi olan 聴dea'n脹n duyulara g旦r端n端端d端r. Kant'a g旦re g端zel, 巽脹kar g旦zetmeksizin holanman脹n nesnesidir. G端zellikte, pratik ama巽 g端tmeyen bir d端zen vard脹r. G端zellik problemi, doada ve sanatta g端zelin ne olduu problemi ile i巽 i巽edir. Sanat felsefesinin konusu, sanattaki g端zelliktir. Bir k脹s脹m filozoflar "Doa, sanat脹 taklit ediyor" (Oscar Wilde), "Biz romantik olduktan sonra dalar g端zelleti" (Delacroix) gibi s旦zleriyle sanat g端zelliinin bizi doay脹 kavramaya g旦t端rd端端n端 belirtirler.
- 4. 5. Estetiin Temel Sorunlar脹na Yakla脹mlar a. Estetik Yarg脹lar脹n Yap脹s脹 Estetik yarg脹lar, dini, bilimsel ve ahlaki yarg脹lardan farkl脹lar g旦sterir. Dini yarg脹lar脹n inan巽la ilgili olduu, ahlaki yarg脹lar脹n eylemlerle ilgili olduu yerde, estetik yarg脹lar "g端zel" ya da "巽irkin" diye nitelenen bir varl脹kla ilgili beeni yarg脹lar脹d脹r. Bilimsel yarg脹lar脹n objektif bir nitelii olduu yerde estetik yarg脹lar 旦zneldir; 聴nsanlara g旦re deiir. b. Ortak Estetik Yarg脹lar脹n Olup Olmad脹脹 Acaba sanat eseri g端zel deerini kendisinde mi ta脹r; yoksa g端zellik, bizim ona y端klediimiz bir ey midir? Bu konuda iki kar脹t g旦r端 vard脹r: Biri nesnelci g旦r端, dieri 旦znelci g旦r端. Nesnelci g旦r端e g旦re, eser, g端zellik deerini kendisinde ta脹r. G端zellik insandan ba脹ms脹z olarak vard脹r. Bir nesne g端zel ise, insan onu al脹mlasa da al脹mlamasa da g端zel olmaya devam eder. Bu g旦r端te olanlar, ortak estetik yarg脹lar脹n varl脹脹n脹 kabul ederler. znelci g旦r端, insandan ba脹ms脹z bir estetik deerin olamayaca脹n脹 savunur. Bu g旦r端tekilere g旦re bir eser, deerini, insanda uyand脹rd脹脹 duygulardan, estetik yaant脹dan al脹r. Yoksa eser kendi ba脹na estetik bir deer ta脹maz. Dolay脹s脹yla bu g旦r端tekilere g旦re ortak estetik yarg脹lar olamaz.
- 5. ba. Ortak Estetik Yarg脹lar脹n Varl脹脹n脹 Reddedenler Her insan脹n kendine g旦re bir beenisi vard脹r. T端m insanlarda beeninin 旦l巽端s端 olabilecek bir kural, bir ilke yoktur. Her beeni ayn脹 derecede ge巽erlidir. Biri sanat m端ziini beenirken, bakas脹 pop m端ziini beenebilmektedir. Her sanat eseri, sanat巽脹n脹n kendi 旦z benliinden kaynakland脹脹 i巽in, sanat巽脹n脹n ruhunda oluan estetik beeni hakk脹nda herkesin kabul edecei genel ge巽er yarg脹lara var脹lamaz. Bireyler, sanat巽脹lar脹n eserlerinden kendi ruhsal yap脹lar脹na g旦re farkl脹 izlenimler al脹rlar ve farkl脹 senteze ula脹rlar. Bu g旦r端端n 旦nemli temsilcisi Croce'dir. bb. Ortak Estetik Yarg脹lar脹n Varl脹脹n脹 Kabul Edenler Bu anlay脹a g旦re g端zellik, b端t端n nesnelerde farkl脹 derecelerde bulunmaktad脹r; bu bireyin kiisel deneyimlerinden, al脹kanl脹klar脹ndan, tercihlerinden ba脹ms脹z olarak vard脹r. rnein Selimiye Camisi, d端nyada hi巽bir insan kalmasa da yine g端zellik deerini ta脹yacakt脹r. Platon: G端zel, bir idea olarak ger巽ekten vard脹r. 聴dealar, dier 旦zellikleri yan脹nda kendinden g端zeldir. As脹l g端zellik, hi巽bir zaman deimeyen ger巽eklik olan g端zellik ideas脹d脹r. Ak脹l sahibi her varl脹k i巽in g端zel ideas脹 ortakt脹r. 端nk端 o ak脹lla kavran脹r. Aristoteles: G端zellik, uyum, oran ve 旦l巽端l端l端端n kaynat脹脹 b端t端nd端r. Hegel: G端zellik, Mutlak ruhun duyulur nesnelerde g旦r端n端r hale gelmesidir. Kant: G端zellik, nesnenin ta脹d脹脹 bir deerdir. 聴nsanlar holar脹na giden ya da gitmeyen bir eyi duygular脹na g旦re deerlendirirler. Estetik yarg脹 beeni duygusuna dayan脹r. Ona g旦re bu beeni duygusu her insanda bulunan ortak beeniyle a巽脹klan脹r. Kant'a g旦re bir insan sanat eseri kar脹s脹nda, "Bu g端zeldir" derken, dier insanlar脹n da onu g端zel bulmas脹n脹 ister. "Bir iire g端zel diyorsam, herkesin onu g端zel bulmas脹n脹 beklerim" der. G端zel beenisi, 巽脹kars脹z bir hazd脹r. 聴nsanlar 巽脹kar g旦zetmeden bir nesneye y旦neldiinde ayn脹 g端zellii g旦recektir.