ݺߣ

ݺߣShare a Scribd company logo

შუახევის მუნიციპალიტეტის ტურიტული ძეგლები

•Download as PPTX, PDF•
•
Amiko Khimshiashvili
Amiko Khimshiashvili

შუახევის მუნიციპალიტეტის ძეგლები

1 of 16
Download to read offline
მ ო გ ე ს ა ლ მ ე ბ ით
ნიგაზეულის ციხე cixe mdebareobs centraluri saavtomobilo gzis baTumi-xulo nigazeulis asaqcevidan 5 km-iT daSorebul sofel nigazeulSi, ზღვის დონიდან 800 მ. სიმაღლეზე, qufTaRelis serze, romelsac sxvanairad nabegvarsac eZaxian. 4000 მ.კვ. ფართობის ციხე-გალავანი XVIII ს. დასაწყისში ეროვნული გმირის სელიმ ხიმშიაშვილის მიერ არის აშენებული. galavani sworkuTxeds miagavs, romelSic datanebulia eqvsi xaro, TiTo-TiTo kuTxeebSi, xolo TiToc gverdiT kedlebSi. xaroebis diametrebi cvalebadia 3m_3,2m aseve cvalebadia xaros gamoweva kedlidan, igi meryeobs 3,m-idan 3,2-3,5m Sua galavnis yelis maqsimaluri simaRle 7,20 metria, sisqe 1,70 m, ramdenadme viwroa xaroebis kedlebi (1,55 m). galavans Sesasvleli unda hqonoda rogorc CrdiloeTidan, ise samxreTidan. ra adgilze iyo CrdiloeTis kari ar Cans, radgan es mxare mTlianadaa mongreuli. Sesasvleli arc samxreT nawilSi Cans, galavani am adgilasac sakmaod dangreulia. etyoba, rom Sesasvleli aq zomierad Sua adgilas yofila datanebuli. cixe-galavani nagebia fleTili qvebiT, wyoba lamazi da horizontaluria (qvabis zomebia: 60/60 sm, 50:46 sm, 90/70 sm, 53/40 sm). sworxazovani rigebis dasacavad am qvebs Sua datanebulia wvrili natexi qvebi. gverdiTi kedlebis sigrZea 66,40 m, xolo samxreT kedlisa – 18 metri. odnav naklebi unda yofiliyo Crdilo kedeli, radgan dasavleTi kedeli Sua koSkidan odnav tydeba Crdilo-dasavleTisaken. cixe-galavnis Sua ezoSi SemaRlebul adgilas selim xemSiaSvilis orsarTuliani saxli (pirveli sarTuli qvis yofila, xolo meore sarTuli xis) mdgara, romelic misi sikvdilis Semdeg osmalebs dauwvavT da Semdgom jame auSenebiaT.
კავიანის ციხე XII-XIII საუკუნეებს მიეკუთვნება კავიანის ციხე, მისი სიმაღლე ზღვის დონიდან 550 მეტრია. cixe maRlobidan gadmohyurebs md. aWariswylis xeobis mTavar magistrals. cixe mdebareobs aWariswylis marcxena mxares, kavianis serze, xiWauris pirdapir, mdinareebis Wvaniswylisa da aWariswylis Sesayaris qvemoT. kavianis cixe pirdapir Sehyurebs dandalos takiZeebis cixesa da takiZeebis (Wvanis) oTolTas cixes da aqtiur rolsTamaSobda xeobaSi gamaval saqaravne-savaWro gzebis gakontrolebaSi. K kavianis cixe ori ganyofilebisagan Sesdgeba. Ppirveli ganyofilebis farTobi 90 kvm-ia kedlebis sigrZea 6,7 metri, xolo simaRle Sida mxridan meryeobs 12-13 metrs Soris.kedlis sisqe 1 metrs Seadgens. Cvenamde moRweuli fosoebis mixedviT is SeiZleba yofiliyo raRac daniSnulebis saTavso amavdroulad es saTavso unda yofiliyo samsarTuliani. Kkedelze ori sarkmelia datanebuli, romelTa zomebi Seadgens 14/68, da 38/70sm. kedlis dasavleTi nawilis simaRle meryeobs -5,60 metrsa da 7 metrs Soris. A kedelze datanebulia ori sarkmeli. cixis am koSkSia SemorCenili swori formis ormo, romelic Selesilia kiriT. ormos zomebi Seadgens 2,8/1,62metrs, ormos siRrme ki meryeobs 1,5da 2 metrs Soris. cixis meore ganyofilebaSi, romlis farTobi Seadgens 112 kv-m-s, kargadaa Semonaxuli CrdiloeTis koSki, romelic arawesieri marTkuTxedis formisaa da sami sarTulisagan Sesdgeboda. koSkis farTobi 7 kvm-ia. koSkSi Cayolebulia sarkmlebi, romlis zoma 40/60 sm-ia. Dda miwidan 2,54 metriTaa daSorebuli. SedarebiT kargadaa Semonaxuli cixis ezos dasavleTi kedeli, romlissigrZe 7,1metria, simaRle -5 metri.
დარჩიძიების (მთისუბნის) ციხე cixis ukidures Crdilo-dasavleT monakveTze mSeneblebs galavanze miSenebiT gaumarTavT marani. M meore marani aRmoCnda cixis samxreT-aRmosavleT kuTxeSi. cixis Sua nawilSi aRmoCnda kldeSi amokveTili qvevriseburi formis ormo, romelic wylis rezervuarad unda yofiliyo gamoyenebuli. Oormos sigrZe 3,2m-ia. darCiZeebis (gogolauris) cixe mdebareobs mareTiswylis xeobaSi. mareTis, igive Ciruxiswylis xeoba teritoriulad da mosaxleobis raodenobiT aWariswylis auzSi erT-erTi udides xeobas warmoadgens. aq mravladaa sxvadasxva periodis, gansakuTrebiT Sua saukuneebis miwiszeda Zeglebi, romlebic samwuxarod arqeologiurad jer kidev Seuswavlelia. teritorias, sadac cixe mdebareobs gogolauri ewodeboda, exla mTisubans eZaxian. aq amozidulia uzarmazari kldis sami masivi, cixe ki aRmarTulia Sua kldis masivze da mis gegmasac kldis konfiguracia gansazRvravs. cixis farTobi 190 kvm. Seadgens. dRemde SemorCenilia cixis dasavleTis da CrdiloeTis kedlebi. CrdiloeT kedeli sworxazovania 23 m. sigrZiT da 3 m-mde simaRliT. SedarebiT maRalia galavnis dasavleTi nawili, igi 12 m-mde aRwevs. kvlevebis Sedegad dgindeba, rom cixis mSeneblobaSi 2 periodi gamoiyofa. irkveva,rom Tavdapirvelad cixe aRumarTavT XI-XIII saukuneebSi, xolo aRudgeniaT gvian Sua saukuneebSi. nagebia fleTili qvebiT. არქეოლოგიური გათხრები აღნიშნულ ციხეზე წარმოებდა 1987 წელს.გათხრებს აწარმოებდა სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოს არქეოლოგიური ექსპედიციის აჭარისწყლის ხეობის რაზმი. დარჩიძეების ციხის გათხრების შედეგად, ნაპოვნია ქვევრები, დერგების, ქოთნების ,დოქების, ჯამების თუ კვერცხისებური ფორმის თიხის ნაწარმი (ნაწილი წერნაქით მოხატული) ყურედღებას იმსახურებს საგანგებოდ დამზადებული ქვის ბირთვები.
ოთოლთას ციხე cixe aRmarTulia md. Wvaniswylis da misi marjvena Senakad oTolTiswylis SesarTavSi, winwamoweuli mTavarangelozis mTis wverze. cixis yvela kuTxidan 25-30 km-is manZilze gaSlili teritoriebi mosCans. cixe udaod did rols TamaSobda aWariswylis xeobis dacvis sistemaSi. igi pirdapir gadahyurebs Wvaniswylisa da aWariswylis xeobebis SesarTavebTan arsebul qvemo da zemo aWaris sazRvarze arsebul cixeebs. cixis agebis drod XI-XIII saukuneebia miCneuli, magram arqeologiuri gaTxrebis Sedegad iTvleba, rom is jer kidev Zv.w. IV-V saukuneebSi unda gamoeyenebinaT. cixis teritoriaze kldeSi aRmoCenilia sami didi qvevri, sadac inaxavdnen saWiro produqtebs, aqve yofila didi xaro, sadac sxvadasxva saxis marcvleuli kulturebis naSTebic aRmoCnda. cixis farTobi 936 kv.m-ia. sigrZe 52 metri, sigane-18 m. cixis aRmosavleTi galavani SedarebiT sworxazovania. misi saerTo sigrZe 49 metrs Seadgens. SedarebiT daculia cixis kedlis Crdilo-aRmosavleTi nawili, xolo samxreT-aRmosavleT monakveTi TiTqmis saZirkvlis donemdea morRveuli. galavnis sisqe araerTgvarovania. 1, 6 m-dan 2 metramde meryeobs. cixis Crdilo-dasavleT kuTxeSi aRmarTulia koSki, dasavleT kedlis saerTo sigrZe 18, 5 metria. kedlis maqsimaluri simaRle aRmosavleT nawilSi aris 3,8 m, centralur nawilSi 5, 5 m, xolo didi koSkis zonaSi – 7 m. cixis teritoriaze aRmoCenilia wylis rezervuarebi, romlebiTac xdeboda cixis wyliT momarageba. აrqeologiurigaTxrebi Catarda 1984wels. აrqeologiuri gaTxrebis Sedaged aRmoCenili iqna qvevrebi, dergebis, sadRveblebis pirisa da tanis natexebi, qoTnebis, doqebis(xeladebis) sasmisebis, jamebis, kecebis, dიskoseburi formis nivTebisa da WurWlis mTliani nimuSebi da moWiquli keremikis natexebi.A
ცინარეთის ციხე cixe mdebareobs Suaxevis municipalitetis sofel cinareTSi, mareTi-Ciruxiswylis marcxena Senakad uCambiswylis xeobaSi. ,Suaxevi-cinareTis saavtomobilo gzis marcxena mxaresSi. Suaxevis raionuli centridan 12 km-is daSorebiT. cixe-koSki sakmaod maRal mTazea aSenebuli. dRes misgan mxolod nangrevebiRaa SemorCenili. Aadgilobriv mosaxleobas kldis bunebrivi SesaZleblobebi maqsimalurad gamouyenebiaT.kldis aRmosavleT TiTqmis Sua monakveTSi iarusiseburi, mozrdili, bunebrivi moednis msgavsia SemorCenili. mosaxleoba mas ,,did kalos” uwodebs. cixes hqonia ,,patara kaloc”, romelic saavtomobilo gzis gayvanam Seiwira. cixis farTobi (36-40 kvadratuli metria) cixxis galavnis naSTebi SemorCenilia Cr-aRmosavleT da samxreT-dasavleT nawilSi mizeruli daTvalierebis Sedegad cixisa da mis mimdebare teritoriaze aRmoaCines 1,5t. litraJobis qvevri, romelic miwaSia Cakiruli, savaraudod saWiroebis SemTxvevaSi wylis marags inaxavdnen. cixis zeda nawilSi daculia kldeSi nakveTi daaxloebiT 150- 200litraJobis wylis rezervuari. cixidan SesaZlebeli unda yofiliyo mareTis xeobis, oqropilauris, darCiZeebis da TviT xixanis, oTolTasa da kavianis cixeebTan dakavSireba da maTTan erTad xeobaSi gamavali savaWro-saqaravne gzebis kontroliiyo. agebis TariRadXI-XIIIO saukuneebiiTvleba.
ჩანჩხალოს ციხე ჩანჩხალოში ნამალევის კლდის თავზე, რომელიც თითქმის მიუვალია, არის უძველესი ციხის ნანგრევთა ნაკვალევი, სოფლოის მოსახლეობა მას თამარის ციხეს უწოდებს. Ggamomdinare aqedan unda vivaraudoT, rom cixe agebulia XII-XIII saukuneebSi. ციხის ფართობი დაახლოებით 300 კვ. მ. ისტორია დუმს იმასთან დაკავშირებით რომ ციხეს ქონოიდა საგვარეულოთა სტატუსი ანუ არ განეკუთვნება არცერთ გვარს. ჩანჩხალოს ციხეს შემტყობარე ციხის დანიშნულება ჰქონოდა. აქვე ახლოს არის ქვებით დაფარული ტერიტორია ამ ტერიტორიას ნამალევს ეძახიან რომელიც კავშირშია ციხესთან . ამდენად შესაძლე ვიფიქროთ, რომ ადამიანთა თავშესაფარი იყო საბრძოლო მოქმედებებისდროსრომელიცდაა ხლოებით500-მდეადამიანსიტევს. აქვე არის ტერიტორია რომელსაც ციხის ყელი ქვია და სოფელ ჩანჩხალოს გადმოჰყურებს. ეს სახელწოდება შეიძლება მომდინარეობდეს თავისი სიმაღლის მიხედვით როგორც ციხის ყელი, ან სავარაუდოა ამ ტერიტორიაზე ჭრიდნენ მასალას, რომელიც გამოიყენებოდა ციგის დასამზადებლად, მოგეხსენებათ ციგა უძველეს დროში ტრანსპორტის ერთ-ერთი სახეობა იყო , რომელიც გამოიყენებოდატვირთისგადასაზიდადიმდროისყოფსა-ცხოვრებაში. A აგრეთვე cnobili CanCxalos bunebrivi macivari, romelic mnaxvelTa did interess imsaxurebs. adgilobrivimosaxleoba mas zafxulisperiodSiproduqtebisSesanaxad iyeneben.
გამონათლევის ეკლესია გამონათლევში ეკლესიის არსებობის შესახებ სარწმუნო ცნობები არ მოგვეპოვება, სამაგიეროდ უძველესი დროიდან მომდინარეობს ხალხში გავრცელებული თქმულება იმის თაობაზე, რომ მე–5–6 საუკუნეების მიჯნაზე ჩირუხისწყლის მარჯვენა ნაპირას, ჩვენს წინაპრებს აუგიათ მუხის ხეებისაგან ერთნავიანი დარბაზული ტიპის ეკლესია, სადაც წირვა–ლოცვა და ნათლობა მიმდინარეობდა. სიტყვა ,,გამონათლევი“ ნათლობიდან მომდინარაობს.აღნიშნული ეკლესიის ნანგრევების შესახებ თ.სახოკია თავის ნაშრომში ,,მოგზაურობანი“ 1897 წელს აღნიშნავს, რომ სოფელ ოლადაურში ქარცივაძეების ეზოში ძველი ნასაყდრალია,ძველი ეკლესიის ნანგრევებიდან მხოლოდ ქვების გროვა ყოფილა დარჩენილი და მის ირგვლივ ძველად დარგული ბზის ხეები ყოფილა დარგული, მთელ ამ ადგილს მიწიწებით ეპყრობიან. შეუძლებელია იქ დარგულ ხეებს ტოტი ჩამოაცილონ. გადმოცემის თანახმად დროთა სიავისაგან ნანგრევებად ქცეული გამონათლევის ეკლესია 11–13 საუკუნეებში აბუსერისძეებს რამდენჯერმე აღუდგენიათ. გამონათლევის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიის მშენებლობა 1998 წელს დაიწყო.ეკლესიის მშენებლობის ინიციატორები იყვნენ: ექიმი–სოლომონ ფუტკარაძე,მეტყევე ინჟინერი–ჯ.მახარაძე, ღვაწლმოსილი პედაგოგი–ბ.მახარაძე. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მინისტრთა საბჭოს გადაწყვეტილებით ეკლესიის მშენებლობისათვის გამოიყო 0,20 ჰ მიწის ნაკვეთი,ასევე ბანკში გაიხსნა სპეციალური ანგარიში, რითაც საფუძველი ჩაეყარა გამონათლევის წმინდა გიორგის სახელობის ორნავიანი, ორსაფეხურიანი ჯვარგუმბათიანი ეკლესიის მშენებლობას.ეკლესიის საძირკვლის მშენებლობის დაწყება დალოცა ბათუმ–სხალთის ეპარქიის ეპისკოპოსმა მეუფე დიმიტრიმ. ეკლესიის მშენებლობაში თავი გამოიჩინეს ქვის ოსტატებმა შოთა ფუტკარაძემ,ინჟინერ მშენებელმა–თემურ ყურაშვილმა და მისმა შვილებმა. 2001 წელს ჯერ კიდევ ხარაჩოებში ჩასმულ მშენებარე ეკლესიაში მეუფე დიმიტრიმ და მართმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმსახურებმა აღასრულეს პირველი წირვა –ლოცვა, ასევე შედგა პირველი ნათლობა.ამ დღეს 80–ზე მეტი ახალგაზრდა და მოხუცი მოინათლა.
ჭალის ტაძარი ისტორიკოსების დასკვნით , 1740 წელს ჭვანის ხეობაში 15-მდე ტაზარი იყო , 1780 წლამდე დამპყრობლებმა ყველა გადაწვეს და დაშალეს , არც ვარჟჯანაულზე არსებული ქათამაძეების საგვარეულო ტაძარი დაინდეს , მიუხედავად იმისა , რომ მისი წინამძღვარი ზაქარია ქათამაძე დახმარებისთვის ახალციხის ფაშას ეახლა. ჭვანაში დაბრუნებულ ღვთისმსახურს სამლოცველო პირებისაგან მიწისა აღგვილი დახვდა . გაუტეხელ ჭვანელებს ეკლესიის ზარი, ჯვარი, ხატები და სხვა სიწმინდეები გადაემალათ. მღვდელებმა გადამალული სიწმინდეების გადარჩენაზე დაიწყეს ზრუნვა. ზოგი მისი ხინოში გადაბრზანების და ხინოს წმინდა ეკლესიაში დაბრუნების მომხრე იყო, ზოგიც კი გურიაში მეზობელი შემოქმედის მამათა მონასტერში მათი გადაბრძანებისათვის ზრუნავდა. სიწმინდეები აჭარა-გურიის მოსაზღვრე ქედის უღელტეხილზე გადაუტარებიათ . ჯვრისა და სხვა სიწმინდეებისათვის მიუმართავთ : ,,ჯვარო მიდიხარ ჯვარო დაბრუნდებიო!“ ჯვრის პატივსაცემად ტერიტორიას ,,ჯვარი მინდორი “ დაარქვეს. ღვთის წყალობით და შემწეობით ჭალაში გამოჩნდა ღვთისნიერი ქველმოქმედი და მეცენატი სანდრო(ალექსანდრე) შარაშიძე. ქათამაძეების სამკვიდროზე ტაძრის მშენებლობა წამოიწყო. იმ დღიდან აქ აღმართულ ჯვართან სანთლებს ანთებენ , სხალთის ეპარქიის მღვდელმთავრის, მეუფე სპირიდონის, ალექსანდრეს ნათლიის-სიონის ტაძრის წინამძღვრის მამა ამირანის ხერლდასმით წირვა-ლოცვა აღევლინება. ალექსანდრე შარაშიძის ინიციატივით გურიაში გადანახული სიწმინდეები ჭალაში მშენებარე ტაძარში გადმოაბრძანეს. გვერდით დაუდგენ შემოქმედელი მიტროპოლი იოსები, სხალთის ეპისკოპოსი სპირიდონი, საპატიო მისიის აღსრუ;ლება 2012 წლის 28 აგვისტოს , მარიომობაზე განიზრახეს. ჯვრის გადმობრძანებაში მონაწილეობდნენ : მეუფე სპირიდონი, თურქეთში მცხოვრები ჩვენი თანამემამულე ერეკლე(ერდოღან) შენოლი(დავითაძე), საქართველოსა საპატრიარქოს წარმომადგენელი მათე ტაკიძე, რამაზ სურმანიძე და სხვები. დიდი დრო აღარ რჩება იმ დღემდე, როჩა ჭალაში ტაძრის ზარები აგუგუნდება.
ფურტიოს ნაეკლესიარი 2012 წლის 27 აგვისტოდან 12 სექტემბრის ჩათვლით აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს ხელსეწყობით არქეოლოგიური გათხრები ჩატარდა შუახევის მუნიციპალიტეტის სოფელ ფურტიოში, რომელიც ბათუმიდან 82კმ.ხოლო შუახევის რაიონული ცენტრიდან16 კმ.დაშორებით მდაბარეობს. არქეოლოგიური გათხრები ჩატარდა ორ ადგილას. სოფლის დასაწყისში რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა ,,ალალურს“ ეძახის გაიწმინდა საკმაოდ დიდი ფართობი.გამოიკვეთა ორი, სავარაუდოდ საცხოვრებელი ნაგებობის გალავნი და კედლის ნაშთი. სოფლის ცენტრში, სკოლის მიმდებარე ტერიტორიაზე შესწავლილი იქნა ძველი ნაეკლესიარის საძირკვლის ნაშთები.გაითხარა 12 სამარხი. მიცვალულები დაკრძალული იყო ქრისტიანული წესით.მათ ჩაყოლებული ჰქონდათ სხვადასხვა ინვევტარი.სამარხები განთავსებული იყო ეკლესიის აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. მოპივებული იქნა მეტად საინტერესო არქეოლოგიური მასალები.მრავალფრად მოჭიქული კერამიკა,ქვევრები,ჯამები,ლანგრები,ორი ცალი ბრინჯაოს ზარაკი,2 მონეტა და სხვა. მოპოვებული ნივთები ინდენტურია აჭარისწყლის ხეობის შუა საუკუნეების ძეგლებზე აღმოჩენილი მასალებისა,რომელთა გათვალისწინების საფუძველეზე ფურტიოს ეკლესია-საყდარი მე-11-13 საუკუნეებით უნდა დათარიღდეს.
წაბლანის ნაეკლესიარი ეკლესია მდებარეობს უჩამფის ხეობის სოფელ წაბლანაში, შუახევის რაიონული ცენტრიდან 14 კმ-ის მოშორებით, ზღვის დონიდან 1220 მეტრის სიმაღლეზე, სოფლის ცენტრიდან 300 მ. სიმაღლის გორაზე, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა ,, ნათლისცემის გორას” ეძახიან. გორაკის ფართობი 200 კვ-მეტრია. ადგილობრივი მოსახლეობის გადმოვემით ამ გორაკზე უძველესი დროიდან ეკლესია ყოფილა. ამ გორიდან ნათლად მოჩანს ქედის, შუახევის და ხულოს მუნიციპალიტეტებში არსებული საფორთიფიკაციო შენობა-ნაგებობები. ასევე, სოფლის გავლით გადიოდა უმოკლესი საქარავნე გზა აჭარიდან შავეთისკენ. სწორედ სოფლის მოსახლეობის მოთხოვნის საფუძველზე შესაზლებელი გახდა შექმნილიყო საინიციატივო ჯგუფი 2008 წელს ტ. ებრალიძის, გ. დუმბაძის და შ. ელიაძის შემადგენლობით , შესაძლებელი გახდა , ნათლისცემის გორაზე ,, ჯპს” კორდინატების დაფიქსირება 2009 წელს ბათუმის არქეოლოგიური მუზეუმისა და სამხრეთ- დასავლეთ საქართველოს არქეოლოგიური ცენტრის ერთობლივმა ექსპედიციამ განახორციელა საკვლევი-საველე სამუშაოები . საკვლევი არქეოლოგიური სამუშაოები დაიწყო 2009 წლის 1 ივნისს და გაგრძელდა 12 ივნისამდე, მასში მონაწილეობდნენ არქეოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორები: ა. კახიძე, შ. მამულაძე, ტ. ებრალიძე, და ინიციატორი სოფლის მკვიდრი შ. ველიაძე. გათხრების პირველი ეტაპის დასრულებისთანავე აღმოჩნდა, რომ აღნიშნული ეკლესია დარბაზული ტიპის საყრდენი იყო, ორფერდა გადახურვით, შესასვლელი დასავლეთიდან. ეკლესიის სიგრძე 7 მ-ია, ხოლო სიგანე 6 მეტრი. შიდა სივრცის ზომებია 5,8 მ X 4,2 მ აქედან აბსიდის სიგანე 1,5 მ, ხოლო თვით დარბაზის სიგრძე 4,3 მ. აფსიდი გამოყოფილია დარბაზისაგან . დასავლეთი კედლიდან 1,6 მ. სიგრძეზე შემორჩენილია ზღრუბლი . აფსიდა დარბაზასთან შედარებით 17 სანტიმეტრით მაღლა მდებარეობს. დარბაზი მთლიანად დაგებული ყოფილა ქვის ფილებით. შემორჩენილია ეკლესიის ოტხივე კედლის საძირკველი მთლიანად, ამ საძირკველძე ხის ეკლესია ყოფილა დაშენებული , რაც უდაოდ საინტერესოა და პირველი შემთხვევაა აჭარისწყლის ხეობის საკულტო ძეგლებისათვის . გათხრების დროს აღმოჩენილი იქნა მცირერიცხოვანი , მაგრამ საკმაოდ საინტერესო არქეოლოგიური მასალა, როგორც წესი, სჭარბობს კერამიკული ნაკეთობანი, გვხვდება ქვევრების, დერგების, ქოთნების, ჯამების და კეცების ნატეხები, ასევე ნაპოვნია საოჯახო ჭურჭლის ნატეხები. ზოგიერთი მათგანი ხელითაა ნაძერწი , ზოგიც მორგვზეა დამზადებული. აღმოჩენილ ნივთებს შორის საინტერესოა ერთადერთი მოჭიქული ჯამის პირ-გვერდის ნატეხი . აგრეთვე ნაპოვნია ხარის რკინის ნალის ნატეხი. აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალების მიხედვით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ეკლესია X-XI საუკუნეებშია აგებული.
ფურტიოს თაღოვანი ხიდი xidi savaraudod IX_Xss ganekuTvneba. Ffurtios xidi mdebareobs amave dasaxelebis soflisa da aWariswylis xeobis dasawyisSi. xidi akavSirebda erTmaneTs sxalTiswylis xeobaSi arsebul Zvel gzebs aWariswylis xeobaSi gamaval centralur trasasTan. Aam xeobas metad xelsayreli georgafiuli mdebareoba hqonda. Mam gziT sxalTis xeobidan zRvispireTisaken miemarTeboda umoklesi saqaravne gza ardagnidan da axalcixidan. xidma Cvenamde sakmaod dazianebuli saxiT moaRwia. xidis ZiriTadi nawilis sigrZe 35 metria, sigane napirebze- 2,35 metri, TavbandTan 2, 20 metri. Ffurtios xidis saintereso aRwerilobas gvaZlevs Tedo saxokia, igi xazs usvams mSeneblis gansakuTrebul profesionalizms, romelmac xidis Tavisa da bolos sayrden adgilad Ekldiani niadagi airCia. amiT unda aixsnas, rom es xidi dRemde uzianod dgas rogorcZvelidrois naSTi. aWaris kulturuli memkvidreobis dacvis saagentos 2012 wlis miznobrivi programebis farglebSi noembris TveSi furtios xids Cautarda aRdgena- sareabilitacio samuSaoebi. xidis restavraciisas, arqiteqturuli stilisa da istoriuli saxis SenarCunebis mizniT gamoyenebuli iqna bunebrivi qva da kiri.samuSaoebis warmoebauzrunvelyotenderSigamarjvebulkompaniamSps ,,tao-tbelma.”
ვარჯანაულის თაღოვანი ხიდი ხიდი მდებარეობს სოფელ ჭალაში agebulia XII საუკუნეში . baraTaulis wyalze (erTvis Wvanis wyals marcxnidan sofel WvanaSi.) xidi agebulia me-18 saukunis bolos. xidis sigrZea 17,20 m, sigane – 2,35 m. misasvlelebi sxvadasxva zomisaa. marjvena misasvlelis sigrZea 7,2 m, sigane -5,3 m, marcxenasi – 3, 4 m. xidis marjvena burjis simaRlea 1,58 m; sigane – 2,65 m, xolo marcxenasi – 1,38 m, darCenili 20 sm-i Seadgens kldes, romelzedac daSenebulia burji. yuradRebas iqcevs naxevarwriuli lamazi proporciuli TaRebis wyoba, romelic aWaraSi sxvagan ar SeiniSneba.xidi agebulia seliმ-ფაშა ximSiaSvilis მეუღლის elmas surmaniZis mziTevis xarjiT. აღადგინეს 1968 წ. დურსუნ სურმანიძემ. 1995 წ. რეvaz, როსტომ da nugzar surmaniZeebis iniciativiT Cautarda restarvaci. იმავე welsSetaniliiqna kulturisZeglTasiaSi.
ხიდი ხაბელაშვილების (მერიის) ხიდი მდებარეობს სოფელ ხაბელაშვილებში. რომელიც დაახლოებით განეკუთვნება XVII საუკუნეს. იგი ყავრით არის გადახურული და ჩვენამდე თითქმის პირვანდელი სახით არის მოღწეული . ხიდს 2014 wels უZრავი Zეგლისსტატუსიმიენჭა.
კილდიჯვრის გამოქვაბული კლდისძირის გამოქვაბული მარეთის ხეობის სოფელ მახალაკიძიებში სანალიას მთაზე ზღვის დონიდან 1400 მეტრ სიმაღლეზეა. მეოთხედ საუკუნეზე მეტია შუახევის რაიონის სოფელ ოლადაურის საჯარო სკოლის ისტორიის მასწავლებელი არჩილ მაკარაძე მთა სანალიაზე არსებულ გამოქვაბულს ირკვევს . 2010 წლის ივლისში ტელეარხმა ,,იმედმა” სანალიას გამოქვაბულს სამეცნიერო გადაცემა მიუძღვნა . გამოქვაბულის ისტორიით მაშინ ჟურნალისტი გოდერძი შარაშია, ბათუმის ნ. ბერძენიშვილის სახელობის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის დირექტორი როინ მალაყმაძე დაინტერესდნენ . არჩილ მაკარაძემ სახელდახელო გათხრები ჩაატარა და 60-70 სანტიმეტრის სიღრმეში ქალის მოოქროვილი ყელსაბამი იპოვა. ბათუმის არქეოლოგიის მუზეუმის დირექტორმა, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ამირან კახიძემ მუზეუმის მეცნიერ-მუშაკი გურამ ჩხარტიშვილი მიავლინა მთა სანალიაზე. სამუშაოები ერთობ რთული გამოდგა-მთა სანალიიდან გამოქვაბულები 6 კილომეტრითაა მოშორებული. ნახევარი მეტრის სიღრმეზე აღმოჩნდსა კერამიკისგან დამზადებული ჭურჭლის ნამტრევები და სხვა საყოფაცხოვრებო ნივთები. მოპოვებული ნივთების ექსპერტიზამ ცხადყო, რომ ისინი ნეოლითის ხანის,ბოლო პერიოდს და ენეოლითის ხანის დასაწყისს ეკუთვნის. მეცნიერები არც იმას გამორიცხავენ , რომ სანალიას მთაზე არსებულ გამოქვაბულში, რომელთაგან ყველაზე გრძელი 33 მეტრია, ადამიანების თავშესაფარი უნდა ყოფილიყო .
მადლობთ ყურადღებისათვის

More Related Content

შუახევის მუნიციპალიტეტის ტურიტული ძეგლები

  • 1. მ ო გ ე ს ა ლ მ ე ბ ით
  • 2. ნიგაზეულის ციხე cixe mdebareobs centraluri saavtomobilo gzis baTumi-xulo nigazeulis asaqcevidan 5 km-iT daSorebul sofel nigazeulSi, ზღვის დონიდან 800 მ. სიმაღლეზე, qufTaRelis serze, romelsac sxvanairad nabegvarsac eZaxian. 4000 მ.კვ. ფართობის ციხე-გალავანი XVIII ს. დასაწყისში ეროვნული გმირის სელიმ ხიმშიაშვილის მიერ არის აშენებული. galavani sworkuTxeds miagavs, romelSic datanebulia eqvsi xaro, TiTo-TiTo kuTxeebSi, xolo TiToc gverdiT kedlebSi. xaroebis diametrebi cvalebadia 3m_3,2m aseve cvalebadia xaros gamoweva kedlidan, igi meryeobs 3,m-idan 3,2-3,5m Sua galavnis yelis maqsimaluri simaRle 7,20 metria, sisqe 1,70 m, ramdenadme viwroa xaroebis kedlebi (1,55 m). galavans Sesasvleli unda hqonoda rogorc CrdiloeTidan, ise samxreTidan. ra adgilze iyo CrdiloeTis kari ar Cans, radgan es mxare mTlianadaa mongreuli. Sesasvleli arc samxreT nawilSi Cans, galavani am adgilasac sakmaod dangreulia. etyoba, rom Sesasvleli aq zomierad Sua adgilas yofila datanebuli. cixe-galavani nagebia fleTili qvebiT, wyoba lamazi da horizontaluria (qvabis zomebia: 60/60 sm, 50:46 sm, 90/70 sm, 53/40 sm). sworxazovani rigebis dasacavad am qvebs Sua datanebulia wvrili natexi qvebi. gverdiTi kedlebis sigrZea 66,40 m, xolo samxreT kedlisa – 18 metri. odnav naklebi unda yofiliyo Crdilo kedeli, radgan dasavleTi kedeli Sua koSkidan odnav tydeba Crdilo-dasavleTisaken. cixe-galavnis Sua ezoSi SemaRlebul adgilas selim xemSiaSvilis orsarTuliani saxli (pirveli sarTuli qvis yofila, xolo meore sarTuli xis) mdgara, romelic misi sikvdilis Semdeg osmalebs dauwvavT da Semdgom jame auSenebiaT.
  • 3. კავიანის ციხე XII-XIII საუკუნეებს მიეკუთვნება კავიანის ციხე, მისი სიმაღლე ზღვის დონიდან 550 მეტრია. cixe maRlobidan gadmohyurebs md. aWariswylis xeobis mTavar magistrals. cixe mdebareobs aWariswylis marcxena mxares, kavianis serze, xiWauris pirdapir, mdinareebis Wvaniswylisa da aWariswylis Sesayaris qvemoT. kavianis cixe pirdapir Sehyurebs dandalos takiZeebis cixesa da takiZeebis (Wvanis) oTolTas cixes da aqtiur rolsTamaSobda xeobaSi gamaval saqaravne-savaWro gzebis gakontrolebaSi. K kavianis cixe ori ganyofilebisagan Sesdgeba. Ppirveli ganyofilebis farTobi 90 kvm-ia kedlebis sigrZea 6,7 metri, xolo simaRle Sida mxridan meryeobs 12-13 metrs Soris.kedlis sisqe 1 metrs Seadgens. Cvenamde moRweuli fosoebis mixedviT is SeiZleba yofiliyo raRac daniSnulebis saTavso amavdroulad es saTavso unda yofiliyo samsarTuliani. Kkedelze ori sarkmelia datanebuli, romelTa zomebi Seadgens 14/68, da 38/70sm. kedlis dasavleTi nawilis simaRle meryeobs -5,60 metrsa da 7 metrs Soris. A kedelze datanebulia ori sarkmeli. cixis am koSkSia SemorCenili swori formis ormo, romelic Selesilia kiriT. ormos zomebi Seadgens 2,8/1,62metrs, ormos siRrme ki meryeobs 1,5da 2 metrs Soris. cixis meore ganyofilebaSi, romlis farTobi Seadgens 112 kv-m-s, kargadaa Semonaxuli CrdiloeTis koSki, romelic arawesieri marTkuTxedis formisaa da sami sarTulisagan Sesdgeboda. koSkis farTobi 7 kvm-ia. koSkSi Cayolebulia sarkmlebi, romlis zoma 40/60 sm-ia. Dda miwidan 2,54 metriTaa daSorebuli. SedarebiT kargadaa Semonaxuli cixis ezos dasavleTi kedeli, romlissigrZe 7,1metria, simaRle -5 metri.
  • 4. დარჩიძიების (მთისუბნის) ციხე cixis ukidures Crdilo-dasavleT monakveTze mSeneblebs galavanze miSenebiT gaumarTavT marani. M meore marani aRmoCnda cixis samxreT-aRmosavleT kuTxeSi. cixis Sua nawilSi aRmoCnda kldeSi amokveTili qvevriseburi formis ormo, romelic wylis rezervuarad unda yofiliyo gamoyenebuli. Oormos sigrZe 3,2m-ia. darCiZeebis (gogolauris) cixe mdebareobs mareTiswylis xeobaSi. mareTis, igive Ciruxiswylis xeoba teritoriulad da mosaxleobis raodenobiT aWariswylis auzSi erT-erTi udides xeobas warmoadgens. aq mravladaa sxvadasxva periodis, gansakuTrebiT Sua saukuneebis miwiszeda Zeglebi, romlebic samwuxarod arqeologiurad jer kidev Seuswavlelia. teritorias, sadac cixe mdebareobs gogolauri ewodeboda, exla mTisubans eZaxian. aq amozidulia uzarmazari kldis sami masivi, cixe ki aRmarTulia Sua kldis masivze da mis gegmasac kldis konfiguracia gansazRvravs. cixis farTobi 190 kvm. Seadgens. dRemde SemorCenilia cixis dasavleTis da CrdiloeTis kedlebi. CrdiloeT kedeli sworxazovania 23 m. sigrZiT da 3 m-mde simaRliT. SedarebiT maRalia galavnis dasavleTi nawili, igi 12 m-mde aRwevs. kvlevebis Sedegad dgindeba, rom cixis mSeneblobaSi 2 periodi gamoiyofa. irkveva,rom Tavdapirvelad cixe aRumarTavT XI-XIII saukuneebSi, xolo aRudgeniaT gvian Sua saukuneebSi. nagebia fleTili qvebiT. არქეოლოგიური გათხრები აღნიშნულ ციხეზე წარმოებდა 1987 წელს.გათხრებს აწარმოებდა სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოს არქეოლოგიური ექსპედიციის აჭარისწყლის ხეობის რაზმი. დარჩიძეების ციხის გათხრების შედეგად, ნაპოვნია ქვევრები, დერგების, ქოთნების ,დოქების, ჯამების თუ კვერცხისებური ფორმის თიხის ნაწარმი (ნაწილი წერნაქით მოხატული) ყურედღებას იმსახურებს საგანგებოდ დამზადებული ქვის ბირთვები.
  • 5. ოთოლთას ციხე cixe aRmarTulia md. Wvaniswylis da misi marjvena Senakad oTolTiswylis SesarTavSi, winwamoweuli mTavarangelozis mTis wverze. cixis yvela kuTxidan 25-30 km-is manZilze gaSlili teritoriebi mosCans. cixe udaod did rols TamaSobda aWariswylis xeobis dacvis sistemaSi. igi pirdapir gadahyurebs Wvaniswylisa da aWariswylis xeobebis SesarTavebTan arsebul qvemo da zemo aWaris sazRvarze arsebul cixeebs. cixis agebis drod XI-XIII saukuneebia miCneuli, magram arqeologiuri gaTxrebis Sedegad iTvleba, rom is jer kidev Zv.w. IV-V saukuneebSi unda gamoeyenebinaT. cixis teritoriaze kldeSi aRmoCenilia sami didi qvevri, sadac inaxavdnen saWiro produqtebs, aqve yofila didi xaro, sadac sxvadasxva saxis marcvleuli kulturebis naSTebic aRmoCnda. cixis farTobi 936 kv.m-ia. sigrZe 52 metri, sigane-18 m. cixis aRmosavleTi galavani SedarebiT sworxazovania. misi saerTo sigrZe 49 metrs Seadgens. SedarebiT daculia cixis kedlis Crdilo-aRmosavleTi nawili, xolo samxreT-aRmosavleT monakveTi TiTqmis saZirkvlis donemdea morRveuli. galavnis sisqe araerTgvarovania. 1, 6 m-dan 2 metramde meryeobs. cixis Crdilo-dasavleT kuTxeSi aRmarTulia koSki, dasavleT kedlis saerTo sigrZe 18, 5 metria. kedlis maqsimaluri simaRle aRmosavleT nawilSi aris 3,8 m, centralur nawilSi 5, 5 m, xolo didi koSkis zonaSi – 7 m. cixis teritoriaze aRmoCenilia wylis rezervuarebi, romlebiTac xdeboda cixis wyliT momarageba. აrqeologiurigaTxrebi Catarda 1984wels. აrqeologiuri gaTxrebis Sedaged aRmoCenili iqna qvevrebi, dergebis, sadRveblebis pirisa da tanis natexebi, qoTnebis, doqebis(xeladebis) sasmisebis, jamebis, kecebis, dიskoseburi formis nivTebisa da WurWlis mTliani nimuSebi da moWiquli keremikis natexebi.A
  • 6. ცინარეთის ციხე cixe mdebareobs Suaxevis municipalitetis sofel cinareTSi, mareTi-Ciruxiswylis marcxena Senakad uCambiswylis xeobaSi. ,Suaxevi-cinareTis saavtomobilo gzis marcxena mxaresSi. Suaxevis raionuli centridan 12 km-is daSorebiT. cixe-koSki sakmaod maRal mTazea aSenebuli. dRes misgan mxolod nangrevebiRaa SemorCenili. Aadgilobriv mosaxleobas kldis bunebrivi SesaZleblobebi maqsimalurad gamouyenebiaT.kldis aRmosavleT TiTqmis Sua monakveTSi iarusiseburi, mozrdili, bunebrivi moednis msgavsia SemorCenili. mosaxleoba mas ,,did kalos” uwodebs. cixes hqonia ,,patara kaloc”, romelic saavtomobilo gzis gayvanam Seiwira. cixis farTobi (36-40 kvadratuli metria) cixxis galavnis naSTebi SemorCenilia Cr-aRmosavleT da samxreT-dasavleT nawilSi mizeruli daTvalierebis Sedegad cixisa da mis mimdebare teritoriaze aRmoaCines 1,5t. litraJobis qvevri, romelic miwaSia Cakiruli, savaraudod saWiroebis SemTxvevaSi wylis marags inaxavdnen. cixis zeda nawilSi daculia kldeSi nakveTi daaxloebiT 150- 200litraJobis wylis rezervuari. cixidan SesaZlebeli unda yofiliyo mareTis xeobis, oqropilauris, darCiZeebis da TviT xixanis, oTolTasa da kavianis cixeebTan dakavSireba da maTTan erTad xeobaSi gamavali savaWro-saqaravne gzebis kontroliiyo. agebis TariRadXI-XIIIO saukuneebiiTvleba.
  • 7. ჩანჩხალოს ციხე ჩანჩხალოში ნამალევის კლდის თავზე, რომელიც თითქმის მიუვალია, არის უძველესი ციხის ნანგრევთა ნაკვალევი, სოფლოის მოსახლეობა მას თამარის ციხეს უწოდებს. Ggamomdinare aqedan unda vivaraudoT, rom cixe agebulia XII-XIII saukuneebSi. ციხის ფართობი დაახლოებით 300 კვ. მ. ისტორია დუმს იმასთან დაკავშირებით რომ ციხეს ქონოიდა საგვარეულოთა სტატუსი ანუ არ განეკუთვნება არცერთ გვარს. ჩანჩხალოს ციხეს შემტყობარე ციხის დანიშნულება ჰქონოდა. აქვე ახლოს არის ქვებით დაფარული ტერიტორია ამ ტერიტორიას ნამალევს ეძახიან რომელიც კავშირშია ციხესთან . ამდენად შესაძლე ვიფიქროთ, რომ ადამიანთა თავშესაფარი იყო საბრძოლო მოქმედებებისდროსრომელიცდაა ხლოებით500-მდეადამიანსიტევს. აქვე არის ტერიტორია რომელსაც ციხის ყელი ქვია და სოფელ ჩანჩხალოს გადმოჰყურებს. ეს სახელწოდება შეიძლება მომდინარეობდეს თავისი სიმაღლის მიხედვით როგორც ციხის ყელი, ან სავარაუდოა ამ ტერიტორიაზე ჭრიდნენ მასალას, რომელიც გამოიყენებოდა ციგის დასამზადებლად, მოგეხსენებათ ციგა უძველეს დროში ტრანსპორტის ერთ-ერთი სახეობა იყო , რომელიც გამოიყენებოდატვირთისგადასაზიდადიმდროისყოფსა-ცხოვრებაში. A აგრეთვე cnobili CanCxalos bunebrivi macivari, romelic mnaxvelTa did interess imsaxurebs. adgilobrivimosaxleoba mas zafxulisperiodSiproduqtebisSesanaxad iyeneben.
  • 8. გამონათლევის ეკლესია გამონათლევში ეკლესიის არსებობის შესახებ სარწმუნო ცნობები არ მოგვეპოვება, სამაგიეროდ უძველესი დროიდან მომდინარეობს ხალხში გავრცელებული თქმულება იმის თაობაზე, რომ მე–5–6 საუკუნეების მიჯნაზე ჩირუხისწყლის მარჯვენა ნაპირას, ჩვენს წინაპრებს აუგიათ მუხის ხეებისაგან ერთნავიანი დარბაზული ტიპის ეკლესია, სადაც წირვა–ლოცვა და ნათლობა მიმდინარეობდა. სიტყვა ,,გამონათლევი“ ნათლობიდან მომდინარაობს.აღნიშნული ეკლესიის ნანგრევების შესახებ თ.სახოკია თავის ნაშრომში ,,მოგზაურობანი“ 1897 წელს აღნიშნავს, რომ სოფელ ოლადაურში ქარცივაძეების ეზოში ძველი ნასაყდრალია,ძველი ეკლესიის ნანგრევებიდან მხოლოდ ქვების გროვა ყოფილა დარჩენილი და მის ირგვლივ ძველად დარგული ბზის ხეები ყოფილა დარგული, მთელ ამ ადგილს მიწიწებით ეპყრობიან. შეუძლებელია იქ დარგულ ხეებს ტოტი ჩამოაცილონ. გადმოცემის თანახმად დროთა სიავისაგან ნანგრევებად ქცეული გამონათლევის ეკლესია 11–13 საუკუნეებში აბუსერისძეებს რამდენჯერმე აღუდგენიათ. გამონათლევის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიის მშენებლობა 1998 წელს დაიწყო.ეკლესიის მშენებლობის ინიციატორები იყვნენ: ექიმი–სოლომონ ფუტკარაძე,მეტყევე ინჟინერი–ჯ.მახარაძე, ღვაწლმოსილი პედაგოგი–ბ.მახარაძე. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მინისტრთა საბჭოს გადაწყვეტილებით ეკლესიის მშენებლობისათვის გამოიყო 0,20 ჰ მიწის ნაკვეთი,ასევე ბანკში გაიხსნა სპეციალური ანგარიში, რითაც საფუძველი ჩაეყარა გამონათლევის წმინდა გიორგის სახელობის ორნავიანი, ორსაფეხურიანი ჯვარგუმბათიანი ეკლესიის მშენებლობას.ეკლესიის საძირკვლის მშენებლობის დაწყება დალოცა ბათუმ–სხალთის ეპარქიის ეპისკოპოსმა მეუფე დიმიტრიმ. ეკლესიის მშენებლობაში თავი გამოიჩინეს ქვის ოსტატებმა შოთა ფუტკარაძემ,ინჟინერ მშენებელმა–თემურ ყურაშვილმა და მისმა შვილებმა. 2001 წელს ჯერ კიდევ ხარაჩოებში ჩასმულ მშენებარე ეკლესიაში მეუფე დიმიტრიმ და მართმადიდებელი ეკლესიის მღვდელმსახურებმა აღასრულეს პირველი წირვა –ლოცვა, ასევე შედგა პირველი ნათლობა.ამ დღეს 80–ზე მეტი ახალგაზრდა და მოხუცი მოინათლა.
  • 9. ჭალის ტაძარი ისტორიკოსების დასკვნით , 1740 წელს ჭვანის ხეობაში 15-მდე ტაზარი იყო , 1780 წლამდე დამპყრობლებმა ყველა გადაწვეს და დაშალეს , არც ვარჟჯანაულზე არსებული ქათამაძეების საგვარეულო ტაძარი დაინდეს , მიუხედავად იმისა , რომ მისი წინამძღვარი ზაქარია ქათამაძე დახმარებისთვის ახალციხის ფაშას ეახლა. ჭვანაში დაბრუნებულ ღვთისმსახურს სამლოცველო პირებისაგან მიწისა აღგვილი დახვდა . გაუტეხელ ჭვანელებს ეკლესიის ზარი, ჯვარი, ხატები და სხვა სიწმინდეები გადაემალათ. მღვდელებმა გადამალული სიწმინდეების გადარჩენაზე დაიწყეს ზრუნვა. ზოგი მისი ხინოში გადაბრზანების და ხინოს წმინდა ეკლესიაში დაბრუნების მომხრე იყო, ზოგიც კი გურიაში მეზობელი შემოქმედის მამათა მონასტერში მათი გადაბრძანებისათვის ზრუნავდა. სიწმინდეები აჭარა-გურიის მოსაზღვრე ქედის უღელტეხილზე გადაუტარებიათ . ჯვრისა და სხვა სიწმინდეებისათვის მიუმართავთ : ,,ჯვარო მიდიხარ ჯვარო დაბრუნდებიო!“ ჯვრის პატივსაცემად ტერიტორიას ,,ჯვარი მინდორი “ დაარქვეს. ღვთის წყალობით და შემწეობით ჭალაში გამოჩნდა ღვთისნიერი ქველმოქმედი და მეცენატი სანდრო(ალექსანდრე) შარაშიძე. ქათამაძეების სამკვიდროზე ტაძრის მშენებლობა წამოიწყო. იმ დღიდან აქ აღმართულ ჯვართან სანთლებს ანთებენ , სხალთის ეპარქიის მღვდელმთავრის, მეუფე სპირიდონის, ალექსანდრეს ნათლიის-სიონის ტაძრის წინამძღვრის მამა ამირანის ხერლდასმით წირვა-ლოცვა აღევლინება. ალექსანდრე შარაშიძის ინიციატივით გურიაში გადანახული სიწმინდეები ჭალაში მშენებარე ტაძარში გადმოაბრძანეს. გვერდით დაუდგენ შემოქმედელი მიტროპოლი იოსები, სხალთის ეპისკოპოსი სპირიდონი, საპატიო მისიის აღსრუ;ლება 2012 წლის 28 აგვისტოს , მარიომობაზე განიზრახეს. ჯვრის გადმობრძანებაში მონაწილეობდნენ : მეუფე სპირიდონი, თურქეთში მცხოვრები ჩვენი თანამემამულე ერეკლე(ერდოღან) შენოლი(დავითაძე), საქართველოსა საპატრიარქოს წარმომადგენელი მათე ტაკიძე, რამაზ სურმანიძე და სხვები. დიდი დრო აღარ რჩება იმ დღემდე, როჩა ჭალაში ტაძრის ზარები აგუგუნდება.
  • 10. ფურტიოს ნაეკლესიარი 2012 წლის 27 აგვისტოდან 12 სექტემბრის ჩათვლით აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს ხელსეწყობით არქეოლოგიური გათხრები ჩატარდა შუახევის მუნიციპალიტეტის სოფელ ფურტიოში, რომელიც ბათუმიდან 82კმ.ხოლო შუახევის რაიონული ცენტრიდან16 კმ.დაშორებით მდაბარეობს. არქეოლოგიური გათხრები ჩატარდა ორ ადგილას. სოფლის დასაწყისში რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა ,,ალალურს“ ეძახის გაიწმინდა საკმაოდ დიდი ფართობი.გამოიკვეთა ორი, სავარაუდოდ საცხოვრებელი ნაგებობის გალავნი და კედლის ნაშთი. სოფლის ცენტრში, სკოლის მიმდებარე ტერიტორიაზე შესწავლილი იქნა ძველი ნაეკლესიარის საძირკვლის ნაშთები.გაითხარა 12 სამარხი. მიცვალულები დაკრძალული იყო ქრისტიანული წესით.მათ ჩაყოლებული ჰქონდათ სხვადასხვა ინვევტარი.სამარხები განთავსებული იყო ეკლესიის აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. მოპივებული იქნა მეტად საინტერესო არქეოლოგიური მასალები.მრავალფრად მოჭიქული კერამიკა,ქვევრები,ჯამები,ლანგრები,ორი ცალი ბრინჯაოს ზარაკი,2 მონეტა და სხვა. მოპოვებული ნივთები ინდენტურია აჭარისწყლის ხეობის შუა საუკუნეების ძეგლებზე აღმოჩენილი მასალებისა,რომელთა გათვალისწინების საფუძველეზე ფურტიოს ეკლესია-საყდარი მე-11-13 საუკუნეებით უნდა დათარიღდეს.
  • 11. წაბლანის ნაეკლესიარი ეკლესია მდებარეობს უჩამფის ხეობის სოფელ წაბლანაში, შუახევის რაიონული ცენტრიდან 14 კმ-ის მოშორებით, ზღვის დონიდან 1220 მეტრის სიმაღლეზე, სოფლის ცენტრიდან 300 მ. სიმაღლის გორაზე, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა ,, ნათლისცემის გორას” ეძახიან. გორაკის ფართობი 200 კვ-მეტრია. ადგილობრივი მოსახლეობის გადმოვემით ამ გორაკზე უძველესი დროიდან ეკლესია ყოფილა. ამ გორიდან ნათლად მოჩანს ქედის, შუახევის და ხულოს მუნიციპალიტეტებში არსებული საფორთიფიკაციო შენობა-ნაგებობები. ასევე, სოფლის გავლით გადიოდა უმოკლესი საქარავნე გზა აჭარიდან შავეთისკენ. სწორედ სოფლის მოსახლეობის მოთხოვნის საფუძველზე შესაზლებელი გახდა შექმნილიყო საინიციატივო ჯგუფი 2008 წელს ტ. ებრალიძის, გ. დუმბაძის და შ. ელიაძის შემადგენლობით , შესაძლებელი გახდა , ნათლისცემის გორაზე ,, ჯპს” კორდინატების დაფიქსირება 2009 წელს ბათუმის არქეოლოგიური მუზეუმისა და სამხრეთ- დასავლეთ საქართველოს არქეოლოგიური ცენტრის ერთობლივმა ექსპედიციამ განახორციელა საკვლევი-საველე სამუშაოები . საკვლევი არქეოლოგიური სამუშაოები დაიწყო 2009 წლის 1 ივნისს და გაგრძელდა 12 ივნისამდე, მასში მონაწილეობდნენ არქეოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორები: ა. კახიძე, შ. მამულაძე, ტ. ებრალიძე, და ინიციატორი სოფლის მკვიდრი შ. ველიაძე. გათხრების პირველი ეტაპის დასრულებისთანავე აღმოჩნდა, რომ აღნიშნული ეკლესია დარბაზული ტიპის საყრდენი იყო, ორფერდა გადახურვით, შესასვლელი დასავლეთიდან. ეკლესიის სიგრძე 7 მ-ია, ხოლო სიგანე 6 მეტრი. შიდა სივრცის ზომებია 5,8 მ X 4,2 მ აქედან აბსიდის სიგანე 1,5 მ, ხოლო თვით დარბაზის სიგრძე 4,3 მ. აფსიდი გამოყოფილია დარბაზისაგან . დასავლეთი კედლიდან 1,6 მ. სიგრძეზე შემორჩენილია ზღრუბლი . აფსიდა დარბაზასთან შედარებით 17 სანტიმეტრით მაღლა მდებარეობს. დარბაზი მთლიანად დაგებული ყოფილა ქვის ფილებით. შემორჩენილია ეკლესიის ოტხივე კედლის საძირკველი მთლიანად, ამ საძირკველძე ხის ეკლესია ყოფილა დაშენებული , რაც უდაოდ საინტერესოა და პირველი შემთხვევაა აჭარისწყლის ხეობის საკულტო ძეგლებისათვის . გათხრების დროს აღმოჩენილი იქნა მცირერიცხოვანი , მაგრამ საკმაოდ საინტერესო არქეოლოგიური მასალა, როგორც წესი, სჭარბობს კერამიკული ნაკეთობანი, გვხვდება ქვევრების, დერგების, ქოთნების, ჯამების და კეცების ნატეხები, ასევე ნაპოვნია საოჯახო ჭურჭლის ნატეხები. ზოგიერთი მათგანი ხელითაა ნაძერწი , ზოგიც მორგვზეა დამზადებული. აღმოჩენილ ნივთებს შორის საინტერესოა ერთადერთი მოჭიქული ჯამის პირ-გვერდის ნატეხი . აგრეთვე ნაპოვნია ხარის რკინის ნალის ნატეხი. აღმოჩენილი არქეოლოგიური მასალების მიხედვით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ეკლესია X-XI საუკუნეებშია აგებული.
  • 12. ფურტიოს თაღოვანი ხიდი xidi savaraudod IX_Xss ganekuTvneba. Ffurtios xidi mdebareobs amave dasaxelebis soflisa da aWariswylis xeobis dasawyisSi. xidi akavSirebda erTmaneTs sxalTiswylis xeobaSi arsebul Zvel gzebs aWariswylis xeobaSi gamaval centralur trasasTan. Aam xeobas metad xelsayreli georgafiuli mdebareoba hqonda. Mam gziT sxalTis xeobidan zRvispireTisaken miemarTeboda umoklesi saqaravne gza ardagnidan da axalcixidan. xidma Cvenamde sakmaod dazianebuli saxiT moaRwia. xidis ZiriTadi nawilis sigrZe 35 metria, sigane napirebze- 2,35 metri, TavbandTan 2, 20 metri. Ffurtios xidis saintereso aRwerilobas gvaZlevs Tedo saxokia, igi xazs usvams mSeneblis gansakuTrebul profesionalizms, romelmac xidis Tavisa da bolos sayrden adgilad Ekldiani niadagi airCia. amiT unda aixsnas, rom es xidi dRemde uzianod dgas rogorcZvelidrois naSTi. aWaris kulturuli memkvidreobis dacvis saagentos 2012 wlis miznobrivi programebis farglebSi noembris TveSi furtios xids Cautarda aRdgena- sareabilitacio samuSaoebi. xidis restavraciisas, arqiteqturuli stilisa da istoriuli saxis SenarCunebis mizniT gamoyenebuli iqna bunebrivi qva da kiri.samuSaoebis warmoebauzrunvelyotenderSigamarjvebulkompaniamSps ,,tao-tbelma.”
  • 13. ვარჯანაულის თაღოვანი ხიდი ხიდი მდებარეობს სოფელ ჭალაში agebulia XII საუკუნეში . baraTaulis wyalze (erTvis Wvanis wyals marcxnidan sofel WvanaSi.) xidi agebulia me-18 saukunis bolos. xidis sigrZea 17,20 m, sigane – 2,35 m. misasvlelebi sxvadasxva zomisaa. marjvena misasvlelis sigrZea 7,2 m, sigane -5,3 m, marcxenasi – 3, 4 m. xidis marjvena burjis simaRlea 1,58 m; sigane – 2,65 m, xolo marcxenasi – 1,38 m, darCenili 20 sm-i Seadgens kldes, romelzedac daSenebulia burji. yuradRebas iqcevs naxevarwriuli lamazi proporciuli TaRebis wyoba, romelic aWaraSi sxvagan ar SeiniSneba.xidi agebulia seliმ-ფაშა ximSiaSvilis მეუღლის elmas surmaniZis mziTevis xarjiT. აღადგინეს 1968 წ. დურსუნ სურმანიძემ. 1995 წ. რეvaz, როსტომ da nugzar surmaniZeebis iniciativiT Cautarda restarvaci. იმავე welsSetaniliiqna kulturisZeglTasiaSi.
  • 14. ხიდი ხაბელაშვილების (მერიის) ხიდი მდებარეობს სოფელ ხაბელაშვილებში. რომელიც დაახლოებით განეკუთვნება XVII საუკუნეს. იგი ყავრით არის გადახურული და ჩვენამდე თითქმის პირვანდელი სახით არის მოღწეული . ხიდს 2014 wels უZრავი Zეგლისსტატუსიმიენჭა.
  • 15. კილდიჯვრის გამოქვაბული კლდისძირის გამოქვაბული მარეთის ხეობის სოფელ მახალაკიძიებში სანალიას მთაზე ზღვის დონიდან 1400 მეტრ სიმაღლეზეა. მეოთხედ საუკუნეზე მეტია შუახევის რაიონის სოფელ ოლადაურის საჯარო სკოლის ისტორიის მასწავლებელი არჩილ მაკარაძე მთა სანალიაზე არსებულ გამოქვაბულს ირკვევს . 2010 წლის ივლისში ტელეარხმა ,,იმედმა” სანალიას გამოქვაბულს სამეცნიერო გადაცემა მიუძღვნა . გამოქვაბულის ისტორიით მაშინ ჟურნალისტი გოდერძი შარაშია, ბათუმის ნ. ბერძენიშვილის სახელობის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტის დირექტორი როინ მალაყმაძე დაინტერესდნენ . არჩილ მაკარაძემ სახელდახელო გათხრები ჩაატარა და 60-70 სანტიმეტრის სიღრმეში ქალის მოოქროვილი ყელსაბამი იპოვა. ბათუმის არქეოლოგიის მუზეუმის დირექტორმა, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორმა, პროფესორმა ამირან კახიძემ მუზეუმის მეცნიერ-მუშაკი გურამ ჩხარტიშვილი მიავლინა მთა სანალიაზე. სამუშაოები ერთობ რთული გამოდგა-მთა სანალიიდან გამოქვაბულები 6 კილომეტრითაა მოშორებული. ნახევარი მეტრის სიღრმეზე აღმოჩნდსა კერამიკისგან დამზადებული ჭურჭლის ნამტრევები და სხვა საყოფაცხოვრებო ნივთები. მოპოვებული ნივთების ექსპერტიზამ ცხადყო, რომ ისინი ნეოლითის ხანის,ბოლო პერიოდს და ენეოლითის ხანის დასაწყისს ეკუთვნის. მეცნიერები არც იმას გამორიცხავენ , რომ სანალიას მთაზე არსებულ გამოქვაბულში, რომელთაგან ყველაზე გრძელი 33 მეტრია, ადამიანების თავშესაფარი უნდა ყოფილიყო .