�ݺ�ߣ

82
Rice Market Economics
เศรษฐศาสตร์ตลาดข้าว
โดย รศ.สมพร อิศวิลานนท์ นักวิชาการอาวุโส สถาบันคลังสมองของชาติ
และผู้ประสานงานโครงการ “งานวิจัยเชิงนโยบายเกษตร”
ภายใต้การสนับสนุนของสำ�นักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.)
ข้าวนึ่งไทย…ท�ำอย่างไรจึงจะเพิ่มโอกาส
ในตลาดส่งออก
ในจ�ำนวนสินค้าข้าวส่งออกของไทย ข้าวนึ่งหรือข้าวพาร์บอยล์นับว่าเป็นสินค้าที่น่าจับตาและหากมีการ
บริหารจัดการทางการตลาดและห่วงโซ่อุปทานระหว่างแหล่งผลิตต้นน�้ำสู่ตลาดปลายน�้ำให้ดีแล้ว การขยายตลาด
ส่งออกข้าวนึ่งของไทยจะยังมีโอกาสเพิ่มขึ้นได้อีกมากแม้ว่าในช่วงสองปีที่ผ่านมา นโยบายรับจ�ำน�ำข้าวทุกเมล็ดใน
ระดับราคาสูงของรัฐบาลที่ผ่านมาจะท�ำให้ปริมาณการส่งออกข้าวนึ่งของไทยลดลงไปอย่างมากพร้อมๆ กับการ
หดตัวของตลาดการค้าข้าวนึ่งไทยทั้งในตลาดแอฟริกาและตลาดตะวันออกกลางก็ตาม
หากดูสถิติการส่งออกข้าวนึ่งของไทยในช่วงเกือบ 10ปีที่ผ่านมา การส่งออกข้าวนึ่งของไทยได้ขยายตัวเพิ่ม
ขึ้นอย่างมาก จากจ�ำนวน 1.5 ล้านตัน ในปี 2546 ได้ปรับเพิ่มขึ้นและมีปริมาณการส่งออกสูงสุดเป็น 3.43 ล้านตัน
ในปี 2554 ซึ่งเพิ่มขึ้นกว่าเท่าตัวในรอบสิบปีที่ผ่านมา ส�ำหรับในปี 2555 และปี 2556 ปริมาณการส่งออกข้าวนึ่ง
ได้ลดลงมาประมาณเกือบครึ่งหนึ่งอันเป็นผลจากนโยบายการผูกขาดตลาดข้าวของภาครัฐที่ได้แต่ยกระดับราคา
ให้สูงแต่ไม่ได้มีกลไกในการยกระดับเชิงคุณภาพและคุณค่าของสินค้าข้าวนึ่งไทย ท�ำให้การส่งออกข้าวนึ่งลดลงเหลือ
เพียง 1.69 ล้านตันในปี 2556

83
ข้าวนึ่งมีก�ำเนิดมาจากประเทศอินเดีย ทั้งนี้
ประชากรในอินเดียจ�ำนวนไม่น้อยบริโภคข้าวนึ่งในชีวิต
ประจ�ำวัน ข้าวนึ่งที่ผลิตในอินเดียส่วนหนึ่งจะใช้บริโภค
ภายในประเทศและอีกส่วนหนึ่งส่งเป็นสินค้าออกและ
เป็นผู้ถือครองตลาดข้าวนึ่งรายใหญ่มาโดยตลอด
อย่างไรก็ตามภาวะวิกฤตข้าวแพงในปี2551 ได้มีผลให้
อินเดียห้ามการส่งออกข้าวทุกชนิดยกเว้นข้าวบาสมาติ
ซึ่งสถานการณ์ดังกล่าวได้ท�ำให้ข้าวนึ่งไทยได้ขยายตัว
ไปในตลาดแอฟริกาและตะวันออกกลางทดแทนข้าวนึ่ง
ส่งออกจากอินเดียในช่วงเวลาดังกล่าว
ข้าวนึ่งจะต่างจากข้าวสารเจ้าทั่วไปเพราะข้าวนึ่ง
จะมีกรรมวิธีการผลิตที่ต่างออกไปกล่าวคือการผลิต
ข้าวนึ่งจะไม่ได้น�ำข้าวเปลือกมาสีเหมือนการผลิตข้าวเจ้า
แต่จะน�ำข้าวเปลือกมาแช่ในน�้ำอุ่นที่มีอุณหภูมิประมาณ
50-60 ํC เป็นเวลาประมาณ 6-8 ชั่วโมงก่อน แล้วจึง
น�ำไปนึ่งด้วยไอน�้ำร้อนก่อนน�ำไปตากให้แห้งแล้วจึงน�ำไปสีแปรสภาพ การที่แช่น�้ำอุ่น
และนึ่งด้วยไอน�้ำร้อนก็เพื่อให้แป้งในเมล็ดข้าวสุกและมีคุณภาพการขัดสีดีขึ้น ลดการหัก
ของข้าวรวมถึงการท�ำให้ธาตุและสารอาหารต่างๆ ที่อยู่ระหว่างเปลือกและเมล็ดข้าว
ซึมสะสมอยู่ในส่วนของเมล็ดข้าวสาร เป็นการเพิ่มคุณค่าทางโภชนาการให้มีมากขึ้น
กว่าข้าวสาร ข้าวนึ่งจึงมีกลุ่มผู้บริโภคที่แยกจากกลุ่มผู้บริโภคข้าวสารเจ้าทั่วไป
ประมาณว่าการค้าข้าวนึ่งในตลาดการค้าข้าวโลกมีประมาณ 6 ล้านตันหรือ
ประมาณ15-16% ของปริมาณการค้าข้าวโลก อย่างไรก็ตามเป็นที่คาดหมายว่าตลาด
ข้าวนึ่งก�ำลังเติบโตขึ้นอย่างมั่นคง ทั้งนี้เพราะว่าการมีรายได้เพิ่มขึ้นของประชากร
ในทวีปแอฟริกาได้เปลี่ยนจากการบริโภคพืชจากตระกูลหัวและราก (rootcrop) เช่น
มันส�ำปะหลังมาสู่ธัญพืช (graincrop) โดยเฉพาะการบริโภคข้าวนึ่ง อีกทั้งในภูมิภาค
แอฟริกาและตะวันออกกลางเป็นแหล่งที่ผลิตข้าวไม่เพียงพอและต้องน�ำเข้าโดยเฉพาะ
ในภูมิภาคแอฟริกาต้องน�ำเข้ามากถึง 17 ล้านตัน ส่วนในภูมิภาคตะวันออกกลาง
มีความต้องการน�ำเข้าถึง 7 ล้านตัน และความต้องการน�ำเข้าดังกล่าวยังมีโอกาส
ขยายตัวเพิ่มสูงขึ้น
การส่งออกข้าวนึ่งของอินเดียในปี2556 พบว่ามีสัดส่วนการค้าประมาณร้อยละ
60 ส่วนไทยมีสัดส่วนของตลาดข้าวนึ่งเพียงร้อยละ 30 ที่เหลือจะเป็นสัดส่วนจาก
สหรัฐอเมริกา อุรุกวัย บราซิล และจากเวียดนามบ้างในจ�ำนวนเล็กน้อย โดยมีภูมิภาค
แอฟริกาเป็นตลาดน�ำเข้าข้าวนึ่งที่ใหญ่ มีสัดส่วนทางการค้าประมาณร้อยละ 74
รองลงมาได้แก่ภูมิภาคตะวันออกกลางประมาณร้อยละ12 และที่เหลือจะกระจายไป
ตามภูมิภาคอื่นๆ
ส�ำหรับการส่งออกข้าวนึ่งของไทยส่วนใหญ่ส่งออกไปในตลาดแอฟริกาเป็น
ส�ำคัญหรือประมาณสี่ในห้าส่วนของปริมาณการส่งออกข้าวนึ่งทั้งหมด ตลาดที่
รองลงมาเป็นตะวันออกกลางแต่ก็มีสัดส่วนเพียงหนึ่งในสิบเท่านั้น ส่วนตลาดเอเชีย
ยุโรป อเมริกา และรวมถึงโอเชียเนียมีการน�ำเข้าข้าวนึ่งจากไทยจ�ำนวนเล็กน้อย
การที่ประชากรในภูมิภาคแอฟริกาและตะวันออกกลางนิยมบริโภคข้าวนึ่ง น่าจะเป็น
เพราะปัจจัยอันเกี่ยวข้องกับความง่ายต่อการเก็บรักษาโดยไม่ท�ำให้สูญเสีย การมีส่วน
ประกอบของธาตุอาหารที่มีคุณค่าทางโภชนาการที่ดีกว่า รวมถึงการเข้ากันได้กับ
วัฒนธรรมการบริโภคอาหารและวิธีการปรุงอาหารของประชากรในภูมิภาคดังกล่าว
ที่มา: ค�ำนวณจากข้อมูลสภาหอการค้าไทย
ตารางปริมาณและร้อยละการส่งออกข้าวนึ่ง ของไทยไปในภูมิภาคต่างๆ ของโลก
เอเชีย
ตะวันออกกลาง
ยุโรป
แอฟริกา
อเมริกา
โอเชียเนีย
รวม
ปริมาณ
2553
ภูมิภาค
25532554 25542555 25552556 2556
ร้อยละ
141,098
354,070
118,919
2,550,801
2,539
2,304
3,169,731
4.45
11.17
3.75
80.47
0.08
0.08
100
687,501
302,555
147,770
2,290,573
506
2,865
3,431,770
20.03
8.82
4.31
66.75
0.01
0.08
100
487
214,780
42,159
1,916,345
381
2,762
2,176,915
0.02
9.87
1.94
88.03
0.02
0.12
100
423
228,686
58,120
1,401,408
483
2,375
1,691,495
0.03
13.52
3.43
82.85
0.03
0.14
100

84
หากถามถึงข้าวนึ่งที่มีคุณภาพระดับพรีเมี่ยมนั้นอาจตอบได้ว่าน่าจะเป็นข้าวนึ่ง
ที่ผลิตจากบาสมาติของอินเดีย เพราะข้าวบาสมาติเป็นพันธุ์ข้าวหอมมีอมิโลสระดับ
ปานกลาง จึงท�ำให้ข้าวนึ่งที่ท�ำมาจากข้าวบาสมาติมีกลิ่นหอมและร่วนมีตลาดจ�ำเพาะ
และถูกจ�ำหน่ายในตลาดผู้มีรายได้สูงจัดเป็นnicheproductในขณะเดียวกันข้าวนึ่งที่
ท�ำจากข้าวหอมมะลิ หรือรองลงมาที่ท�ำจากข้าวหอมประทุมของไทยก็จัดเป็นข้าวนึ่ง
ในระดับพรีเมี่ยมด้วยเช่นกัน อย่างไรก็ตามข้าวนึ่งระดับพรีเมี่ยมทั้งสองชนิดนี้จะแตกต่าง
กันเพราะข้าวนึ่งที่ท�ำจากข้าวหอมมะลิหรือหอมประทุมจะนุ่มกว่าข้าวนึ่งที่ท�ำจากข้าว
บาสมาติเพราะมีค่าอมิโลสต�่ำกว่าข้าวบาสมาติ ส่วนกลุ่มลูกค้าส�ำหรับข้าวสองชนิดนี้
จะต่างกัน
ปกติแล้วการท�ำข้าวนึ่งทั่วไปจะใช้ข้าวเปลือกแบบคละพันธุ์มาใช้เป็นวัตถุดิบใน
การผลิต การใช้ข้าวเปลือกแบบคละพันธุ์จะท�ำให้ควบคุมคุณภาพได้ยากและท�ำให้
ข้าวนึ่งที่ผลิตได้ในลักษณะนี้เป็นสินค้าแบบ mass production สินค้าดังกล่าวจะถูก
จ�ำหน่ายในตลาดล่างและมีระดับราคาต�่ำ ซึ่งการผลิตข้าวนึ่งของอินเดียโดยทั่วไปจะ
จัดอยู่ในกลุ่มนี้
ส�ำหรับการท�ำข้าวนึ่งของไทยในระยะแรกๆ ก็เป็นการรวบรวมข้าวเปลือกคละพันธุ์
มาใช้ในการผลิต โดยเฉพาะข้าวเปลือกกลุ่มพันธุ์ไม่ไวแสงที่มีอุปทานผลผลิตมาก
ในพื้นที่ชลประทาน ซึ่งเกษตรกรแต่ละรายจะมีการใช้พันธุ์ข้าวที่หลากหลายกันออกไป
ในพื้นที่หนึ่งๆ ตามความชอบของตนเอง อย่างไรก็ตามการปรับตัวของผู้ประกอบการ
ข้าวนึ่งไทยในช่วงกว่าทศวรรษที่ผ่านมาได้ก้าวหน้าไปมากเพราะนอกจากจะได้ปรับปรุง
เทคนิคการผลิตข้าวนึ่งให้มีความใสของเมล็ดข้าวสารพร้อมๆ กับสีของเมล็ดข้าวสาร
ที่ตลาดต้องการแล้ว ยังพยายามจัดหาวัตถุดิบที่มีค่าอมิโลสปานกลางเพื่อให้เทียบคียง
ได้กับอมิโลสของข้าวบาสมาติมาเป็นวัตถุดิบ เพื่อสร้างเป็นสินค้าทดแทนข้าวนึ่งที่ผลิต
จากข้าวบาสมาติของอินเดีย การปรับปรุงดังกล่าวได้มีผลท�ำให้ข้าวนึ่งของไทยราคา
สูงกว่าราคาข้าวนึ่งจากอินเดียประมาณร้อยละ 5-15
นอกจากนี้ผู้ประกอบการข้าวนึ่งไทยบางรายในตลาดส่งออกจะพิถีพิถันในการ
รวบรวมข้าวเปลือกรายพันธุ์มากกว่าการใช้ข้าวเปลือกแบบคละพันธุ์มาท�ำข้าวนึ่ง
พันธุ์ข้าวเปลือกที่นิยมใช้ท�ำข้าวนึ่งจะเป็นพันธุ์ที่มีอมิโลสระดับปานกลาง โดยเฉพาะ
ข้าวพันธุ์ขาวตาแห้ง เสาไห้ เหลืองประทิว สุพรรณบุรี 60 กข23 ชัยนาท 1 กข19
เป็นต้น เพราะข้าวพันธุ์ดังกล่าวเมื่อน�ำมาท�ำเป็นข้าวนึ่งแล้วจะมีเมล็ดข้าวสีใส หรือ
บางพันธุ์จะออกเหลืองใส มีความร่วนเมื่อหุงสุกคล้ายข้าวบาสมาติของอินเดียท�ำให้
สินค้าข้าวนึ่งของไทยไปทดแทนสินค้าข้าวนึ่งระดับพรีเมี่ยมจากอินเดียได้ในระดับหนึ่ง
อีกทั้งมีระดับราคาเปรียบเทียบที่ต�่ำกว่าราคาข้าวนึ่งที่ท�ำจากข้าวบาสมาติมาก ท�ำให้
ข้าวนึ่งไทยได้ขยายตลาดเติบโตขึ้นมาอย่างมากในภูมิภาคแอฟริกา
อย่างไรก็ตาม พันธุ์ข้าวที่มีอมิโลสปานกลางที่กล่าวถึงหลายพันธุ์ เช่น ขาวตาแห้ง
เสาไห้ หรือเหลืองปะทิว เป็นข้าวพันธุ์ไวแสงหรือพันธุ์พื้นเมืองที่เพาะปลูกได้เฉพาะ
ฤดูนาปีเท่านั้น และส่วนมากเป็นพันธุ์ที่ปลูกเฉพาะถิ่น ในกรณีของข้าวพันธุ์ไม่ไวแสง
อย่างเช่น สุพรรณบุรี 60 ชัยนาท 1 กข19 และ กข23 เป็นต้น แม้จะปลูกได้ทั้งฤดู
นาปีและฤดูนาปรัง แต่หลายพันธุ์ไม่ต้านทานเพลี้ยกระโดดสีน�้ำตาลท�ำให้เกษตรกร
ในพื้นที่ชลประทานไม่นิยมเพาะปลูกข้าวพันธุ์ดังกล่าวที่ผ่านการรวบรวมข้าวเปลือก
ที่จะใช้ผลิตข้าวนึ่งจะใช้กลไกตลาดในพื้นที่ โดยอาศัยระดับราคามาเป็นปัจจัยในการ
แยกข้าวเปลือกตามพันธุ์ข้าวที่จะน�ำมาใช้ในการท�ำข้าวนึ่ง แต่ก็ยังมีผู้ประกอบการอีก
จ�ำนวนไม่น้อยที่ใช้ระบการผลิตในแบบของ massproductionโดยใช้ลักษณะของการ
คละพันธุ์อยู่และผลิตข้าวนึ่งขายในตลาดล่างมากกว่าตลาดบน
ดังนั้น หากประเทศไทยต้องการขยายตลาดข้าวนึ่ง
เพื่อการถือครองตลาดในแอฟริกาให้มีสัดส่วนที่เพิ่มขึ้น
แล้ว สิ่งจ�ำเป็นที่ภาคราชการและเอกชนรวมถึงเกษตรกร
จะต้องร่วมมือกันในการปรับปรุงระบบการจัดการโซ่
อุปทานเสียใหม่ ทั้งนี้ โดยการเริ่มจากการพัฒนาชุมชน
ให้เป็นศูนย์กลางของการจัดการในกระบวนการผลิต
ต้นน�้ำเพื่อสร้างคุณค่าของวัตถุดิบจากโซ่อุปทานต้นน�้ำ
ขณะเดียวกันภาครัฐและหน่วยราชการควรจะเข้าไป
สนับสนุนช่วยเหลือในการสร้างเครือข่ายให้เข้มแข็ง
พร้อมๆ กับการจัดหาพันธุ์ข้าวที่เหมาะสมกับชุมชนให้เกิด
เป็นความจ�ำเพาะของพื้นที่ในการผลิตวัตถุดิบในส่วน
ของผู้ประกอบการผลิตข้าวนึ่งซึ่งเป็นผู้ประกอบการ
กลางน�้ำก็จะต้องผูกโยงความต้องการวัตถุดิบของตน
กับเครือข่ายชุมชนต้นน�้ำพร้อมๆ กับการสร้างคุณค่า
ในกรรมวิธีการผลิตให้เป็นที่ต้องการของผู้บริโภค
ปลายน�้ำ การผูกโยงห่วงโซ่อุปทานดังกล่าวนอกจากจะ
ท�ำให้เกษตรกรผลิตข้าวตรงกับความต้องการใช้เป็น
วัตถุดิบของผู้ประกอบการแล้ว ผู้ประกอบการข้าวนึ่งเอง
ก็สามารถสร้างความจ�ำเพาะให้กับสินค้าข้าวนึ่งของ
ตนเองได้ ขณะเดียวกันผู้บริโภคในตลาดก็ยินดีจะจ่าย
เป็นค่าพรีเมี่ยมให้กับความจ�ำเพาะดังกล่าวเพิ่มขึ้น การ
ปรับตัวไปสู่สถานการณ์ดังกล่าวจึงน่าจะเป็นประโยชน์
และทางเลือกหนึ่งให้กับอุตสาหกรรมข้าวไทยให้สามารถ
แข่งขันได้ในตลาดการค้าระหว่างประเทศ

�ݺ�ߣ

Sedsad no.44 (1)

More Related Content

Sedsad no.44 (1)