2. TSUNAM? ( Depre?im Dalgalar? )
Sunami s?zc?, dnya dillerine 15 Haziran 1896'dan sonra girmi?tir.
Japonya da, 21000 ki?inin hayat?n? kaybetti?i Byk Meiji Tsunamisi' nden sonra
Japonlar' ?n yapt??? yard?m ?a?r?lar?yla dnya dillerine kendili?inden yerle?mi?tir ve
?o?u dillerde, keskin bir S ile okunmas? i?in ba??nda bir T ile yaz?l?r: Tsunami.
Ama Trk?ede bu T ye gerek yoktur. En ba?ta Tk?eye de al?nan bu yaz?m
?ekilinden dolay? Trkiye de Tsunami denilmeye ba?lanm??t?r.
Tsunamiler, okyanus taban?nda jeolojik aktiviteler sonucunda meydana gelen
ani taban seviyesi de?i?imleri gibi nedenlerle denize ge?en enerjinin, su ortam?nda
yay?lmas?yla olu?an uzun dalgalard?r.
Tsunami, depremle olu?an fay k?r?lmas?, zemin ??kmesi, zemin kaymas?,
zemin g??mesi ya da volkan patlamas? gibi olaylarla su ortam?na ge?en enerji
nedeniyle olu?an dalgalard?r. Sismik etki ile do?rudan tsunami olu?mas? i?in, deniz
taban?nda olu?acak depremin normal at?ml? fay k?r?lmas? sonucunda meydana
gelmesi gerekir. Normal at?l?ml? fay demek, fay k?r???n?n oldu?u ?izginin bir yan?ndaki
zeminin, di?er yandakine g?re bir miktar dikey olarak ykselmesi ya da al?almas?
demektir. Yanal at?l?ml? fay k?r?lmalar?nda zemin, fay?n her iki taraf?nda ayn? dzeyde
3. kald???ndan, bu bi?imde su dzeyinde de?i?im pek olmaz. Buna ba?l? olarak, yanal
at?l?ml? faylar, denize dikey y?nl ?nemli bir etki veremedi?inden tsunami
yaratamazlar. Ancak, yanal at?l?ml? faylar?n ba?lad??? ya da sonland??? noktadaki
zemin hareketi, tsunami olu?turabilecek nitelikler g?stermektedir. Ayr?ca bu tip fay bir
deniz alt? heyelan? yaratarak bunun bir tsunami olu?turmas?na neden olabilir.
Tsunamilerin periyotlar? 5 dakika ile 1 saat aras?nda de?i?mektedir. Genellikle
periyotlar? 20 ile 30 dakika aras?ndad?r. Boylar? ?ok fazlad?r ( yzlerce mil ).
Okyanuslarda olu?an tsunamiler belki 1000 metre ya da daha byk bir derinlikte
olu?arak yay?lmaya ba?larlar. Bu durumda dalga ykseklikleri k?ktr. Bu dalgalar
deformasyona u?ramadan uzun mesafeler boyunca yay?l?rlar. S?? su b?lgesine
yakla?an bu dalgalar, s??la?ma ve sapma etkileriyle ?ok byk bir dalga yksekli?ine
sahip olurlar.
Literatrde pratik olarak en byk tsunamilerin Richter ?l?e?ine g?re 6.5
bykl?nden daha byk ve merkezinin deniz taban?ndan 60 km den az oldu?u
depremlerin olu?turdu?u belirtilmektedir. ( Reeve ve di?., 2004 ). Ancak deprem
bykl?ne ba?l? olarak tsunami periyodunu veren ba??nt?lar mevcuttur. Tsunami
4. dalgalar?n?n yay?lma h?zlar? su derinli?inin fonksiyonudur. Okyanusta olu?an bir
tsunami dalgas?n?n h?z? saatte yzlerce mil olabilmektedir. Bunlar?n h?zlar? bazen 800
km/ saat i ge?er. Okyanus taban? deprem nedeniyle ykseldi?inde dalgan?n
?nndeki su seviyesi d?er. Dalgan?n arkas?nda kalan suyunda ileri do?ru itilmesiyle
yksekli?i artar. K?y?ya ula?an tsunami dalgalar?n?n hepsi k?r?lmaz. Yksekli?i artan
bu tsunamiler k?y? alan? zerine ta?arak ?nemli miktarda karalar? suyun basmas?na
sebep olur. K?y?dan uzakta k?r?lan tsunami dalgalar?, k?y? alan?na yakla?an bore
dalgalar?n?n olu?mas?na neden olur. ?ok byk miktarda suyun k?y? alan?n? ta?k?n
alt?nda b?rakan tsunaminin bu hareketi t?rmanma olarak adland?r?l?r.
5. Tsunaminin olu?mas?yla k?y? alan?nda yukar?da a??klanan nedenlerle ilk ?nce
suyun ?ekildi?i g?zlenir, bu ?ekilmenin arkas?ndan bir seri dalga gelir. Bu durumda
insanlar ilk k?r?lan dalgan?n en tehlikeli oldu?unu sanmakta ancak arkadan esas
tehlike yaratacak dalgalar gelmektedir. Bu nedenle uyar? sistemleri ile okyanuslar?n
k?y? alanlar?nda ya?ayan insanlar korunabilmektedirler. ?nk bu tip tehlikeli dalgalar
muhtemelen birka? saat sonra k?y?ya ula?acakt?r. Ancak bu tip uyar? daha az
derinli?e sahip denizlerde tsunami dalgas?n?n birka? dakika sonra k?y? aln?na
ula?mas? s?z konusu olaca??ndan yetersiz olabilmektedir. 2004 Pasifik depremi
sonucunda meydana gelen tsunami dalgas? k?y? alanlar?nda ?ok byk hasar ve can
kayb?na yol a?m??t?r.
Tarihteki ?nemli Tsunamiler
National Geographic Trkiye - Appenzeller, Northwestern ?niversitesi jeoloji
profes?rlerinden tsunami uzman? Emile Okal'a dan??arak ge?mi?te yeryzne ?nemli
etkileri olmu? tsunamilere ili?kin a?a??da verilen listeyi derledi.
1-M?NOS, ?? 1630 DOLAYLARI
Yunan adas? Santorini'de, bir yanarda? patlamas?n?n yol a?t??? dalgalar Girit'i silip
sprd -ve belki de Minos uygarl???n?n ??k?n h?zland?rd?. Bu tsunaminin, Atlantis
efsanesinin kaynaklar?ndan biri oldu?u s?yleniyor.
2-CASCAD?A, 1700
Amerika k?tas?n?n Kuzeybat? Pasifik a??klar?nda ger?ekle?en ?ok byk bir deprem,
dev dalgalara neden oldu. Japonya'da, bu olay?n yol a?t??? hasar? tan?mlayan
yakla??k 300 y?ll?k kay?tlar bulundu.
6. 3-L?ZBON, 1755
A??k denizde olu?an deprem ve ard?ndan gelen dalgalar byk zarara yol a?t?;
Voltaire'in Candide yap?t?nda da bu olaydan s?z ediliyor. Barbados'ta dahi hissedilen
felaket, Atlas Okyanusu'nun bir ucundan di?erine hasar verdi?i bilinen tek tsunami.
4-SANR?KU, 1896
15 Haziran 1896 tarihinde 8.5 bykl?ndeki Meiji depreminden sonra tarihin
g?rd? en byk tsunimalerden biri meydana geldi. Dalgalar?n boyu 38.2 metreydi.
Yani 12-13 katl? bir apartman?n yksekli?i kadar dev dalgalar olu?tu. Tsunami tek bir
uyar? bile vermeden Japonya'n?n kuzeydo?usunu vurdu?unda 20.000'den fazla ki?i
ya?am?n? yitirdi.
5-ALEUT ADALARI, 1946
Alaska a??klar?ndaki tsunami be? saat i?inde Hawaii k?y?lar?na ula?t?. Bu olay, Byk
Okyanus tsunami uyar? sisteminin geli?tirilmesini h?zland?rd?.
6-??L?, 1960
9,5 bykl?ndeki bir deprem (kay?tlara ge?en en byk ?rnek) Byk Okyanus
boyunca 2200 can alan dalgalar? tetikledi. Bu felaket, halk?n tsunamilere kar??
e?itilmesinin gereklili?i konusunda yetkilileri alarma ge?irdi: Buna kar??n Hawaii'de,
uyar?lar yap?ld???nda insanlar izlemek i?in r?ht?ma topland?. (?ili a??klar?nda deniz
dibinde olu?an 9.5 bykl?ndeki bu depremin ard?ndan yine son yzy?l?n en byk,
en g?l dalgalar? g?rld. 11 metre yksekli?indeki tsunami, ?ili'de bin, Hawaii'de
61 ki?inin ?lmne yol a?t?. )
Dalgalar, saatte 750 kilometre h?zla Japonya k?y?lar?na ula?t? ve de?di?i yeri y?kt?.
Tsunaminin katetti?i mesafe yani ?ili-Japonya aras? yakla??k 17 bin kilometre.
7-PAPUA YEN? G?NE, 1998
?lmcl dalgalar?yla k?y? ?eridindeki ?ok dar bir alan? vuran bu tsunami, 2000'den
fazla ki?inin ?lmne yol a?arak g?zlemcileri ?a??rtt?. Uzmanlar daha sonralar? bunun
nedeninin deniz alt?nda bir zemin kaymas? oldu?unu ??rendi; o d?nemde bunun
tsunamiyi tetikleyen olaylardan biri oldu?unu ?ok az ki?i biliyordu. ?imdi ise bu tr
kaymalar?n, bir?ok k?y?y? tehdit etti?i biliniyor.
8-G?NEYDO?U ASYA, 26 Aral?k 2004
26 Aral?k 2004 gn Kuzey Sumatra'da biribirlerine do?ru hareket eden Burma
Levhas? ile Hindistan Levhas? aras?ndaki ters fay boyunca meydana gelen 9.2
bykl?ndeki Gneydo?u Asya depremi deniz taban?n?n ?eklini de?i?tirmi?,
yakla??k 1200-1300 kilometrelik kesiminin k?r?ld??? tahmin edilen fay zerindeki ters
at?m 15-20 metreye ula?m??t?r. B?ylelikle Hint okyanusu taban?n?n Asya k?tas?na
do?ru hareket etmi?tir. Bilim insanlar?, 9.2 bykl?ndeki son 40 y?l?n en g?l
7. depreminde ortaya ??kan enerjinin, 26 Aral?k'tan gnler sonra dahi yer kabu?unu
titretmeye yetti?ini belirledi. Uzunlu?u 1.250 km olan bir ?atlak boyunca olu?an
deprem, 10 dakika srm?t. Bu ?imdiye dek kaydedilen en uzun deprem
sresi. Derin bir hende?in bulundu?u b?lgede meydana gelen bu ?ekil de?i?tirmeye
ba?l? olarak olu?an kabarma tsunaminin olu?mas?na neden olmu?tur. Derin sularda
?ok h?zl? olarak hareket eden tsunami k?y?ya yana?t???nda ykselmi?, suyun geriye
do?ru ?ekilmesine neden olmu? ve daha sonra karan?n i? kesimlerine do?ru su
bask?n? ?eklinde ilerlemi?tir. Tsunami, Kuzey Sumatra k?y?lar?nda etkisini hemen
g?sterirken 2 saat sonra Sri-Lanka ve Hindistan k?y?lar?na ula?m??t?r. Ancak Gney
Asya ?lkelerinin ?o?unda erken uyar? sisteminin bulunmamas?, olanlarda ise gerekli
uyar?lar?n zaman?nda yap?lamamas? ya da uyar?lar?n dikkate al?nmamas? can
kayb?n?n bu derece byk olmas?na neden olmu?tur.
Trkiye deki Tsunami Riski
Bo?azi?i ?niversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Ara?t?rma
Enstits Mdr Prof. Dr. Mustafa Erdik, Byk bir depremden sonra
?stanbul i?in de tsunami tehlikesi s?z konusu, ama depremin verece?i
hasarlar?n yan?nda tsunaminin verece?i hasarlar o kadar byk de?il dedi.
Prof. Dr. Erdik, dnyadaki plakalar?n birbiriyle temas halinde oldu?unu,
birindeki bir hareketlili?in di?erini de tetikledi?ini s?yledi.
Dnyadaki son depremleri hem sismolojik a??dan hem de yol a?t??? hasar
bak?m?ndan yak?ndan incelediklerini belirten Prof. Dr. Erdik, ?ili ve Japonya'daki
plakalar?n Trkiye'ye uzak plakalar oldu?unu bildirdi.
EN R?SKL? B?LGE K?YCE??Z KIYILARI
San?lan?n aksine tsunaminin sadece okyanus k?y?lar?nda meydana gelmedi?ini i?
denizlerde de ya?anabilece?ini vurgulayan Erdik, ?u bilgileri verdi:
?lkemizde de tsunami riskinden s?z edebiliriz. En byk tehlikenin oldu?u yer
Trkiye'nin gney bat?s? yani K?yce?iz ile Rodos k?y?lar?. ?nk en byk tsunami
olu?acak yerlerin ba??nda Girit Adas?'n?n gneyi geliyor. O tsunamiye Trkiye'nin
gney bat? k?y?lar? do?rudan do?ruya maruz kal?r. Byk bir depremden
sonra ?stanbul i?in de tsunami tehlikesi s?z konusu, ama depremin verece?i
hasarlar?n yan?nda tsunaminin verece?i hasarlar o kadar byk de?il. Biz bunu
deprem riski i?inde de?erlendiriyoruz. 500 y?l ?nce ?stanbul'daki depremlerde tsunami
oldu?unu biliyoruz, ama yak?n tarihlerde hasar yaratacak tsunami olmad?.
Depremlerden sonra yap?lan deniz ?l?mlerinden denizin ykseldi?ini ve belli
dalgalar?n geldi?ini g?ryoruz.
?OK SAYIDA ?RG?T ?ALI?IYOR
Trkiye'de tsunamiyle ilgili byk ?al??malar?n yap?ld???n? ve bir risk haritas?n?n
??kart?ld???n? belirten Prof. Dr. Erdik, ?unlar? kaydetti:
8. Bu ?al??malardan en ?nemlisini ?stanbul Byk?ehir Belediyesi yapt?. Marmara
Denizi'nde meydana gelenler tam olarak tsunami de?il. Deprem sonras?nda Marmara
i?inde olabilecek deniz alt? heyelanlar?yla ilgili bir konu ama bu da tsunamiyle benzer
daha da ?iddetli etkiler yaratabiliyor. ?u anda tsunami ile ilgili lkemizde ?ok say?da
?rgt ?al???yor. Bunlardan en ?nemlisi UNESCO. Karadeniz ve Marmara'n?n da
i?inde oldu?u Akdeniz ve ?evresindeki denizlerde tsunamilerin
?nceden haber verilmesiyle ilgili ?al???l?yor. ?lkemiz de burada byk rol oynuyor.
Kandilli Rasathanesi de bu konuda ?al???yor.
9. Kaynaklar
?Yksel, Y. ve ?evik, E. ( 2009 ). K?y? Mhendisli?i. ?stanbul: Beta
? Bilim ve Teknik. ( Aral?k, 2007 )
? www.ntvmsnbc.com
? www.hurriyet.com
? www.abc.net.au
