�ݺ�ߣ

VERBA ETYMOLOGIAE EXERCITATIONES AVE!!! Linguae latinae Departamentum Ramon Osinaga

Aurkezpena Hasi baino lehenago ETIMOLOGIA zer den azalduko dugu eta kurtsoan zehar erabiliko ditugun definizio batzuk aztertuko ditugu.

ETYMOLOGIA Definizioa : Etimologia hitz baten jatorria aztertzen eta ikertzen duen zientzia da.   : hitz baten jatorria + hitza, azterketa.

VOCABULA Apokopea: Hitz baten bukaeran dagoen fonema edo silaba baten edo batzuen erortzea edo galtzea . Asimilazio a : Fonema batek aldamenekoa ukitzean jasatzen duen aldaketa. Disimilazio a : Bi soinu berdinak edo antzekoak desberdintzea. Diptongoa : Silaba berean bi bokale elkartuak egotea. Latinean: “ ae, oe, au ”

VOCABULA Fonema: Soinua. Hizkuntza baten soinu unitaterik txikiena. Hiatu: Bi silaba desberdinetako bokalen multzoa da. Kontrakzio: Bi elementu foniko edo gehiago batean biltzea. Kultismo a : Hizkuntza baten bizitzan aro ezberdinetan sart u diren hitzak, kulturaren eraginez.

VOCABULA Latinismo: Hitza edota esaldia zeinak latineko itxura mantentzen duen. Metatesia: Fonemaren lekuz aldaketa. Monoptongatu: Diptongo bat bokale bat bihurtzea (=Kontrakzioa). Palatalizazio / Bustidura: Soinu batek bere art i kulazio puntua aho - sabaiuntz aldatzea.

VOCABULA Sineresia: Bi silebetako bi bokal jarrai-korren bategitea. Sinkopa: Hitz baten barruan fonema bat desagertzea.

Horrela errezago..... Artikulazio puntua Artikulazio modua

Laburtzeko (garrantzitsuena) Ozenak Gorrak Ezpainkariak / p / / b / Ortzkariak / t / / d / Guturalak / c / / g / / l / / m / / n / / r / (Li Mo Ne Ro) Urkariak Sudurkariak

BOKALEAK Banaketa: Geroago hobeto ikusiko dugu. aurrekoak atzekoak itxiak irekia

BOKALEAK (1) Latinean luzeak Ā Ē Ī Ō Ū edo motzak Ă Ĕ Ĭ Ĭ Ŏ Ŭ, testuinguruaren arabera. Gehienetan histegietan markaturik agertzen dira luzeak eta U motzak.

BOKALEAK (2) Beste banaketa: irekia: a itxiak: i, u tartekoak: e, o Mingaina eta paladararen tartean sortzen “ tutua ”-ren arabera ( apertura ). ( Artikulazio modua )

BOKALEAK (3) Eta beste bat: aurrekoak: i, e atzekoak: u, o tartekoa: a Mingaina ipintzen dugun tokiaren arabera. ( artikulazio puntua )

BOKALEAK Hellvag -en triangelua Aurrekoak Atzekoak Itxiak Irekia Erdikoa Tartekoak Laburpena

...eta gainera latinez... Fonator apparatus:

LAN METODOA 1. Irakasleak araua azaltzen du. 2. Ikasleek adibide bakoitza garatzen dute. 3. Hitzen esanahiaren azalpena. Hitzaren definizioa Familiako beste hitz batzuk Historiko komentarioa Terminoaren definizioa Esanahien ezberdintasuna Bikoizketak Beste hizkuntzetara …… .

O Latinismoak Zuzenean latinatik beste hizkuntzetara hitzak eta expresioak pasatu dira: LATINISMOAK a priori honoris causa non plus ultra ad hoc in memoriam per capita alter ego in situ persona non grata carpe diem in vitro pro medio curriculum vitae ipso facto quorum deficit locus amoenus verbi gratia et cetera manu militari vice versa ex voto mutatis mutandis quid pro quo grosso modo nihil obstat a posteriori

1. (/-m/>/ Ø/) Bukaerako” M ” galdu zen (/-m/>/ Ø/) arietem Italiam principem basilicam lucernam satiram centuriam Martem sirenam cohortem musam superficiem curiam participem togam inertem patriam tunicam infamem personam vigiliam infantem plebem insaniam pontificem

2. (/-e/>/ Ø/) Bukaerako “– E ”azentu gabekoa gaztelaniaz testu inguru batzuetan galdu egin da. (/-e/>/ Ø/) antecedere deponere lictorem augurem distare nectarem censorem divulgare Neronem centurionem dominare priorem compensare gravare proconsulem consulem inflare resonare crucificare legionem satisfacere

3. (/-ū/, /-ŭ/ > /o/) Bukaerako “ u ”azentu gabeko luzea edo motza “– Ū, Ŭ> O ” . (/-ū/, /-ŭ/ > /o/) Atrium libertum patricium Augustum lustrum postumum Auspicium manipulum sacrificium Barbarum miliarium tribunum Calamum nefandum triclinium Cupidum nefastum tropum Imperium neutrum viaticum Indomitum obvium Ingenium oraculum

4. (/ks/ > /x/) “ x ” grafia gaztelera “ j ” (/ks/ > /x/) Alexandriam fixum reflexum Alexandrum fluxum relaxare Artaxerxes influxum rixosum Circumflexum luxum texere Coxum luxuriam vexare Crucifixum luxuriosum Xerxes Exemplum perplexum Exercere Prolixum Exercitum proxium

5. (/k/+/e,i/ > / θ /) “ C ” grafia + E / I > / θ / C ” edo “ Z ” grafiaz (/k/+/e,i/ > / θ /) Calicem mendacem rapacem Convalescere mordacem recrudescere Crescere nascere resuscitare Feracem nescium sagacem Florescere pascere salacem Fugacem perdicem varicem Lucem pertinacem velocem Matricem precem veracem

6. (/s/+konts > /es/ + konts) Hasierako “ S+Kontsonantea ”, “ E ” laguntzaile sortzen du. (/s/+konts > /es/ + konts) Scabrosum spectrum stedam Scalam spermam stilum Scandalizare spiram stirpem Scoriam spiritum stoicum Scribam spumam stolam Spartacum stadium stolidum Spartam stateram strigilem Spectaculum statuam studium stuprum

7. (/ai/ > /e/) “ AE ” grafiak –diptongoa-, “ E ” ematen du (/ai/ > /e/) Aedificare Aetnam paedagogum Aedilem Baeticam paeninsulam Aeginam Caesarem praefectum Aemulum caesuram praeludium Aeolum coaetaneum praematurum Aerarium Daedalum praemonitorium Aesculapium daemonium scaenam Aesopum maenadem Aestuarium Maenandrum

8. “ Y ” grafiak “ I ” ematen du “ Y ” grafiak “ I ” ematen du gaztelanieraz grekerako / ü/ latineran “ y ” izaten zen Aegyptum hydropicum pyram Clytaemmestram Hyperboreum Scytiam Cyclicum Hyperionem hypnoticum Symposium Cyclopem hypogeum Synagogam Cynicum hypotenusam Syndicum Dyspepsiam Lycaeum Gymnasium lyram Gynaeceum Myopem Hydram Pygmalionem

9. “ PH ” grafia “ F ” “ PH ” grafia “ F ” pasatzen da. Grekerako “ φ ” latineran “ PH” idazten zen eta. Asphaltum phantasmam phreneticum Asphodelum pharaonem Phrygiam Blasphemiam pharmacum phisiologiam Graphicum Pharsaliam sphaeram Gryphum Pharum sphingem Phaedonem philologiam stropham Phaedram philosophoam trophaeum Phaedrum philtrum Phalangem phospforum

10. / θ /th/ gaztelerara /t/ Grekerako grafia / θ /th/ gaztelerara /t/ bezala pasatzen da. Aegisthum thalamum Theseum Aetherem thapsiam theurgum Athletam theatrum thiasum Catharticum thecam thium Cathedram themam Thraciam Catholicum Thocritum Thrasybulum Citharistam theologiam thirsum Epithalamum theologum Epitjetum theoriam

11. “ CH ” grafia “ C ” edo “ QU ” “ CH ” grafia gaztelerara “ C ” edo “ QU ” -ra pasatzen da. Acherontem chirographum chronicum Aeschylum Chironem chrysolithum Architectum chirurgicum echinum Chaldaeam chlamydem haeresiarcham Characterem Chloem pulchrum Charisma choleram schemam Charontem cholicum scholasticum Chartam chorographiam Chimaeram Christum

12. H erskari gorrak bokaleen tartean > ozendu Latindar herskari gorrak bokaleen tartean ozendu egiten dira. (/-p-/>/-b-/; /-t-/>/-d-/;/-k-/>/-g) Acetum clericum sacratum Acutum comatrem salubritatem Anatem draconem Saporem Aperturam fidelitatem securum Apricum frugalitatem senatorem Aprilem legatum spicam Blasphematorem machinatorem Stratum Caecare praelatum virtutem

13. Kontsonante bikoitzak sinplifikatu Kontsonante bikoitzak sinplifikatu egiten dira. Abbatem Atticam passum Affinem bacillum peccatum Affluentem bellicum praedecessorem Affrontare classicum praeoccupare Aggravare crystalinum scissionem Allegoriam fallacem stellarem Alluvionem flagellare triennalem Attenuatum occasum tyrannum

14. (/k w /> /k/, /ku/, /gu/, /g/, / θ /) Ezpain-belar edo belar+konts, grafia “ QU, QU, C, CU, G, GU ” bilaka daiteke. (/k w /> /k/, /ku/, /gu/, /g/, / θ /) Aequanimem quaerere quintalem Antiquam quaestionem Quintilianum Aquaeductum quaestorem Quintum Aquam quadem Quirinalem Aquilam quando sequacem Liquatum quartanam squalum Quadrigas quasi squamam Quadrupedum quaternionem

15. (/ns/>/s/) Latindar NS gaztelaniera s pasatzen da., asimilatu eta sinplifikatu ondoren. (/ns/>/s/) Ansam pinsare transfugam Constare sensum transfusionem Desponsare trans transgerssionem Mensam transalpinum translatum Mensem transatlanticum translucidum Mensuram transcendere transmissorem Monstrare transcursum transponere Montensem transfigurare Pensare transformare

16. Si nkopa Bokale azentu gabekoak, azentodun ostekoak, desagertzen dira (“ sinkopa ”). Aequiparabilem insulam praedicabilem Asinum irrevocabilem regulam Calidum manicam resolubilem Diabolum monstrabilem stabilem Dominicum nobilem stabulum Ineffabilem nubilum tabulam Ineluctabilem operam venabulum Inexorabilem permeabilem Inexpiabilem plausibilem

17. TI, TE, CI, CHI, CE,CHE + bokale ” > “ Z ” edo “ C ”. Barruko multzoak “ TI, TE, CI, CHI, CE,CHE + bokale ” > “ Z ” edo “ C ”. (/t/+yod, /k/+ yod > θ ) . Acutiare cremationem nationem Aequatiorem diligentiam negotium Aequinoctialem factionem patientiam Allocutionem gradationem plateam Attributionem gratiam potionem Brachium haesitationem puntionem Calceare lanceare rationem Claudicationem Martium sationem traditionem

18. (/-b-/; /d/; /g/ > Ø) B,D,G bokale tartean edo bok+B/D/G/+ R/L iguzkari bilakatzen dira edo desagertzen dira. (/-b-/; /d/; /g/ > Ø) Alligare limpidum regalem cadere litigare rodere credere luccidum rugitum crudelem paradisum rumigare fidelem pedonem sucidum legalem radere taedam legere radicem traditorem ligare rancidum turbidum

19. PL-, FL-, CL-, .... A) “ PL-, FL-, CL-, >LL ” . Kultismoetan, dialektalismoetan eta beste hitz batzuetan mantendu egiten dira. B) “ Konts+PL-, FL-, CL- > CH (/ č/) “ ematen dute. C) “ FL ” - batzutan f galtzen du. (/fl/>/l-/)

19. PL-, FL-, CL-, >LL : edo mantendu ( a ) Amplum flavum plectrum Clamare Floram plenilunium Claudium plagam plenum Clausulam plantam Plinium Clavem planum plorare Cleopatram Platonem Plutum Clepsidram Plautum pluviam Flaccidum plebem Flammam plebiscitum

19. (/fl/>/l-/) ( a ) Amplum flavum plectrum Clamare Floram plenilunium Claudium plagam plenum Clausulam plantam Plinium Clavem planum plorare Cleopatram Platonem Plutum Clepsidram Plautum pluviam Flaccidum plebem Flammam plebiscitum

20. (/ŭ´/>/o/) Azentodun Ū > O ematen du. (/ŭ´/>/o/). Angustum gulam surdum Buccam gurdum truncum Bullam guttam turpem Burram lucrum turrem Corrumpere lupum tussem Cumbam lutum ulmum Currere muscam undam Curtum mustum Fluxum puteum

21. (/ ĭ´/>/e/) “ I ” motza, azentoduna > “ e ” maten du. (/ ĭ´/>/e/) Bibere duritiam sagittam Blitum inde siccum Cibum linguam silvam Circum litteram sinum Cistam malitiam sitem Cirrum nigrum spissum Committere pilum tripedem Convincere pirum viridem vittam

22. (/ ŏ´/>/ue/) “ O ” motza azentoduna “ UE ” diptongoa ematen du. (/ ŏ´/>/ue/) Absolutum grossum portum Antepositum hortum rotam Bonum hostem sholam Contum molam socerum Cornu nostrum solidum Chordam novem sortem Focum pontem volutum Fortem populum Forum porcum

23. “- LL - ” , “– NN -” > ”- ll -” – ñ - “ - LL - ” eta “– NN -” palatalizatzen dira,”- ll -” – ñ -, idatziz. (/-l:-/ > /- ļ-/ /-n:-/ > /-ņ/) Annum capillum grunnire Ballaenam castellanum mollem Bellum collarem pannum Caballum decollare sannam Cabannam follem stannum Caepullam gallinam thallum Callum gannitum vallatum Cannam grillum vallem villam

24. (/ ĕ´/ > /ę/ > /ie/) E motza eta azentodunak IE diptongoa ematen du. (/ ĕ´/ > /ę/ > /ie/) Bene leporem pernam Centum mel petram Decem membrum serram Desertum messem servam Equam metum terram Febrem nebulam ventrem Ferum pedem ventum Hederam pelagum Herbam pellem

25. Bukaerako kontsonanteak > Ø Bukaerako kontsonanteak galdu egiten dira. – M > N monosiloetan; - S , - L mantendu egiten dira – R aurrera pasatzen da. (/-m/ > /-n/) Ad copias post tempus Aliquod corpus quadruplex thermas Ambages fauces quam Thermopylas Ambos insidias quem Thesmophorias Animal Manes quid Athenas minus sub Caput Penates tam

26. (/f/ > /h/ > / Ø/) Euskararen eraginaz, hasierako F - erderara H aspiratua pasatzen da, XVI mendetik aurrera galdu egiten da. (/f/ > /h/ > / Ø/) Fabam fabulam facere faenum Falconem farinam farturam fatum Fel ferire ferrum fibram Ficum filum findere formam Formicam fossam fumum fundum Fungum furcam furorem furtum fuscum

27. (/oi/ > / ę/ > /e/) “ oe ” grafiako diptongoak “ e ” ematen du. (/oi/ > / ę/ > /e/) Amoenum Boeotiam coeliacum coenobitam Comoediam Croesum choerilum foederare Foedum foenum foetidum Moesiam Oboedientem Oeagrum oeconomicum oecumenicum Oedipum Oenomaum oestrum Oeram Phoebum Phoeniciam poenam soloecismum tragoediam

28. (/ ĭ/ > /e/) “ i ” motza azenturik gabekoa > “ e ” ematen du. (/ ĭ/ > /e/) Brevitatem caerimoniam circare contunere Fricare gravitatem imperatorem inimicum Integrum intrare involutum levitatem Minorem minutum navigare novitatem Ordinare originem picare pigritiam Piscare plicare providere timorem virginem

29. “ ct ” barruko multzoa > “ ch ” “ ct ” barruko multzoak “ ch ” ematen du. (/-kt-/ > /-it-/ > /- č-/, grafia: -CT- > -it- > -ch- “yod 4 a” ) CINCTUM > cincho Kultismoetan multzoa mantentzen da edo /k/ galtzen da, /t/ palatalizatu gabe (grafia: “ -CT- > -t- ”) DELICTUM > delito

29. ( b ) Arcticum auctorem cataractam cinctum Delictum despectum dictatum dictum Distinctum ductum filictum fructum Lectum luctam luctatorem noctem Octo planctum refectum respectum Sanctitatem strictum tectum tractare tructam

30. Si nkopa Barruko azentodun aurreko bokaleak desagertzen dira, - A - kenduta ( sinkopa ) Amaricare aperire benedictum bonitatem Carricare civitatem collocare comparare *consutura crudelitatem delicatum eremitam Fabulatorem follicare honorare iterare Laborare litteratum maledictum operare Pectoralem populatum saecularem solidare veritatem

31. MN -, - NG -, - GN -, - ND -, - NI -, - NE - + bokal ” > /ñ/ “ - MN -, - NG -, - GN -, - ND -, - NI -, - NE - + bokal ” palatalizatzen dira > /ñ/ ematen. Multzo hauek kultismoetan mantentzen dira. Araneam Britanniam calcareum cuneam Damnum dominum extraneum grunditum Lignum magnum pineam praegnare Pugnum quinionem scamnum scrinium Seniorem signa somnum stagnum Stamineam tam magnum tangere vineam

32. “ AU -” > “ o ” “ - AU -” multzoa, nahiz eta –AL+konts. - multzotik eratorri > “ o ” ematen du. (/au/ > /o/ eta /al/+konts > /au/ > o + konts.) Alterum aucam audire aullam Aurificem aurum ausare aut Baucalem calcem caudam caulem Causam cautum falcem laudare Lautiam *lautianum Maurum paucum Pauperem pausare saltum taurum thesaurum

33. Metatesi Metatesi a) sinplea : soinu bat lekuz aldatzen da. b) elkarrekikoa : bi soinu lekua trukatzen dute, kontaktuan egonez gero =“ interversión ” acerem animalia appectorare capitulum Catenatum crocodilum crustam graphium Integrare integratum inter miraculum Parabolam *pectorina periculum piperem Praesaepem pro quattuor semper Sibilare spatulam super teneru

34. (/ ŭ/ > /o/) . “ U ” motza azentugabegoak “ o ” ematen du. (/ ŭ/ > /o/) . Kultismoetan mantentzen da. Angustare cucullum cuminum cumulatum Curtare curvare ducalem duplare Duplicare epistulam gubernare gulosum Lucratum nucalem putare recuperare Sturninum subornare superare superbiam Superponere supersedere supportare umbiculum urticam

35. Sinkopa Erromantze multzo kontsinantiko batzuk “ Sinkopa ” jasan ondoren horrela ematen dute: -c´l-, -g´l-, -t´l- > -j- (/-k´l-/./-t´l/. > /-j-/) Kots+c´l-, -g´l-, -p´l > -ch- (konts+ /-k´l-/./-g´l-/./-p´l-/ > /- č-/)

35. arau b Acuculam annuculum apiculam articulum Auriculam butticulam cernicula cingulum Claviculam cubiculum faculam folliculum Graculum lenticulam oculum oviculam Pellicula regulam sorticulam speculum Tegulam trunculum vetulum *vinciculum vulpeculam

36. (/ai/>/e/: [ai]>[ei]>[e]) - AI - diptongoak, –AE-tik eratorria, “ e ” ematen du. (/ai/>/e/: [ai]>[ei]>[e]) -ARIUM/ -AM > ario/-a > ero/-a Basiare calidarium Caprariam carnarium Cerarium cocturarium cuparium dentariam Facturam ferrarium granarium lactosam Laicum lignarium magistrum malefactorem Operarium primarium quadraginta ripariam Sagitarium salarium solitarium thesaurarium tractum

37. Disimilazioak Disimilazioak : a) partzialak soinua edo silaba aldatzen da “imitazioz” b) soinua edo silaba desagertzen da horrexegatik. Animam aratrum arborem arboretam Carcerem commilitonem communicare fragrantem Immunem laetitiam lilium marmorem Proprium proram prorsam prostare Quinquaginta roborem solstitium stercorare Stultitiam taratrum temperare tripartitionem triticum

38. “– LL -, LE+bok ” > “ ll ” , “ j ” Barruko “– LL -, LE+bok ” palatalizatu ziren, “ ll ” edota “ j ” ematen. (/-l/+yod>/-j-/,/-x-/) Alienum alium battualia cilia Concilium consilium cordolium despoliare Erviluam filium folia humiliare Malleolum meliorem milium milia Molliare mortualia mulierem muralia Paleam taleare taleolam victualia virilia

39. H iatoak > Ø Latindar eta erromantze hiatoak desagertzera jotzen dute. Kontrakzioz : bok + bok = bok Diptongoak eginez. Metatesi jasoz. Bi bokaletatik bat galduz.

39. arau b Aream basium coagulare coagulum Cogitare comedere cooperire digitum Duos fastidium februarium fidem Frigidum glaream manuaria ostream Pedem puteolum rubeum sedere Sibi sigillare sigilum temporaneum tibi

40. “ E ” > “ I ” Kasu batzutan “ E ” latinak gaztelanian “ I ” ematen du. “ É” zenean (azentoduna) “ E” zenean (azentogabekoa) Adducere adhaerare adscribere affluere Calamellum carpentarium castellum cereum Cingere concludere concurrere decembrem Defunctum denarium deputatum fervere Gregem legem meam regem Scandere

41. Epentesi Epentesi : Batzutan sinkoparen eraginaz, kontsonante multzo arraroak sortzen dira, beste kontsonante bat sartuz. Alaudam brochum cinerare colluminare *faminem feminam *ferruminem *figicare Foliatilem hominem humilem *leguminem Luminaria maculam mattianum nominare *praenominem *pronominem rememorare seminare Staminem stellam stuppaculum tremulare

42. B este asimilazio ak Gaztelanian beste asimilazio batzuk ematen dira. Adscriptum aptare comitatum comitem Exsecrabile exsequias exsistire exspectatorem Exspirare exspoliare exstingire exstirpare Exsudare exsultationem limitare postcaenium Postpositum rupturam saeptum scriptorium Sculptorem semitam semitarium septem temptare

43. Latineko “h” Latin klasikoan aspirazio motel bat zegoen,“ H ” bitartez adierazitakoa. Galdu zen eta XVII mendean hasi zen idazten . Abhorrescere erilem Hamilcarrem Hannibalem Harenam Harmodium Harmoniam harpam Harundineum haruspicem Hasdrubalem hastam Helenam helleborum hendiadys horminum Incohare inflare operam ossum Prehendere

44. Hasierako “ I ” kontsonantikoak > ( /j-/ ) Hasierako “ I ” kontsonantikoak ( /j-/ ) honakoa emaitzak eman ditu: Kontsonante bezala mantendu da / a /, / e / azentodunen aurrean / y / fonema grafia y. /a/, /e/ azentubageko osten galdu egin da. /o/, /u/ aurrean /x/ eman du, grafia j

Adiunctum lacchum iacere iaztare Iam iambum Iapetum imiperum iniustum iocum Iovem Iovis Iubilaeum iubilationem Iudaeam Iulium Iumentum iunceam iuncum Iunium Iuppiter Iurare iustitiam iuventutem praeiudicium

45. (/o/ > /u/) Salbuespen gisa “ O ” “ U ”-ra pasatzen da. (/o/ > /u/) Cognatum complere completum doctum Dormientem foraneum iocatum iocularem Localem locellum mollire nodosum Nodum orditum polire politorem Politum polypum pollicarem sortitum Tofum tollere tondere tonsum torcularem

Bibliografia M.V. Bello Berlin et alii. “ Verba ”. Ediciones Clásicas. Madrid. 1998 Fernando Lázaro Carreter “ Diccionario de términos filológicos ”. Ed. Gredos. Madrid. 1974. UZEI “ Hizkuntzalaritza 1 eta 2 ”. Elkar argitaletxea.

Zerozertarako balio dizula espero dugu. VALE!!!

�ݺ�ߣ

Verba[1]

More Related Content

Verba[1]