1. Сэдэв: Ашиглалт хамгаалал
Шалгасан:Х. Ганчимэг /....................../
Гүйцэтгэсэн: М.Мөнхжавхлан БОХТ-С2
Б. Цэрэннадмид
М. Ренчинханд
Н. Цасанчимэг
О. Өнөржаргал
Э. Оюунбат
Э. Энхжаргал
УБ2014
2. Дурьдагдах сэдвүүд:
1. Ашиглалт ба хамгаалал
2. Агаар, ус, хөрс, амьтан ургамал хамгаалал
3. Газрын хэвлий
4. Биологийн олон янз байдал г.м.
Ашиглалт хамгаалал:
Байгаль дэлхийн хаа нэгтээ ямар нэгэн тодорхой хэмжээний хэсгийг
ашигласныхаа хариуд эргэн өмнө нь байсан хэвэнд нь хүртэл эргүүлэн
нөхөн сэргээж хамгаалах ёстой.
Жишээ нь: Монгол орны бэлчээрийн газар ашиглалт.
Зорилго: Бэлчээрйин газар ашиглалтын эерэг сөрөг нөлөөллийг харуулах.
Сэргээн засварлах буюу гарах арга замыг олох.
Монгол орны газрын сангийн 83,5 хувь буюу 130,541,3 га- г хөдөө аж ахуйн
эдэлбэр газар түүний 97,6 хувь буюу 127,302 мянган га бэлчээрийн эдэлбэр газар
эзлэх бөгөөд мал сүргийн 98 хувийн тэжээлийг хангадаг юм.
Өндөр уулын бүсэд 7376,1 мянган га
Тал хээрт 94868,6 мянган га
Уулын ойт хээр 9367,3 мянган га
Цөлийн бүсэд 2,8340,3м мянган га
Үлдсэн 7185,5 га нь уст хэлбэр ба ойн нуга юм
3. Монгол орны бэлчээрйин ашиглалтад нөлөөлөх эерэг зүйлс:
Эрчимжсэн мал аж ахуй
Эрчимжсэн мал аж ахуй нь бэлчээрийн мал аж ахуйн хувьд бага
хэмжээний зай ашиглаж, богино хугацаанд хямд өртөгтэй чанартай
эрүүл бүтээгдэхүүн гарган авдаг.
Бэлчээр бүхий газрыг сэргээх
Зөв хувиарлаж, зөв ашиглаж, тордож, амрааж, сэлгэж, улирал, цаг үе,
бэлчээрийн ургамлын ургамтын байдалд тохируулан бэлчээх малын
төрөл, тоог зөв ашиглаж зохицуулах, малын сэлгээ хийх юм
Бэлчээрийн газрыг сэргээх нь тун хүндрэлтэй зүйл юм.
Иймээс уг газрын хөрсөнд тохирох бордоо хийж ургамлыг тарьж
сэргээх юм.
Бэлчээр бүхий газар нутгийг зөв зохистой ашиглах
Газрын нэгдмэл сангийн тайлангаар 111,0 сая га бэлчээр ашиглагдаж
байна.
4. Бэлчээрйин газар ашиглалтын сөрөг зүйлс:
Уул уурхай
Уул уурхайн компаниуд ихээр бий болж бэлчээр бүхий газар нутаг
доройтолд орж байна газрыг ухаж сэндийчиж хөрсний нөхөн төлжих
байдлыг зогсонги байдалд хүргэсээр байна.
Цөлжилт
Энэ нь ургамлаар бүрхэгдсэн газар үржил шимгүй болон хувирахыг
хэлнэ.
o Нийт газар нутгийн 90% нь цөлжилтөнд өртөх магадлал ихтэй,
хуурай, хагас хуурай бүсэд оршдог.
o Нутгийн 41% нь цөлжилтөнд өртөмтгий
o Улс орны 45% ньцөлөрхөг газар байдаг бөгөөд тэдгээрийн
61,5% нь эрсдэл ихтэй тооцогддог.
o Газрын 78% нь доройтолд орсон байдаг нь хөрсний үржил шим
алдагдахад хүргэсэн.
Бэлчээрийн даац
Ямар ямар төрлийн хичнээн малыг ямар улиралд, ямар хугацаагаар
бэлчээрлүүлэхэд хүрэлцэх, эс хүрэлцэх байдлын үнэлгээ тооцоог
Бэлчээрийн даац гэж ойлгоно.
Завхан аймаг 2012-2013 оны өвөл, хаврын
бэлчээрийн даац, % (багийн нутгаар)
0-50 бэлчээрйин нөөцтэй
51-100 бэлчээрийн хүрэлцээтэй
101-300 багтаамж 1-3 дахин
хэтэрсэн
301-500 багтаамж 3-5 дахин
хэтэрсэн
500 - < олон дахин хэтэрсэн
5. Агаар:
Агаарын бохирдол гэж хүн ба бусад амьд биетээс шалтгаалсан
хувилахуйн болон амин бодисууд, элдэв тоосжилтийн нөлөөнд агаар
мандалын байгалийн шинж чанар өөрчлөгдөхийг хэлдэг. Агаарын
бохирдлоос шалтгаалан агаарын дээд давхаргад азоны хомсдол бий
болж, түүний уршгаар хүн төрөлхтний эрүүл мэнд, дэлхийн эко
системд аюул нүүрэлсээр Агаар байнгын хөдөлгөөнд оршдог тул
агаарын бохирдол нь зөвхөн нэг хэсэг орны төдий биш дэлхий
хэмжээний асуудал юм Агаарыг бохирдуулагч элдэв төрлийн хий
хатуу хольцууд хүний үйл ажиллагаа /үйлдвэр түлшний шаталт гэх
мэтээс үүсхээс гадна байгалийн замаар үүснэ үүнд Галт уулын
дэлбэрэлтээс асар их хэмжээний үнс шороо тоос агаар дахь хий
байнгын эргэлтэнд оршиж үүнд нь ургамал амьтан ус хөрс хүний үйл
ажиллагаа бүгд оролцоно. Эдгээр замаар агаарт шууд ялгаран орох
бохирдуулагчийг анхдагч бохирдуулагчид хоорондоо болон бусад
хийтэй урвалд орсноор шинэ бодис үүсгэнэ үүнийг хоёрдогч
бохирдуулагч гэж ялгадаг агаар дахь хорт хий ихсэх нь хүний эрүүл
мэндэд дам төдийгүй шууд нөлөөлдөг явдал цөөнгүй. Агаарын
бохирдлыг ихэнх оронд хүхрийн давхар исэл, азотын давхар исэл,
озон, тooсонцор, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл зэрэг 6-8 үзүүлэлтээр
хянадаг. Харин манай улс Улаанбаатар хот болон 21 аймгийн төвийг
агаарын бохирдлыг зөвхөн хүхрийн давхар исэл, азотын давхар исэл
хоёроор л хэмжиж байна.
Агаарын бохирдол нь хүн амын эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж
амьсгалын замын, зүрх судасны, төв мэдрэлийн cистемийн өвчлөл,
харшлын өвчнүүд, удамшлын эмгэг, төрөлхийн гажиг, хавдар зэрэг
өвчнүүдийн тархалт, тохиолдлын түвшинг ихэсгэх, улмаар нөхөн
үржихүйн эрүүл мэндийг хордуулах (үр хөврөл гэмтэх, дутуу төрөх),
хүүхдийн дархлаа, өсөлт хөгжилтийг бууруулах нөлөөтэй байдаг нь
олон улсын болон манай орны эрдэмтэд, судлаачдын хийсэн
судалгааны дүнд харуулж байна
.
6. Ус:
Туул гол нь Монгол улсын төв, хойд хэсгээр урсах гол юм. 704км урттай
бөгөөд ус цуглуулах талбай нь 49,840км2. Хэнтий, Төв, Сэлэнгэ аймаг
болон Улаанбаатар хотын нутгаар урсан өнгөрнө. Сав газрын өндөршил нь
770-2800 метрийн хооронд байх ба хамгийн өндөр цэг нь далайн түвшнээс
дээш 2799.3 метрийн өндөрт өргөгдсөн Асралт Хайрхан уул, хамгийн нам
цэг нь далайн түвшнээс дээш 770 метрийн өндөр Орхон-Туулын бэлчир
газар юм.
Хэнтийн нуруун дахь Горхи-Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт багтах
Хагийн хар нуур, Номингийн голоос тус бүр эх авч, нийслэл Улаанбаатар
хотын урд хэсгээр урсч өнгөрөн Орхон голд цутгана. 11 сарын дундаас 4
сарын дунд хүртэл хөлдөнө.
Газар доорхи усны ихэнх усны нөөц нь хангайн бүс нутагт, гол төлөв
томоохон голын хөндийд агуулагдана.
Жишээ нь: Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт, Чойбалсан зэрэг томоохон ус
хэрэглэгчийн төвлөрсөн ус хангамжийн гол эх үүсвэр нь Туул, Хараа, Сэлэнгэ,
Хэрлэн голын хөндийн дагуух газар доорх усны томоохон ордууд байх бөгөөд
усны нөхөн сэлбэгдэх боломжтой.
Хангайн бүс нутагт гадаргын болон газар доорх усны нөөцийн ихэнх хэсэг
агуулагддаг, усны нөөцийн нөхөн сэлбэгдэх чадавхи өндөр байдаг.
Говийн бүс дэх газар доорх усны ордууд усны нөхөн сэлбэгдэх чадвар муутай,
хэрэв усны нөөцийг урт удаан хугацаанд тасралтгүй шавхаж ашиглах бол усны
түвшин нь буурах, шавхагдах эрсдэлтэй, усны ууршилт өндөртэй. Ийм эрсдэл
нь цаашид бүс нутгийн хэмжээнд хуурайшилт бий болох, цөлжих аюулыг
дагуулна.
7. Ургамал хамгаалал:
Атрын 3 дахь аян тариалангийн хөгжлийн үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд
төрөөс ургамал хамгааллын талаар ихээхэн анхаарч 2008 оноос 2011 оны
12 дугаар сарын 31 хүртэл ургамал хамгааллын бодисыг Гааль болон
Нэмүү өртгийн албан татвараас чөлөөлсөн.
2011 онд авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээний талаар
зориулалтаар ашиглаж болох пестицидийн жагсаалт, хэрэглэх хэмжээг
тогтоох тухай Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэр, Байгаль орчин, аялал
жуулчлал, Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан А-81 /А-36/ 94 дүгээр
тушаалыг батлуулав.
лийн ургамал хамгааллын бодисыг
нийлүүлэхээр гэрээ хийсэн. Үүнд: тебутин-9000л, пумасупер-8000л,
алмазис-800кг, бутелийн эфир-70000л, раундап-320000 кг–ыг аж ахуй нэгж,
иргэдэд 30%-ын урьдчилгаа төлбөртэйгээр хөнгөлөлттэй үнээр олгох ажлыг
зохион байгуулав.
тусгай зөвшөөрлийг хууль журмын дагуу шинээр олгох, хугацааг нь сунгах
арга хэмжээ авч байна.
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
2008 2009 2010 2011
Хог ургамалтай тэмцэхэд зориулан
хөнгөлттэй үнээр олгосон гебицидийн
хэмжээ/л/
8. Амьтан хамгалал:
Ховор амьтны хамгаалал:
Монгол улсын хэмжээнд сvvлийн 10 гаруйхан жилийн дотор ховор
болон элбэг ан амьтдын тоо толгой багассаар сvйрлийн ирмэгт ирээд
байна.
Тухайлбал: 1980-иад онд 40,000 орчим аргал хонь, 140,000 орчим халиун
буга тоологдож байсан бол 2001, 2004 оны тооллогоор 13,000 орчим аргаль
хонь, 10,000 орчим халиун буга тоологдож, 2000 оны тооллогоор 5000
орчим байсан монгол бєхєн 2005 онд 1500 орчим монгол бєхєнтэй гэсэн
дvн гарсан. Ховор, нэн ховор амьтдын тоо толгой арав гаруйхан жилд 70-90
хувь огцом буурч байна. Ховор амьтнаар ч зогсохгvй элбэг гэж vзэгддэг
агнуурын ач холбогдолтой амьтад тарвага, цагаан зээр зэрэг амьтдын тоо
толгой ч цөөрсөөр байна. Монгол улсын Засгийн газар 2005 онд ховор
амьтны жагсаалтад тул загас, баавгай 2-ыг оруулсан явдал нь нэг талаас
эдгээр зvйл амьтдыг хамгаалах статус өндөр болж байгаа боловч нөгөө
талаас ан амьтад ховордсоор сvйрлийн ирмэгт байгааг илэрхийлж байгаа
юм.
Ан амьтдыг сvйрлийн ирмэгт хvргэж байгаа нэг том хvчин зvйл бол ангийн
гаралтай тvvхий эд, бvтээгдэхvvний зохисгvй буюу хууль бус худалдаа юм.
Vvнийг ихэнх хvмvvс хулгайн ан ихэсээд ан амьтан цөөрч байна гэж
ойлгодог нь өрөөсгөл талтай.
Тиймээс, Монгол оронд хууль бус агнуурыг бууруулах нєхцєл боломж
бол ангийн гаралтай эд зvйл, тvvхий эдийн худалдааг хязгаарлах
явдал юм.
Ан амьтны тvvхий эд зvйлийн хууль бус худалдаа дэлхийд хар тамхины
дараагаар ордог бол монголд алтны дараагаар орох зах зээл бий болж
магадгvй байна.
Иймд Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гийн Монгол дахь
хєтєлбєрийн газар ан амьтны тvvхий эд зvйлийн худалдааг хязгаарлах
зорилгоор эрхзvйн орчинг сайжруулах, хуулийн хэрэгжилтийг хангах
ажлуудыг дэмжин ажиллаж байна.
9. Газрын хэвлий:
Хөрс гэдэг нь ус, агаар, амьд ба сүнсэн организмуудын нөлөөнд
өөрчлөгдсөн байдаг. Уулын чулуулгын хамгийн өнгөн хэсгийн давхрааг хөрс
гэнэ. Хөрс нь байгалийн хүчин зүйлүүд ба хүний үйл ажиллагааны нөлөөн
дор хувирч өөрчлөгдсөн үржил шимт чанарыг агуулсан дэлхийн хуурай
гадаргын дэвсгэр өнгөн үе давхрага болно.
Газрын хэвлий бол газрын нөөц баялаг юм.
Газар гэдэг нь газрын гадаргуу түүний хөрс ус ургамал бүхий орон зайн
нэгдлийг хэлнэ. Хөрснөөс доош газрын гүнрүү үргэлжлэх орон зай түүнийг
эзлэн оршино. Материаллаг бүх төрлийн чулууллаг ашигт малтмал болон
геологийн бусад биет түүнчлэн барилга байгууламжийг газрын хэвлий гэнэ.
Хөрсний эвдрэл элэгдэл:
Хөрс байгалын болон хүүний үйл ажиллагааны нөлөөнд элэгдэж эвдрэх
үйл явцыг хөрсний эвдрэл гэнэ.
Үүгээр хөөрсний шимт яанар алдагддаг учраас ургамал ургахгүй болох
амьд организмын амьдрах орчин алдаргдах хөрсөн бүрхэвч элэгдэн
эвдрэлд хурдан орох гэх мэтээр хурдас цулуулгийн эвдлэрийг болдвол
экологийн хохирол илүүтэйгээр учирна.
Газрын
эвдрэл
хөрсний
эвдрэл
газрын гадаргын
дээд хэсэг буюу
дунджаар 0,5м
хүртэл хэсэг
хамаарна.
хурдас
чулуулгын
эвдрэл
0,5м- ээс
доош хэсэг
хамаарна.
10. Дорнод аймаг ашигт малтмалын багагүй нөөцтэй бөгөөд 85 орд, ирээдүй бүхий
149 илрэлийг тогтоосон байдаг. Тамсагийн сав газарт газрын тос, Адуунчулуун,
Үхэрт, Хөөвөр нуур, Хөөт, Баянбулаг зэрэгт хүрэн нүүрсний Цав, Улаан, Мухарт
холимог металлын, Цагаанчулуут, Үрлийн овоо, Тогоотын хөндий, Дөч голын
алтны, Мардай, Дорнод, Гурванбулагт ураны зэрэг ашигт малтмалын томоохон
ордуудтай.
Одоогийн байдлаар тус аймагт 216 аж ахуйн нэгж, иргэн 2629.5 мянган га
талбайд хайгуулын, 44 аж ахуйн нэгж 10952.2 га талбайд ашигт малтмал олборлох
тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байна.
Ашигт малтмалын хайгуул, олборлолтын чиглэлээр Адуунчулуун, Петро
Чайна Датчин Тамсаг, Улз гол, Жамп, Төв Азийн уран, Эмээлт майнз,
Дамбат, Тунамал шижир, Дун эрдэнэ, Шанлун, Шинь Шинь зэрэг томоохон
компани аж ахуйн нэгжүүд үйл ажиллагаа явуулж байна.
Уул уурхайн үйлдвэрлэлийн явцад хөндөгдсөн 400 гаруй га газраас 2004-
2008 онуудад нийт 198 га талбайд нөхөн сэргээлт хийгдээд байна.
Чойбалсан хотын орчимд байрлаж байсан хуучнаар ЗХУ-ын цэргийн
ангиуд, Мардайн уурхайчдын тосгоны газрын доорхи цахилгаан, холбооны
кабелийн зэс, хаягдал төмөр, халаалт, бохир, цэвэр усны хоолойг авах
зорилгоор газрын хэвлийг их хэмжээгээр сэндийлж, нөхөн сэргээлт хийлгүй
орхисон байна. Эдгээр эвдэрсэн газрын хэмжээ нарийвчлан тогтоогдоогүй,
нөхөн сэргээх эзэн холбогдогч нь тодорхойгүй байна.
Дайрганаас гадна хотынхонд хар шорооны эрэлт хэрэгцээ их байдаг.
Хар шороо нь нийслэлийн нутаг дэвсгэрт хязгаарлагдмал нөөцтэй тархсан
байдаг тул зөвхөн хот цэцэрлэгжүүлэх зориулалтаар жил бүр бага
хэмжээтэйгээр олборлуулж ирсэн, хөрсний үржил шимт ялзмаг бүхий
давхарга юм.
11. Хар шороог хотын ногоон бүсийн Тахилт, Баруунтуруун, Зүүнтурууны
амнаас сүүлийн 20 гаруй жилийн турш зөвхөн хот цэцэрлэгжүүлэх
зориулалтаар Нийслэлийн Хот тохижилтын газар, хэлтсүүд, Үндэсний
цэцэрлэгт хүрээлэн, “Цэцэрлэгжилт” ХХК зэрэг мэргэжлийн эрх бүхий
байгууллага, аж ахуйн нэгжид дээрх төлбөртэйгээр олборлуулж ирсэн.
Олборлолт хийгдсэн газарт нөхөн сэргээлтийг технологийн дагуу
хийлгэж хүлээн авдаг боловч хар шороо нь өөрөө маш удаан хугацаанд
бүрэлдэн бий болдог онцлогтой, байгалийн үнэт баялаг юм.
