Ο οικισμός Χαρμνάνκιοϊ και ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Αθανασίου Ευόσμου
- 1. Ο οικισμός Χαρμνάνκιοϊ και ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Αθανασίου Ευόσμου Μια εργασία για το 1ο Μαθητικό Συνέδριο «Ο Ελληνισμός από την Άλωση της Πόλης έως την ίδρυση του Ελληνικού κράτους» 1ο Γυμνάσιο Ελευθερίου-Κορδελιού, 2023-24
- 2. Χαρμάνκιοϊ • Στην περιοχή όπου σήμερα εδράζεται ο δήμος Κορδελιού-Ευόσμου υπήρχε, σύμφωνα με ιστορικές πηγές, οικισμός με το όνομα Χαρμάνκιοϊ (Harman köy) που στα τουρκικά σημαίνει χωρίο όπου βρίσκονται σωροί σιταριού για άλεσμα ή χωριό με αλώνια. • Πρόκειται για οικισμό ομώνυμο του τσιφλικιού που αναφέρεται σε τουρκικό φορολογικό τεφτέρι του 17ου αι.
- 3. Χαρμάνκιοϊ • Αποτελούσε το μεγαλύτερο, όπως φαίνεται από τον φόρο που πλήρωνε, από τα τρία τσιφλίκια που βρισκόταν στην δυτική πλευρά της «εκτός των τειχών» περιοχής της Θεσσαλονίκης και με τα οποία συνόρευε, δηλαδή το Ντουντουλάρ (σημερινά Διαβατά), το Λεμπέτ (σημερινή Νέα Ευκαρπία) και Καρά Χουσεΐν (σημερινή Πολίχνη).
- 4. Χαρμάνκιοϊ: θέση-έκταση • κάλυπτε μια μεγάλη έκταση που περιελάμβανε τα εδάφη του σημερινού δήμου Κορδελιού-Ευόσμου και έφτανε μέχρι τη σημερινή Γαλήνη και μέρος του Ωραιοκάστρου. • Δυτικά συνόρευε με τα Διαβατά και την Ιωνία, νότια με τον κήπο των πριγκίπων (Μπεχτσιναρ) και έφτανε νοτιοανατολικά μέχρι τον λεγόμενο «Λοξό Λάκκο» (Eğridere), ρέμα που υπήρχε κοντά στην περιοχή του στρατοπέδου Παύλου Μελά. • βρισκόταν πάνω στον δρόμο που οδηγούσε στον κάμπο της Θεσσαλονίκης και βορειοδυτικά από τον οδικό άξονα Θεσσαλονίκης- Βιτωλίων (Μοναστήρι) που ήταν αμαξιτός δρόμος, ο κεντρικότερος εμπορικός δρόμος για την περίοδο εκείνη που ξεκινούσε από την πύλη του Βαρδαρίου-Αξιού ή Χρυσή Πύλη και κατέληγε στο Μοναστήρι των Σκοπίων.
- 5. Ο οικισμός Χαρμνάνκιοϊ –διοικητική υπαγωγή • διοικητικά ανήκε στο σαντζάκι και στον καζά της Θεσσαλονίκης (Selânik) και συγκαταλέγονταν σε ένα από τα 25 αμιγώς ελληνικά χωριά ανάμεσα σε 60 που αναφέρονταν από τις αρχές του 17ου ως «χωριά καρβουνιάρηδων». • Αυτά αποτελούσαν τη μεγαλύτερη ομάδα χωριών στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας και υποχρέωσή τους ήταν να παράγουν και να παραδίδουν κάρβουνο που χρησιμοποιούνταν για τον καθαρισμό των μεταλλευμάτων που εξορύσσονταν από τα μεταλλεία των Μαντεμοχωρίων (Σιδηροκαύσιων).
- 6. Ο οικισμός Χαρμνάνκιοϊ • Το Χαρμάνκιοϊ , παρόλο που βρισκόταν μακριά από την Χαλκιδική, λόγω της συνεργασίας του με τα Μαντεμοχώρια ανήκε διοικητικά στο ναχιγιέ (επαρχία) του Παζαργκιάχ, αναγράφονταν στους ίδιους φορολογικούς καταλόγους και απαλλάσσονταν από κάποιες έκτακτες φορολογικές υποχρεώσεις.
- 7. Ο οικισμός Χαρμνάνκιοϊ –διοικητική υπαγωγή • Όλα τα χωριά στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης υπάγονταν κατά τον 14ο-16ο αι. στο βιλαέτι της Ρούμελης και στον καζά της Θεσσαλονίκης και ανήκαν σε μια από τις τρεις κατηγορίες: • ή ήταν τιμάρια (κτήματα γης, που παραχωρούσε ο Οθωμανός σουλτάνος σε κάποιον υπήκοό του, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του) που ανήκαν σε Σπάχηδες (οθωμανικό ιππικό), • ή ανήκαν στο βακούφι του τού Γαζή Έβρενός Μπέη • ή ήταν χωρία Γιουρούκων (Yörüks: νομαδικοί λαοί , τούρκικης καταγωγής που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή των οθωμανικών κτήσεων και λειτουργούσαν ως βοηθητικά στρατιωτικά σώματα).
- 8. Ο οικισμός Χαρμνάνκιοϊ –διοικητική υπαγωγή • Από τα τέλη του 17ου αι. το Χαρμάνκιοϊ σημειώνεται ως τσιφλίκι που υπάγεται στον καζά (διοικητική διαίρεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που διοικούνταν από τον καδή) της Θεσσαλονίκης και στον ναχιγιέ (χωριό- υποδιαίρεσή του καζά) του Παζαργκιάχ και αργότερα στον ναχιγιέ του Βαρδάρη. • Στα τέλη του 18ου αι. είχε 35 σπίτια και χριστιανούς κατοίκους. . • Σιγά-σιγά ο πληθυσμός του αυξήθηκε αρχικά στις αρχές του 19ου αι. με τους Βλάχους κτηνοτρόφους • Στις αρχές του 20ου αι. να είχε 217 «ελληνοφρονούσας ψυχάς» κυρίως γύρω από τον ιερό ναό του Αγίου Αθανασίου που είχε ανεγερθεί από το 1819. •
- 9. κάτοικοι • Μέσα στο τσιφλίκι υπήρχαν μικρότερες ιδιοκτησίες αγροτεμαχίων. Τα περισσότερα κτήματα ήταν οθωμανικά εκτός από εκείνο που ανήκε στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου. Αν και αραιοκατοικημένο, παρουσίαζε σημαντική οικιστική και κοινωνική οργάνωση, πολύ μεγαλύτερη από τα γειτονικά του τσιφλίκια. • Οι κάτοικοι ασχολούνταν, πέρα από την παραγωγή ξυλοκάρβουνου, κυρίως με γεωργικές εργασίες και κυρίως την καλλιέργεια σιτηρών. • Στις αρχές του 19ου αι. προστέθηκαν και Βλάχοι κτηνοτρόφοι από το Πάικο που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. • Στις αρχές του 20ου αι. και μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το Χαρμάνκιοϊ ήταν αμιγώς ελληνικός οικισμός με 300 και πλέον κατοίκους, χαμηλά σπίτια, που οι κάτοικοί του πέρα από γεωργικές εργασίες ασχολούνταν με την καλλιέργεια μεταξοσκώληκα.
- 10. Η εξέλιξη στις αρχές του 20ου αι. και μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης • Κατά την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων η περιοχή δέχτηκε πλήθος προσφύγων από τις βαλκανικές χώρες και κατά τον 1ο Παγκόσμιο πόλεμο εγκαθίστανται σ’ αυτήν τα συμμαχικά Γαλλικά στρατεύματα της στρατιάς της ανατολής τα οποία κάνουν αρκετά τεχνικά έργα για να καλύψουν τις ανάγκες του στρατού, όπως πηγάδια με πόσιμο νερό και φροντίζουν το πρόβλημα της ελονοσίας.
- 11. Η άφιξη των προσφύγων • Από το 1914 μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1920 πέρασαν οι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή χιλιάδες πρόσφυγες από την Ανατολή. Αυτό προκάλεσε και την πρώτη διαίρεση του οικισμού. • Η περιοχή γύρω από το ναό του Αγίου Αθανασίου μετονομάστηκε σε Παλαιό Χαρμάνκιοϊ και αργότερα σε Νέο Κουκλουτζά, λόγω του ότι οι περισσότεροι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εκεί προέρχονταν από τον Κουκλουτζά, προάστιο της Σμύρνης. • Η περιοχή του σημερινού Ελευθέριου- Κορδελιού αρχικά μετονομάστηκε σε Νέο ή Κάτω Χαρμάνκιοϊ και περιείχε τις σκηνές και τις εγκαταστάσεις της Στρατιάς της Ανατολής και μετά την έλευση των προσφύγων διαιρέθηκε σε δύο τμήματα.
- 12. Η άφιξη των προσφύγων • Δίπλα ακριβώς από το Νέο Χαρμάνκιοϊ που αντιστοιχεί στο σημερινό Ελευθέριο και στο οποίο εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τον Πόντο και την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας, δημιουργήθηκε ένας νέος οικισμός με το όνομα Νέο Κορδελιό. • Η ονομασία δεν είναι τυχαία, αφού οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή προήλθαν από το Κορδελιό της Σμύρνης και ειδικότερα από την παραλιακή περιοχή Παπά Σκάλα. Στους κατοίκους του Νέου Κορδελιού προστέθηκαν και πρόσφυγες από το Βασιλικό της ανατολικής Ρωμυλίας.
- 13. Άγιος Αθανάσιος: Ο παλαιότερος μεταβυζαντινός ναός της Δυτικής Θεσσαλονίκης Ο ιερός ναός του Αγίου Αθανασίου αποτελεί τον παλαιότερο σωζόμενο μεταβυζαντινό ναό της Δυτικής Θεσσαλονίκης που με υπουργική απόφαση ανακηρύχθηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Υπήρξε ο πυρήνας του οικισμού του Χαρμάνκιοϊ.
- 14. Άγιος Αθανάσιος Ευόσμου ιστορικά στοιχεία Η ιστορία του ναού ξεκινά στις αρχές του 19ου αι. Η περιοχή του Χαρμάνκιοϊ αποτελούσε τσιφλίκι και πολλά κτήματα της περιοχής δίνονταν σε Τούρκους, αλλά και εξισλαμισμένους Έλληνες ως ιδιοκτησία. Την περίοδο αυτή αναφέρεται ο εξισλαμισμός του ενήλικου γιου του Γεωργίου Τραγιανού, ο οποίος πήρε το όνομα Αλής και τέθηκε υπό την καθοδήγηση του Αράπ Χατζή Μεχμέτ. Ο εξισλαμισμένος Αλή έλαβε ως δώρο μεγάλο κτήμα.
- 15. Άγιος Αθανάσιος Ευόσμου ιστορικά στοιχεία Σύμφωνα με την παράδοση , ο Αλή είδε σε όραμα τον Άγιο Αθανάσιο και μετά από αυτό αποφάσισε να παραχωρήσει μεγάλο τμήμα του κτήματός του -εκεί όπου υπήρχαν οι στάβλοι του- ώστε να χτιστεί από τους χριστιανούς ναός προς τιμήν του αγίου. Η παραχώρηση έγινε γύρω στα 1817.
- 16. Άγιος Αθανάσιος Ευόσμου ιστορικά στοιχεία • Ο ναός άρχισε να οικοδομείται το 1817, σύμφωνα με άλλη εκδοχή το 1812- και αποπερατώθηκε το 1819, όπως προκύπτει από την κτιτορική επιγραφή στο τέμπλο του. • Ο ίδιος ο Αλή μάλιστα φαίνεται να προσέφερε χρήματα για την ανέγερσή του και «προικοδότησε» με επίσημο κιτάπι το ναό με σημαντική έκταση γύρω από αυτόν. • Σύμφωνα με την τοπική παράδοση λέγεται ότι πήγαινε κρυφά τα βράδια στην εκκλησία για να προσευχηθεί. • Πιθανόν πρόκειται για περίπτωση κρυπτοχριστιανισμού. Εξισλαμίστηκε για να εξασφαλιστούν οι ανάγκες των πιστών του τσιφλικιού.
- 17. Ο ρυθμός του ναού-αρχιτεκτονική • Ο ρυθμός του ναού είναι τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη δίρριχτη στέγη και ξύλινο περίστωο. Ο τύπος αυτός ήταν πολύ διαδεδομένος στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. • Οι λόγοι της επικράτησής του ρυθμού αυτού, σύμφωνα με μελετητές, είναι αφενός διότι είναι εύκολος κατασκευαστικά και ευρύχωρος, ώστε να χωρά πολλούς πιστούς και αφετέρου γιατί ήταν ο τύπος του πατριαρχικού ναού της Κωνσταντινούπολης (1720) και το πατριαρχείο ήταν ο πνευματικός οδηγός όλου του υπόδουλου γένους. • Χωρίζεται σε τρία άνισα κλίτη με ψηλότερο και φαρδύτερο το μεσαίο.
- 18. Ο ρυθμός του ναού-αρχιτεκτονική • Αρχικά δεν υπήρχε καμπαναριό, και εσκεμμένα ο ναός δεν ήταν επιβλητικός. Δεν έπρεπε να ξεχωρίζει και να προκαλεί τους Οθωμανούς. Το καμπαναριό χτίστηκε στα 1920, όπως αναγράφεται και στην επιγραφή του. • Η ανέγερση χριστιανικών μεταβυζαντινών ναών στο μακεδονικό χώρο κατά το 18ου αι. συμπίπτει με τη γενικότερη οικονομική και πνευματική άνθιση του Ελληνισμού, η οποία επήλθε ως αποτέλεσμα κάποιων ιστορικών γεγονότων και συνθηκών, όπως τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, που είχαν επίδραση στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
- 19. Εσωτερικός διάκοσμος • Εσωτερικά ο ναός στηρίζεται σε έξι κίονες που υποβαστάζουν την ξύλινη στέγη. • Ο διάκοσμος του ναού στο εσωτερικό του περιλαμβάνει τοιχογραφίες από τη ζωή των αγίων, οι οποίες στο πέρασμα των χρόνων επασβεστώθηκαν, όπως έγινε και με το εξωτερικό του ναού ,με το πρόσχημα του εξωραϊσμού του , αλλά ευτυχώς χωρίς να καταστραφούν. • Μετά την τελευταία αναπαλαίωση του ναού επανήλθε η αρχική μορφή τόσο του πέτρινου εξωτερικού όσο και των υπέροχων τοιχογραφιών στο εσωτερικό..
- 20. Εικόνες • Οι δέκα παλαιότερες εικόνες του ναού χρονολογούνται από το 1819 με την οικονομική συνδρομή του κτίτορα Αλή και άλλων δωρητών. • ανήκουν στην τεχνική της επαρχιακής μακεδονικής αγιογραφίας του 19ου αι. • αποδίδονται πιθανότατα στον γνωστό αγιογράφο της εποχής, Μαργαρίτη Λάμπου από την Κολακιά (Πύργος, Χαλάστρα), χωρίο που είχε πλούσια παράδοση αγιογράφων με έργα στην ευρύτερη περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας. • Κάποιες εικόνες είναι μάλιστα στολισμένες με φύλλα χρυσού και τοποθετημένες στο ξυλόγλυπτο τέμπλο.
- 21. Εικόνες Οι εικόνες αυτές είναι: ο Εσταυρωμένος, ο Χριστός Παντοκράτορας, η Παναγία Ελεούσα, ο Άγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο Άγ. Αθανάσιος,ο Άγ. Γεώργιος, Άγ. Δημήτριος, οι Άγ. Κωνσταντίνος και Ελένη, ο Άγ. Διονύσιος Ολύμπου και το Άγ. Μανδήλιον.
- 22. Εικόνες • περιέχουν τα χαρακτηριστικά των Κολακιωτών ζωγράφων της εποχής, • σκούρο προπλασμό προσώπων, μεγάλα μάτια σχεδιασμένα με σκούρο χρώμα, γραμμικές ρυτίδες, • αλλά και τα χαρακτηριστικά της αγιογραφίας του 19ου αι. , χρυσοποίκιλτους θρόνους, φωτοστέφανα χρυσά με εμπίεστα αστέρια, διακοσμήσεις φυτικές στα υφάσματα και στα ρούχα των αγίων, κάποια ελευθερία στη σύνθεση των πολυπρόσωπων παραστάσεων, ακολουθώντας πάντα τα πρότυπα της εποχής.
- 23. Η σημασία του • Υπήρξε ο πυρήνας του Χαρμάνκιοϊ- λατρευτικό κέντρο μέχρι σήμερα. • Στέγασε πολλούς πρόσφυγες κατά την περίοδο της Μικρασιατικής καταστροφής. • Πανηγυρίζει στις 2 Μαΐου, ημέρα ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Αθανασίου. • Τον εορτασμό και την πανήγυρη καθιέρωσαν οι ντόπιοι κάτοικοι και οι πρόσφυγες «αγκάλιασαν» το πανηγύρι από την πρώτη στιγμή. • αναπαλαιώθηκε το 2013 και επανήλθε στην αρχική πέτρινη μορφή του και έχει ανακηρυχθεί με υπουργική απόφαση ιστορικό διατηρητέο μνημείο
- 24. Η σημασία του • Σήμερα, ο ναός του Αγίου Αθανασίου πέρα από την ιστορική αξία του, επιτελεί πολύπλευρο έργο αποτελώντας σύμβολο προσφοράς προς τον συνάνθρωπο. • Παρέχει βοήθεια και στήριξη σε ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, έχει πλούσιο φιλανθρωπικό έργο και στην αυλή του λειτουργούν παιδικός σταθμός, συσσίτιο, ιματιοθήκη και ο ξενώνας αγάπης με το όνομα «το σπίτι των αγγέλων». Συνέντευξη από τον ιερέα του ναού
- 25. φωτογραφίες από την επίσκεψή μας
- 26. Πηγές: Βακουφάρης Π., Ελευθέρια Ν. Κορδελιό : πατρίδες τότε και τώρα. τόμος 1ος και 2ος Θεσσαλονίκη 1997 και 2002, Δήμος Ελευθερίου-Κορδελιού : Εκδοτικός Οίκος Μακεδνός, 1997 Δημητριάδης Β. (1980). Φορολογικές κατηγορίες των χωριών της Θεσσαλονίκης κατά την Τουρκοκρατία. Μακεδονικά, 20(1), 375–462. https://doi.org/10.12681/makedonika.413 Ευγενίδου Δ. (1982). Μια "συντεχνία" αγιογράφων του 19ου αιώνα από την Κολακιά. Μακεδονικά, 22(1), 180–204. https://doi.org/10.12681/makedonika.520 Χατζηκυριακίδης Κ. Σ. (2011). (Παλαιό) Χαρμάνκιοϊ Ιστορία, δημογραφία (τέλη 18ου αι. – αρχές δεκαετίας 1930). Μακεδονικά, 37, 173–192. https://doi.org/10.12681/makedonika.51 Ιερός Ναός Αγίου Αθανασίου - Κορδελιό - Εύοσμος (kordelio-evosmos.gr) Κατακόμβη, Ιερά Μητρόπολις Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως, Ενορία Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου Ευόσμου Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ (1453-1912) (kaliterilamia.gr) Στην πιο παλιά εκκλησία στα δυτικά | Parallaxi Magazine Thes - Αγιος Αθανάσιος: Ο παλαιότερος μεταβυζαντινός ναός της Δυτικής Θεσσαλονίκης (ΒΙΝΤΕΟ & ΦΩΤΟ) Elias Misketis.pdf Τρισδιάστατη Αποτύπωση του Ι.Ν ΑΓ. Αθανασίου στον Εύοσμο Θεσσαλονίκης, Ανθουλάκης Παναγιώτης Μεταπτυχιακή Εργασία, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Γεωπληροφορική» Κατεύθυνση «Τοπογραφικές Εφαρμογές Υψηλής Ακρίβειας» Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΟΙ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΕΩΣ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ ,
- 27. Ευχαριστούμε για την προσοχή σας! Μία εργασία των μαθητών/τριών της Γ΄ τάξης: Γίδαρη Μαρίας, Γιουμουσίδου Ιφιγένειας, Καζάκου Αργυρώς, Ιτσιόπουλου Πρόδρομου, Σοφιάδου Μαριάννας, Τσιαϊρη Ευθυμίας, Τσικάκη Παναγιώτη 1ο Γυμνάσιο Ελευθερίου-Κορδελιού, 2023-24