δημιουργικό γράψιμο
- 1. ΝΕΑ ΠΑΙΔΕΙΑ, 143, 65-70 Ματθαίος Μοϊάνος1 Μια πρόταση για εφαρμογή της «δημιουργικής γραφής» στην τάξη Το νέο πρόγραμμα σπουδών για τη Νεοελληνική Γλώσσα της Α΄ Λυκείου (ΦΕΚ 1562/27-6-2011) έμμεσα αφήνει περιθώριο, κυρίως με τη μεθοδολογία και τους τρόπους αξιολόγησης που προτείνει, για την αξιοποίηση και τεχνικών «δημιουργικής γραφής» στο σχολείο (χρησιμοποιώ τον όρο που έχει ήδη υιοθετηθεί). Θεωρώ το γράψιμο ιδιαίτερα σημαντικό για τη μάθηση και την ανάπτυξη της σκέψης και της προσωπικότητας: γράφοντας μπορεί να ανακαλύψει κανείς τι θέλει να πει και να οργανώσει τη σκέψη του καλύτερα. Αυτό που ακολουθεί είναι ένα μοντέλο εφαρμογής της «δημιουργικής γραφής» μέσα στην τάξη, στο μάθημα της Γλώσσας. Έχω κατά νου δεξιότητες που πρέπει να αναπτύξουν και μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι μαθητές του λυκείου, όμως οι τεχνικές της «δημιουργικής γραφής» μπορούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη δεξιοτήτων παραγωγής κειμένων σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Στόχοι Επιμέρους στόχοι που επιχειρείται να ικανοποιηθούν, σύμφωνα και με το νέο πρόγραμμα σπουδών, είναι: Οι μαθητές: • να ενθαρρυνθούν να διαθέτουν χρόνο για τις πριν και μετά τη γραφή διαδικασίες • να ασκηθούν να διαβάζουν κριτικά τα κείμενα • να κατανοήσουν ότι το ύφος ενός κειμένου ορίζεται από συγκεκριμένες κοινωνικές και επικοινωνιακές περιστάσεις, καθώς και από το θέμα και τον αποδέκτη του κειμένου, και να είναι επομένως σε θέση να κάνουν τις κατάλληλες γλωσσικές και υφολογικές επιλογές για τα κείμενα που παράγουν • να κατανοήσουν την επίπτωση των γλωσσικών και υφολογικών επιλογών στη συνοχή και τη συνεκτικότητα ενός κειμένου 1 Ο Ματθαίος Μοϊάνος, Μ.Ed., είναι φιλόλογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
- 2. • να οικειωθούν τεχνικές επεξεργασίας και αναμόρφωσης κειμένου • να ασκηθούν στην παραγωγή ποικίλων ειδών εκτεταμένων, ολοκληρωμένων, λογικά θεμελιωμένων και επικοινωνιακά αποτελεσματικών γραπτών κειμένων • να ασκηθούν στην αυτοαξιολόγηση των γραπτών τους (ενθάρρυνση της αυτενέργειας) • να ασκηθούν στην ετεροαξιολόγηση μέσω της ανταλλαγής και του σχολιασμού των κειμένων τους • να ενθαρρυνθούν να συνεργάζονται σε ομάδες Διδακτική μεθοδολογία • Μαθητοκεντρική • Ομαδοσυνεργατική • Κειμενοκεντρική Δημιουργία ομάδων Οι μαθητές χωρίζονται σε μικρές ομάδες τριών έως πέντε ατόμων με οποιονδήποτε πρόσφορο τρόπο (π.χ. δύο γειτονικά θρανία αποτελούν μια ομάδα) ή αφήνονται να επιλέξουν οι ίδιοι πώς θα χωριστούν. Είναι σκόπιμο να προκρίνουμε τρόπους δημιουργίας ομάδων που απαιτούν λίγο χρόνο και μικρές μετακινήσεις μαθητών, ώστε να αποφύγουμε κατά το δυνατόν το θόρυβο και την αναστάτωση. Η παρέμβαση του διδάσκοντα στην ομάδα πρέπει να περιοριστεί στο ελάχιστο, ώστε οι μαθητές να μην αισθάνονται ότι καταπιέζονται από την προσωπικότητά του και να συμμετέχουν στο διάλογο πιο ελεύθερα. Πορεία διδασκαλίας Η τάξη λειτουργεί ως εργαστήρι γραφής και διόρθωσης κειμένων στο πλαίσιο συνεργατικών ομάδων. Παράγονται, ως ατομικές εργασίες, πολλαπλές γραφές του ίδιου κειμένου, προκειμένου να ικανοποιηθούν μέσω της διόρθωσης και αυτοδιόρθωσης οι στόχοι που σχετίζονται με την επεξεργασία των κειμένων από τους μαθητές. Πιο συγκεκριμένα, αφού δοθούν από το διδάσκοντα στην τάξη οι θεματικοί άξονες που θα αναπτυχθούν, οι μαθητές καλούνται να συζητήσουν στις ομάδες τους και να καταγράψουν εν είδει «καταιγισμού» ιδέες και τρόπους για να αρχίσουν την παραγωγή προσωπικών κειμένων. Καθοδηγούνται να συζητήσουν και να
- 3. αποφασίσουν για το κατάλληλο επικοινωνιακό πλαίσιο, ύφος, δομή, επιχειρηματολογία κλπ. για το κείμενό τους και να κρατήσουν σημειώσεις, προκειμένου να παραγάγουν (στο σπίτι ή στην τάξη) ένα εκτεταμένο κείμενο. Μπορούν, εναλλακτικά, να παραγάγουν πολλαπλές γραφές ενός κειμένου με αφορμή ένα θεματικό άξονα που δόθηκε στα πλαίσια πρότζεκτ στη Λογοτεχνία ή ένα ελεύθερο ανάγνωσμα που έχουν επεξεργαστεί στο σχολείο ή στο σπίτι, αλλάζοντας είδος κειμένου, επικοινωνιακό πλαίσιο, ύφος, εστίαση, αποκαθιστώντας τη συνοχή, προεκτείνοντας την επιχειρηματολογία του κειμένου κλπ. Στην περίπτωση αυτή προκύπτει το επιπλέον όφελος ότι διασυνδέονται τα μαθήματα της Νεοελληνικής Γλώσσας και της Λογοτεχνίας, στο πνεύμα του νέου ΦΕΚ. Κατόπιν καλούνται να παραγάγουν ατομικά, στην τάξη ή στο σπίτι, ένα πρώτο σχεδίασμα κειμένου. Το κείμενο αυτό το ξαναδιαβάζουν και το επιμελούνται αμέσως μετά μόνοι τους (αυτοαξιολόγηση). Κάθε μέλος της ομάδας αναλαμβάνει να γράψει διαφορετικό είδος κειμένου, έτσι ώστε η ομάδα να ασκηθεί στην αξιολόγηση όσο το δυνατόν περισσότερων ειδών. Στην πορεία κάθε μαθητής είναι καλό να επεξεργαστεί και να ξαναγράψει αρκετές φορές το κείμενό του, αναμορφώνοντάς το σύμφωνα με τις υποδείξεις των άλλων μελών της ομάδας του ή και του διδάσκοντα (δες παράρτημα 1). Σε κάθε νέα γραφή θα μεταβάλλει και το επικοινωνιακό πλαίσιο του κειμένου, ώστε να ασκηθεί σε μια ποικιλία πλαισίων. Μετά από κάθε γραφή οι μαθητές ανταλλάσσουν στην τάξη τα κείμενά τους μέσα στις ομάδες τους και καλούνται να διαβάσουν όλοι κριτικά τα κείμενα των υπόλοιπων μελών της ομάδας και να προσφέρουν ο ένας στον άλλο βοήθεια (προφορικά ή και γραπτά) στη δομή των κειμένων, τη γλωσσική έκφραση, την επιχειρηματολογία, την εύρεση νέων προτάσεων και θεμάτων, τη διευκρίνιση των νοημάτων, την καταλληλότητα του ύφους και του είδους του κειμένου κλπ., με στόχο την περαιτέρω αναμόρφωση και βελτίωση των κειμένων τους (ετεροαξιολόγηση). Η χρήση επεξεργαστή κειμένου μπορεί να μειώσει το πρόβλημα του επιπλέον χρόνου και κόπου που απαιτούν οι πολλαπλές γραφές. Ο διδάσκων καθοδηγεί τους μαθητές στη συγγραφή, αλλά τον πρώτο και κύριο ρόλο σε αυτό διατηρεί η ομάδα. Η ομάδα θα κρίνει πότε το κείμενο κάθε μέλους της είναι αρκετά ικανοποιητικό για να κατατεθεί στο διδάσκοντα, ώστε να βαθμολογηθεί. Προτεινόμενη δραστηριότητα προέκτασης (άσκηση στον προφορικό λόγο): Η διαδικασία της συγγραφής θα μπορούσε να συνδυαστεί με αντιλογίες: δύο ομάδες
- 4. μαθητών που υποστηρίζουν αντιτιθέμενες απόψεις για το ίδιο θέμα, αφού πρώτα συσκεφθούν και συναποφασίσουν, εισηγούνται μέσω των «δημοσιογράφων»- εκπροσώπων τους τις θέσεις τους. Ακολουθούν ερωτήσεις και αντιπαραθέσεις επιχειρημάτων από τις ομάδες και, μετά από μια σύνοψη, καταλήγουμε σε ψηφοφορία για την επικρατέστερη θέση. Ρόλος του διδάσκοντα και αξιολόγηση Ο διδάσκων θα επιλέξει τους θεματικούς άξονες που θα αναπτύξουν οι ομάδες και οι οποίοι πρέπει να είναι σύμφωνοι με το Πρόγραμμα Σπουδών. Απαιτείται επίσης να προγραμματίσει πόσες διδακτικές ώρες θα αφιερώσει στη «δημιουργική γραφή» και άρα πόσες φορές θα συναντηθούν οι ομάδες και πόσες φορές θα ξαναγραφούν τα κείμενα. Τονίζω ότι, για να αποδώσει η διαδικασία τα μέγιστα, είναι προτιμότερο οι γραφές να είναι πολλαπλές. Η πρώτη γραφή (ή οι πρώτες από τις πολλαπλές γραφές, ανάλογα με τον προγραμματισμό) θα θεωρηθεί σχεδίασμα, το οποίο οι μαθητές θα πρέπει να ξαναδιαβάσουν και να ξαναγράψουν, εμπλουτίζοντάς το με ιδέες, παραδείγματα, επιχειρήματα και βελτιώνοντας τη δομή και τη γλωσσική του έκφραση. Επομένως, η διόρθωση της πρώτης γραφής από το διδάσκοντα πρέπει να έχει ως αποκλειστικό στόχο την καθοδήγηση για τη βελτίωση του γραπτού και όχι τη βαθμολόγηση. Σε αυτή τη φάση, ο διδάσκων περιορίζεται στην καθοδήγηση των μαθητών, στην άσκηση επιστασίας στις ομάδες και στη διευκόλυνση της διαδικασίας στο πλαίσιο της ομάδας. Αξιολογεί μόνο τη συμμετοχή και την ποιότητα των παρατηρήσεων των μαθητών. Η ανατροφοδότηση από το διδάσκοντα ακολουθεί σε δεύτερη φάση, δηλαδή μετά την ανατροφοδότηση από την ομάδα, και συνδέεται με την ατομική αξιολόγηση των γραπτών από αυτόν (δες παράρτημα 2). Οι μαθητές αξιολογούνται : i) Ανάλογα με το βαθμό και την έκταση της συμμετοχής τους στη δουλειά της ομάδας, την προθυμία τους να συνεργαστούν και τις δεξιότητες που επιδεικνύουν στις ομαδικές δραστηριότητες (η βαθμολογία μπορεί να μην είναι ίδια για όλα τα μέλη της ομάδας) και ii) Για τον προφορικό και γραπτό τους λόγο στις προφορικές παρουσιάσεις και στις ατομικές γραπτές εργασίες.
- 5. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 Συμβουλές για την αναμόρφωση ενός κειμένου • Αλλάξτε το επικοινωνιακό πλαίσιο και το είδος του κειμένου (π.χ. από αφήγημα σε ποίημα, ημερολόγιο, σχόλιο σε blog κλπ.). • Αναθεωρήστε τον τόνο ή το ύφος (Φροντίστε το ύφος να ανταποκρίνεται στο δεδομένο επικοινωνιακό πλαίσιο). • Επιλέξτε ένα σκοπό, μια λειτουργία που πρέπει να επιτελεί το κείμενο και προσαρμόστε το στο σκοπό αυτό. • Συνοψίστε ένα εκτεταμένο κείμενο. • Εμπλουτίστε ένα σύντομο κείμενο. • Επεξεργαστείτε πάλι ένα προβληματικό μέρος (κατακλείδα, τίτλο, εισαγωγή, παράγραφο κλπ.), ώστε να προκύπτει σαφές νόημα. • Να προβλέπετε τις ερωτήσεις του αναγνώστη και να βεβαιώνεστε ότι απαντιούνται και μάλιστα με τη σειρά με την οποία θα προέκυπταν. • Ελέγξτε την επιχειρηματολογία σας: Είναι πλήρης; Εξάγονται λογικά τα συμπεράσματά σας; • Ξαναδιαβάστε το πρώτο σχεδίασμα αξιολογώντας την αποτελεσματικότητα κάθε μέρους, ιδέας κ.ο.κ. Ενισχύστε σε ένα δεύτερο σχεδίασμα τα αποτελεσματικά στοιχεία. Απορρίψτε ή διορθώστε τα αδύνατα σημεία. • Διαβάστε δυνατά το σχεδίασμα, για να έχετε ακουστική εντύπωση. • Αφήστε το σχεδίασμα για λίγο καιρό και ξαναδουλέψτε το αργότερα, ώστε να το δείτε με «φρέσκια» ματιά. • Συζητήστε με άλλους το θέμα και κάντε νέο σχεδίασμα, δίχως να συμβουλευτείτε τα προηγούμενα σχεδιάσματα. • Προσθέστε και άλλους (δευτερεύοντες) θεματικούς άξονες. • Σε αφηγηματικό κείμενο προσέξτε να οδηγείται η πλοκή προς την κορύφωση και τη λύση. • Πειραματιστείτε με διαφορετικές εισαγωγές. • Ξαναγράψτε το κείμενο δομημένο σε μέρη ή κεφάλαια. • Πειραματιστείτε με αλλαγές στην οπτική γωνία ή τον αφηγητή (π.χ. δείτε μια ιστορία διαδοχικά από την πλευρά του δράστη ή του αυτόπτη μάρτυρα ή του παθόντα κτλ.).
- 6. • Ξαναδουλεύοντας το κείμενο φροντίστε και τη γλωσσική του μορφή: Να εκφράζεστε με ακρίβεια και να αποφεύγετε τους ασαφείς όρους. Μην επαναλαμβάνετε συνεχώς τις ίδιες λέξεις - επιλέξτε συνώνυμά τους για να τις αντικαταστήσετε. Χρησιμοποιήστε τα κατάλληλα ρήματα. Προσθέστε προσδιορισμούς όπου είναι αναγκαίο. Αν η σύνταξη είναι απλή, χωρίς ποικιλία στο είδος των χρησιμοποιούμενων προτάσεων, προσπαθήστε να την εμπλουτίσετε. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 Δείκτες καλού γραπτού • Η κεντρική ιδέα εκφράζεται με σαφήνεια και αναπτύσσεται με πληρότητα. • Η οργάνωση είναι σαφής και έχει εσωτερική λογική. • Οι συλλογισμοί είναι έγκυροι και ορθοί. • Τα κύρια σημεία στηρίζονται με δεδομένα, παραδείγματα και ποικίλες πληροφορίες. • Η φαντασία του γράφοντα και η προσωπική του άποψη είναι φανερές στην επιλογή του θέματος και την ανάπτυξη των νοημάτων. • Κάθε παράγραφος είναι αναπτυγμένη με επάρκεια και έχει ενότητα νοημάτων και λογική συνοχή. • Υπάρχουν κατάλληλες μεταβατικές/συνδετικές φράσεις/λέξεις μεταξύ των ενοτήτων. • Οι προτάσεις είναι πλήρεις, έχουν ποικιλία και είναι σύνθετες ή επαυξημένες. • Η επιλογή λεξιλογίου και ύφους είναι αυτή που ταιριάζει στο θέμα, στην επικοινωνιακή περίσταση και στον αποδέκτη του κειμένου. • Είναι σπάνια τα ορθογραφικά, γραμματικά και συντακτικά λάθη. • Υπάρχει ακριβολογία στη διατύπωση. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • Καπραβέλου, Α. (2009), «Η βιβλιοθεραπεία στην εκπαίδευση», Νέα Παιδεία, 129: 64-78 (περιλαμβάνει εκτενή βιβλιογραφία). • Ματσαγγούρας, Η. (2000), Η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση, Γρηγόρης, Αθήνα.
- 7. • Mayher, J.S., Lester, N.-Pradl, G.M. (1983), Learning to write/Writing to learn, Boynton/Cook, Portsmouth. • Μοϊάνος, Μ. (2010), «Πρόταση αξιοποίησης πλήρους εκτεταμένου λογοτεχνικού έργου ως ελεύθερου αναγνώσματος στην τάξη», Νέα Παιδεία, 133: 117-123. • Timbal-Duclaux, L. (1996), Το δημιουργικό γράψιμο, μεταφρ. Γ. Παρίσης, Πατάκης, Αθήνα.