selnering
- 1. TNO-NITG INFORMATIE, Juni 2002 In het vrij vlakke polderland van Vlaanderen en Nederland komen hier en daar relatief lage, hollebollige percelen voor. Vaak is die vorm in het landschap het gevolg van Middeleeuwse zoutwinning. Er werd zout veen gewonnen en om daar bij te komen moest eerst het bovenliggende kleidek opzij gezet worden. De hoge waarde van het zout maakte deze zoutwinning van groot belang voor het kustgebied. De ontdekking van het haringkaken in de dertiende eeuw deed de vraag naar zout nog eens sterk toenemen. De Middeleeuwers hadden zo hun eigen manier om zout te winnen uit veen. Die winning heeft tot op de dag van vandaag onbedoelde gevolgen. het zout word gemaakt in de verschei- dene zee-provintien van zee-water. Zij maken het aldus. Zij beperken een plek lands, en vullen die met fijn los zand, dan gieten zij daar op het zee-water en laten het droogen. Dit herhalen zij ver- scheidene maalen, tot dat zij oordeelen dat het zand genoegzaam doortrokken is van het zout. Dan nemen zij t daar uyt, en doen het in een grooten trog met gaten in den bodem, en versch zee- water daar op gietende laten zij het door het zand heen zijperen. De loog word gekookt tot bequaame dikte, en het dus gewonne zout word gebrand in aarden potten, tot dat het wit, en bequaam word om het te gebruiken en te verkoopen. Zeezout is geen zuiver keukenzout. Natriumchloride is met 99,9% wel het hoofdbestanddeel. Verder bevat zeezout magnesiumsulfaat, calcium- carbonaat, kaliumbromide, strontium- zouten en 鍖uoriden. Het productiepro- ces, gebaseerd op het verhogen van de saliniteit van zeewater, is deels verge- lijkbaar met de nog bestaande en al duizenden jaren bestaande zoutwin- ning in kunstmatige zoutpannen of - meren (salinas). Bij gewoon zeewater vindt de eerste kristallisatie van anhydriet (CaSO 4 ) pas plaats als 70% is verdampt (saliniteit van 120), nadat 90% is verdampt (saliniteit van Selnering of darink delven De zoutwinning in het Vlaamse kust- gebied was al in de Romeinse periode bekend. In Rome bevinden zich teksten die verwijzen naar zoutwinning ten noorden van Brugge. Rond Brugge vormde in de 13e en 14e eeuw de zout- winning uit veen, selnering of darink delven, de belangrijkste inkomsten voor de gravenlijke schatkist. Deze zoutwinning kon plaatsvinden nadat het oorspronkelijk zoete veen regel- matig door zeewater was over- stroomd. Tijdens laag water vond een zekere mate van indamping plaats. De zoutwinning uit veen was zeer winstgevend, maar liet na eeuwen wel zijn sporen in het landschap na. Om het veen te winnen werden er meestal cirkelvormige moerdijken in het buitendijkse schorrengebied aan- gelegd. Hier werd het kleidek wegge- stoken en het onderliggende veen uit- gegraven. Daarna volgde droging van het veen, om het vervolgens te ver- branden. Dit leverde het zogenaamde sel-as op. De zoute as werd meestal naar de vaste wal verscheept waar in zoutketen ofwel zoutziederijen de verdere bewerking plaatsvond. Hier werd de as opgelost in pannen met zeewater om de saliniteit te verhogen en kon het indampingsproces plaats- vinden. Het veen leverde dus zowel de brandstof als het halffabrikaat zelle Het indampen Hoe de beschreven methode ontstond is onbekend. Wie proefde de zoute smaak van de as van het verbrande veen en besloot dit met zeewater te vermengen? Hoe ging de verdere bewerking? Had het veen misschien door kationuitwisseling invloed op de zoutsamenstelling? Het is allemaal niet zo duidelijk. Er bestaat wel een historische beschrijving uit 1733 van vergelijkbare zoutwinning in Japan door Engelbert Kaempfer (toenmalig M.D. Geneesheer van het Hollandsche Gezantschap nat Hof van den Keyzer); Zout was in het verleden zeer kostbaar. Steenzoutvoorkomens bij het Oostenrijkse Hallstatt brachten daar bijvoorbeeld al in ongeveer 500 voor Christus grote welvaart. Dit zoutvoorkomen had grote invloed op Europa. Ons woord salaris, van het Latijnse Sal = zout en Salarium = zoutrantsoen, herinnert aan de grote waarde van het zout. Veroorzaakte laatmiddeleeuwse zoutwinning waterramp? Darink delven 30
- 2. TNO-NITG INFORMATIE, Juni 2002 310 ) wordt in grote hoeveelheden haliet (NaCl) gevormd. Ten slotte vormt zich na 98% indamping (bitter) mag- nesiumzout. Bij de methode met behulp van zoutpannen laat men het gips in de eerste zoutpan neerslaan en voert de pekel dan naar een vol- gende zoutpan. Het laatste restje oplossing met de bitter smakende magnesiumzouten laat men aflopen naar zee. De kristalvorming bij het veenzout vond eerst aan het opper- vlak van de indampingsketels plaats, waarna het kon aangroeien. Vermoedelijk werd het (natte) NaCl zout na kristallisatie uit de ketels geschept voor verdere verwerking, waaronder een langdurig droogproces. Het is niet bekend hoeveel de salini- teit met de zelle kon worden ver- hoogd en hoe de scheiding van het anhydriet (CaSO 4 ) plaatsvond. Mogelijk vond die scheiding plaats door meerdere ketels te gebruiken of werd het anhydriet simpelweg weg geschept. Wat er vervolgens met deze anhydriet werd gedaan blijft de vraag. Wel lijkt bekend welke afvalstof (zel- as) aan het einde van het productie- proces overbleef. Hiervan zijn name- lijk resten gevonden bij alle plaatsen en waar zoutraf鍖nage plaatsvond (o.a. Hulst en Steenbergen). In de late Middeleeuwen werd Steenbergen een halve meter tot een meter opgehoogd met deze afvalstof(zel-as), als bescherming tegen hoge waterpeilen. Stiboka bepaalde de chemische samenstelling hiervan op 40-50% CaCO 3 en CaMgCO 3 . Ook aanwezig zijn kwarts, veldspaat en mica, als gevolg zandvermenging. Verder werd CaMg(SiO 3 ) 2 , SiO 2 , Fe 2 O 3 en Fe 3 O 4 aan- getroffen. Het materiaal bezat een hoog gloeiverlies, wat vermoedelijk wijst op houtskoolresten. Er werden geen aluminiumsilicaten aangetrof- fen, wat wijst op een laag gehalte aan kleimineralen. De analyses bevat- ten geen sulfaten. De as zou bij tem- peraturen tussen 500-1000 Celsius gevormd zijn. De analyse wijst op het gebruik van kalk of schelpen bij de productie. Darink delven als economische factor Het winnen van veen voor turf vond al heel lang plaats. De nieuwe winning van zout veen bleek nog winstgeven- der. Concessies voor deze sel- nering werden verleend door de grondbezitters, adel en geestelijkheid, met name de Vlaamse kloosters. In het Vlaamse poldergebied en de huidige Nederlandse provincies Brabant en Zeeland speelden de ste- den Brugge, Gent en Antwerpen een belangrijke rol bij de exploitatie van het veen. Veel mensen trokken ervoor naar het kustgebied, waar de zoutzie- derijen werden gebouwd. Veel van dergelijke locaties zijn later uitge- groeid tot steden, bijvoorbeeld zijn Hulst, Steenbergen, Zevenbergen en Oudenbosch. Een waterramp veroorzaakt? Het is nog onduidelijk in welke mate de selnering heeft geleid tot het ver- lies van land, polders en steden. Het lijkt daar wel sterk toe te hebben bij- gedragen. Door de moernering ont- stonden gaten in het schorrengebied, die vervolgens uitschuurden tot geu- len. Geleidelijk kon de zee daardoor oprukken. Tegelijkertijd vond binnen- dijks, als gevolg van ontwatering en vervening, maaivelddaling plaats. Beide synchrone processen maakten de polders kwetsbaar. Bovendien was het bestuur zwak waardoor het dijk- onderhoud tekort schoot. Een soort van eeuwenoud gedoogbeleid, met alle gevolgen van dien. Een ramp kon niet uitblijven: in de Groote Waard vielen veel doden en werden tientallen dorpen verzwolgen. Daarna volgden verboden op buiten- dijkse veenzoutwinning, maar de zoutwinning ging door. Tijdens de Sint Elisabethsvloed begaf de dijk het voorgoed en ontstond een nieuwe binnenzee, die ook de huidige Biesbosch omvatte. Einde van de zoutziederij Halverwege de vijftiende eeuw kwam de winning van het moerzout tot een einde. Er kwam namelijk goed- koop baaizout uit de Golf van Biskaje beschikbaar. Vermoedelijk droeg ook een strengere regelgeving rond dijkbescherming bij tot dit einde. De zoutziederijen zetten de raffinage van het baaizout voort tot het begin van de twintigste eeuw. Ook hiervoor werd veel veen gewonnen: ongeveer twee turven per pond zout. In 1885 werd bij Delden in Twente bij toeval zout ontdekt, toen de baron van Twickel naar drinkwater liet boren en er zout water bovenkwam. In 1919 werd hier concessie verleend voor zoutexploitatie en kwam ook de raffi- nage van baaizout tot een einde. De activiteiten van de Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie die werd opgericht, gingen uiteindelijk op in het huidige concern AKZO-Nobel. 1.30 1.25 1.20 1.15 1.10 1.05 Volume in % van oorsprongkelijk volume 28 24 20 16 12 8 Uitgekristalliseerdinguit1liter 4 0 Dichtheidvandeoplossing dichtheid saliniteit Gips Haliet K-Mg 400 300 200 100 Salinietin 26 24 20 16 12 8 4 0 De volgende aflevering: IJzeroer Informatie: Roelof Stuurman T 015 269 60 10 E r.stuurman@nitg.tno.nl Noot Met dank aan Dr. K.A.H.W. Leenders voor verschillende nuttige opmerkingen. Voor interessante literatuur referenties zie Leenders@bart.nl Hoeveelheden uitgekristalliseerde gips en halliet (in grammen) bij toenemende verdamping van 1 liter zeewater. Horizontaal is de hoeveelheid overgebleven oplossing aangegeven in procenten van de oorsprongkelijke hoeveelheid. Zodra de verzadiging van haliet is bereikt, slaat bij een kleine toeneming van de saliniteit een grote hoeveelheid haliet neer. Eveneens aangegeven zijn de toenemende saliniteit en dichtheid van de oplossing. (Naar gegevens van Usiglio in Stewart, 1953) 31