2. Chaqmoq qizi, sening uchun dunyo oq mato
Sehrlidir qolingdagi nurli moyqalam.
Tovlanadi ranglar mavji, bolmagay ado,
Yomgir raqsi, gul-chechaklar, yashnagay olam.
Chiziqlarda jonlanadi umr daftari
Musavvira kozlarida umid va hayrat.
Qalb titrogi kochib borar mangulik sari,
Ana shunday evriladi buyuk muhabbat.
3. Shamsroy yurtimizda inqilobiy tontarishlaru turli siyosiy
ozgarishlar roy berayotgan murakkab, chigal bir davrda 1917
yilda Toshkentdagi ishchilar shaharchasida tugildi. Bu
shaharchada osha kezlarda koplab usta sanatkorlar,
hunarmandlar istiqomat qilganlar Shu bois, Shamsroy ilk bor
ana shunday mutabar zotlar yaratgan ijod namunalarini korib,
tasviriy sanatga ishqi tushgandir. Balki, mohir kashtachi bolgan
onasining ranglar tanlash istedodi, ehtimol, ganch va yogoch
ustasi bolgan otasining shakllar yasash mahorati unga meros
otgandir. Ammo, nima bolganda ham, osha algov-dalgovli
davrlarda, otgan asrning ottizinchi yillarida ayol kishining rassom
bolishi gayritabiiy hodisa, kopchilik uchun andozaga
tushmaydigan bir hol edi.
4. Shamsroy Zebunniso nomidagi toliqsiz orta
maktabni tugatgach, rassom bolishga ahd qildi.
U ota-onasidan yashirincha Toshkent badiiy
bilim yurtida oqidi. Talabalar orasida yagona
bolgan bu ozbek qizi boshqa millat vakillari
bilan bab-baravar chizdi, kuzatdi, ijod qildi.
5. Shamsroy Hasanova ilk ijodini har qanday bolajak
rassom singari ozi tugilib osgan makon kochalar,
uylar, boglar, xiyobonlar, bozorlar, turli kasbdagi
odamlar, gullar, yil fasllari, tanish va notanish
zamondoshlarini tasvirlashdan boshlagan. Yosh
musavvira odatda ketma- ket, bir yola bir necha
portret, kompozitsiya, natyurmort ustida ishlar edi.
Uning asarlarida Ozbekiston quyoshida evrilgan ming
bir xil rang tuslari, jilvalari korindi. Hayotdan olgan turli
tassurotlarini qogozga, matoga kochirdi. Uning uchun
hayotiy lavhalar ijod manbai edi.
6. Osha kezlarda qadimiy va navqiron Samarqandda
esa badiiy maktabning oziga xos realistik maktabi
mashhur bolayotgan edi. Unga XX asarning buyuk
rassomlaridan biri, otgan asarning 30-yillarida
mashhur bolgan Pavel Benkov va shogirdi, ajoyib
rassom Zinaida Kovalevskaya boshchilik qilardi.
Shamsroy ilmga chanqoq edi, u imkon darajasida
bu ulug rassom maktabidan ham bahramand
boldi.
7. Chingiz Ahmarov keyinchalik ozining butun ijodi
davomida Sharq gozallari timsoliga murojaat etar ekan,
ularga ana shu musavvira qiz turmush ortogi
Shamsroy Hasanovani prototip qilib olgan edi. 束Men
Shamsroyning qator portretlarini ishlab korganman.
Alisher Navoiy nomidagi teatrga tasvir etganim
obrazlarning barchasida Shamsroydan ilhom
olganman, desam mubolaga bolmaydi. Biroq
shulardan eng muvaffaqiyatlisi, 1943-44 yillarda sevib
tasvir etganim 束Shirin損 asarim deb hisoblayman.
8. Bu rasmda Shamsroy qiyofasi oychan, gozal obraz
siymosiga mos tushganidan tashqari, Shirinnnig
qandaydir kelgusidagi baxtsizligidan ham darak berib
turganday損 deb yozgan edi atoqli rassom Chingiz
Ahmarov.
Bu ikki ijodkor olami bir-biriga juda-juda yaqin edi.
Shamsroy Chingiz Ahmarov bilan hamnafas bolgan,
birga yashagan kezlarida rassomning ruhiy madadiga
suyandi. Ijod musavviraning yashash tarziga, hayotiga
aylangan edi.
9. Rassom Sharq shoiralari degan
turkum portretlar ustida ishlay
boshladi. Zebunniso, Nodira,
Uvaysiy, Mutriba
Rassomning oz polotnolaridagi
qahramonlari bilan ruhiy aloqasi
uning dastlabki asari
Zebunniso portreti bilanoq
ornatildi. Bir paytlar Zebunniso
nomidagi maktabda oqigan
musavvira uning obrazida oz
qiyofasini kordi, uni yurakdan
his qildi.
10. Shamsroy Sharq sheriyatining
chinakam maftuni edi. U ozbek
shoiralari tarixi bilan qiziqar ekan,
ularning portretlarini yaratishga
bel bogladi. Ishdan sal vaqt
topishi bilan ularning obrazi
ustida etyudlar ishlashga otirar
edi. Nodira
Bu portretda u Nodirani nafaqat
taxt malikasi, balki nafosat,
oqilalik gozallik mabudasi
sifatida tarannum eta oldi.
11. Uvaysiy portreti Nodira
portretidan song bir yil
otib, 1947 yilda ishlandi.
Unda biz oliymaqom zot
ayollariga xos viqor,
jiddiy nigoh,
musibatlarni iroda kuchi
bilan yenggan matonatli
bir timsolni koramiz.
12. 1947 yilda yaratilgan 束Mutriba損 asari uygur
xalqining sevimli shoirasi hayotiga bagishlangan.
Uning merosini organgan Shamsroy bu dilbar
shoiraning xalqona sheriyati maftuni boldi.
Rassom shoirani ozining milliy libosida,qalbi
olovlangan, tafakkuri otkir shoira sifatida kordi,
portretini yaratishda ana shu xislatlarni tasvirga
joyladi.
13. Shamsroy Hasanova shoiralar portreti turkumi bilan
bir qatorda, oz zamondoshlari portretlarini ham
ishlagan.
1950-yillar boshlarida ishlangan 束Avtoportret損 asari
alohida diqqatga sazovor. Muallif unda
束Avtoportret損da romantik obraz yaratishga intiladi.
Asar bir-biriga uygunlashib ketgan chiziqlar oyinida
yaratilgan. Portret kompozitsiyasida qatiy tartib va
aniq mutanosiblikka erishilgan. Bu obrazga uygunlik
va hamohanglik baxsh etgan.
14. Shamsiroy Hasanova asarlaridagi bunday xususiyatlar
keyingi yillarda ijod qilgan Ozbekistonning kopgina
rassomlari ijodiga bevosita tasir korsatgan edi.
Bazi bir asarlarida, xususan, Nodira, Mehri,
Mutriba asarlarida sharqona miniatyuralar
tamoyillari mumtoz frantsuz rassomi Pol Gogen
asarlari ananalari bilan chatishgan korinadi. Ularda
miniatyuraning nozik jilvasi, yorqin rangdorligi, qatiy
kompozitsion shakli, fakturada tasvirning yassi yuza
talqini singib ketgan.
15. Muallif qahramonlarning lirik kechinmalariga alohida
etibor qiladi. Asarlarda katta rang surtmalari keng va
tekis qilib ishlov berilgan, yuqoridan pastga surtma
chizgilarda qoplanadi. Bunday hajmni oziga xos
tarzda andozalash usuli bir qadar Gogen rangtasvirini
eslatadi.
Shamsiroy Hasanova yaratgan shoirlar portretlari
shakli, darajasi bir xil emas, ammo ularning
barchasida shoirona hissiyot, hayajon, salobat xosligi
kozga tashlanadi.
16. Musavviraning Bogbon qiz, Skripkachi qiz, Avtoportret,
Qashqar shoirasi Mutriba, Zebunniso,Nodirabegim kabi
durdona asarlari ozbek tasviriy sanati xazinasidan mustahkam
joy oldi. Musavvira ozbek tasviriy sanatida birinchilardan bolib,
natyurmort janriga asos soldi. Uning Koptok gul,Xitoy
chinnisi, Mevalar kabi natyurmortlarida aks etgan tasvirlar
ozbekona anganalar, xalqimizning kundalik yashash tarzining
bir ulgusi sifatida namoyon boladi. Ayniqsa, Natyurmort
asarida och qizgish ranglar fonida oppoq kuzgi xrizentemalar,
piyola, chinni idishlar, kichik ayol haykalchasi, xatdon va maktub
mayin ranglarda yogrilgan, ularda ziyoli bir ayol qalbining ichki
hissiy kechinmalarini anglash mumkin.
17. Shamsroy Hasanova goyat kamtar inson edi.
Muzeyga kelib turgan talabalarga oz mehrini
bergan, ozbek sanat va madaniyati tarixining
qadimgi sahifalari haqida hikoya qilishni burchi
deb bilgan, rantasvirdagi tajribalarini orgatishga
intilgan. Katta orzu va umidlar bilan yashagan. Bu
haqda keksa pedagog rassom Toxtamurod
Sodiqov shunday xotirlaydi :
18. Men Benkov nomli respublika bilim yurti talabasi edim. Sanat muzeyida
Vereshchaginning Koknori chekuvchilar kartinasidan nusxa kochirar edim.
Oshanda Shamsroy opa muzey direktori. Men shu yerda uch oycha bolib,
muntazam kelib turdim. Opa meni tez-tez oz xonasiga olib kirib, choy bilan
siylardi, rassomlik mahorati haqida gapirar, meni oz tengidek korardi. Opa
mendan on tort yosh katta edi, qarangki, men institutga kirganimda, u kishi shu
yoshida uchinchi kursda oqir ekan. U kishining Ozbek ayollari degan kartinasi,
diplom ishi respublika rassomlik bilim yurti binosi foyesida osiqlik turardi. Undan
kop meros qolgan. Bunday deyishimga sabab bor. Bir kuni men bilan birgan
ishlaydigan Nosir Husanov degan odam bir nima ish bilan bir mahallaga borib
qoladi. Shunda u bu xonadonda uy chordogidan oram-oram qilib qoyilgan
asarlarni korib qoladi. Shunda u: sizlarning oilangizda rassom bormi?deb
soraganida, uy egasi Shamsroy Hasanova ularning yaqin qarindoshi bolganligini,
bu asarlar undan meros ekanini aytadi. Afsuski, men Nosirdan uning manzilini
soramagan edim. Nosir ham bundan on yilcha avval olamdan otgan.
19. Afsuski, bu ayolning
umri qisqa boldi. 1956
yil kuzida ogir dardga
chalinib, vafot etdi.
Undan bir-biridan
gozal rangtasvir
asarlari meros qoldi.
