ݺߣ

ݺߣShare a Scribd company logo

życie na polskich dworkach szlacheckich w czasach nowożytnych

•Download as DOC, PDF•
•
Dagmara Lec
Dagmara Lec
1 of 14
Życie na polskich dworkach szlacheckich w czasach nowożytnych (XVI-XVIII wiek) Dagmara Lec Pedagogika resocjalizacyjna Edukacja elit – tradycja i współczesność
Szlachta była to wyższa warstwa społeczna, która wywodziła się ze stanu rycerskiego. Posiadali oni przywileje społeczne, z których najważniejszym był przywilej posiadania ziemi. Większość przywilejów zostało odebranych szlachcie przez zaborców, a sam stan utracił swój status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała jedynie bogata kultura, tradycje, zabytki i potomkowie rodzin szlacheckich1 . Szlachectwo przysługiwało „szlachetnie urodzonym”, czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 roku przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od „pospólstwa”. Od XIV wieku wśród polskiej szlachty zapanowała moda na dodawanie do nazwisk odmiejscowego morfemu -ski, -cki lub -dzki2 , która była charakterystyczną końcówką dla szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia. Nazwiska z tego typu przyrostkami wiążą się z sarmacką kulturą szlachecką i były odpowiednikiem zwrotów tytularnych występujących w szlacheckich nazwiskach za granicą3 . Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji4 . Według A. Brücknera polska szlachta była wychowana, grzeczna, humanitarna, lecz pojęcie ojczyzny było im obce, uznawali tylko obecny stan posiadania dla nich wygodny i potępiali wszystko co mu groziło. „Czas trawili bezczynnie” jak twierdzi A. Brückner, a uroczystości rodzinne obchodzili hucznie i z „nadzwyczajnym blaskiem”5 . Dworki szlacheckie – budownictwo W epoce nowożytnej najbardziej charakterystyczne były przemiany siedzib szlacheckich, które zaowocowały ukształtowanie się typowego dworu polskiego. Stał się on nie tylko stałym elementem krajobrazu Rzeczpospolitej, ale również częścią szlacheckiej obyczajowości. W XVI wieku szlachta wzorowała budownictwo jeszcze na średniowiecznej 1 T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege” nr 45 (16-21). 2 Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa, str. 316-319. 3 Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, s. 231. 4 T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege", nr 45 (16-21). 5 A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków, s. 168-169. 2
tradycji rycerskiej. Wznosili murowane siedziby w kształci dużej, masywnej, piętrowej wieży, usytuowanej w naturalnym miejscu obronnym, bądź na sztucznie usypanym kopcu. Na parterze tej siedziby były pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze pokoje mieszkalne. Jednak większość szlachty budowała swoje dworki z drewna z powodu łatwiejszego i tańszego wykonania. W wieku XVII narodził się szlachecki dwór polski, który nawiązywał do królującego wtedy baroku. Charakterystyczne dla dworków z tego wieku było osiowe i symetryczne rozplanowanie wnętrzna z dużą sienią pośrodku i apartamentami mieszkalnymi po bokach. Istniały wtedy dwa podstawowe typy dworków: • „chudopacholski” - mały, nie różniący się zbytnio od chat chłopskich, zaspokajający jedynie wymogi rodziny szlacheckiej • „pański” - łączący funkcje mieszkalne z reprezentacyjnymi, podzielony na pokoje pana domu, kobiet i dzieci Dwór szlachecki otoczony był przez budynki gospodarcze, a całość ogrodzona płotem lub parkanem6 . W XVIII wieku dominowała architektura drewniana. Dworki szlacheckie były obiektami stosunkowo skromnymi, o drewnianej konstrukcji, parterowe, czasem z mieszkalnym poddaszem. Zostały wzniesione na planie prostokąta i nakryte dwuspadowym wysokim dachem, który kryty był gontem. Główne wejście do obiektu umieszczone było centralnie w dłuższej elewacji i akcentowany był gankiem lub daszkiem również o drewnianej konstrukcji. O tym, że była to siedziba szlachty świadczyła duża ilość pomieszczeń oraz usytuowanie całego obiektu w otoczeniu. Dworek położony był obok należącej do niego wsi i budynków gospodarskich. Otoczony był parkiem, a wiodła do niego ozdobna aleja dojazdowa z owalnym podjazdem od frontu. Dworki te z czasem ulegały przekształceniom. Rozbudowywano starą siedzibę poprzez dodanie murowanej części do istniejącego drewnianego dworku7 . 6 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 144-145. 7 M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa, s. 41-42. 3
Źródło: http://s3.flog.pl/media/foto/3409601_dworek-szlachecki--podlasie.jpg; 20.01.2013 r., godz. 16:54 Wyposażenie domów Szlachecka siedziba to nie tylko budynek czy domostwo, ale również wypełniający go zbiór przedmiotów używanych lub tylko przechowywanych przez jego mieszkańców. Przedmioty te, oprócz swoich podstawowych funkcji, były także atrybutami szlachectwa, manifestacją zamożności i formą wyrazu tożsamości posiadających je osób8 . Oświetlenie wnętrz dworków było różne. W dzień światło pochodziło od promieni słonecznych. W szlacheckich domach były duże okna, które dostarczały dużo światła. Początkowo za dzisiejsze szyby służyły błony zwierzęce nasycone olejem, wstawiano także płytki korzenne oprawione w ołów. Szybko jednak upowszechniły się szklany szyby dostarczane przez liczne huty szkła. W XVII i XVIII wiekach błony występowały już tylko w domkach chłopskich i u biedoty. Po zmroku dworki oświetlane były za pomocą świec wyrabianych przez aptekarzy w różnym asortymencie. Najlepsze, ale i też najdroższe były świece z wosku lub łoju. Świeczki umieszczano w lichtarzach (świecznik dla jeden świecy) lub dla osiągnięcia lepszego efektu wieszano świeczniki na ścianach. Były to przedmioty kosztowne, a w domach szlachty zdobiły najbardziej reprezentatywne pokoje. Również meble na dworkach szlacheckich uzewnętrzniały zamożność danej rodziny. Większość z nich była sprowadzana z zagranicy. W pokojach stały kredensy, szafy oraz bardzo popularne dla tamtych czasów skrzynie. Szlachcice używali skrzyń zdobionych i 8 J. Dumanowski (2005), Magnackie splendory, szlacheckie dostatki. Materialne ramy życia bogatej szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 19. 4
inkrustowanych. Ważnym elementem wyposażenia była także stół. Nakrywany był rozmaitymi kobiercami - od gładkich po haftowanych złotem lub srebrem. Wnętrza pokoi w dworkach szlacheckich posiadały malownicze dekoracje. Ozdobą były rozmaite naczynia. Szlachta umieszczała w kredensach ozdobne srebrne bądź cynowe misy, tace, puchary, kielichy i dzbany. Popularne były również naczynia szklane i fajansowe. Modna stała się także porcelana. Jednak nie wszystkie naczynia służyły tylko do ozdoby, używane były również w kuchni. W dworach szlacheckich kuchnia zazwyczaj mieściły się w osobnych budynkach, by w ten sposób uniknąć zapachów kuchennych i zmniejszyć niebezpieczeństwo pożaru9 . Źródło: http://www.innow.com.pl/muzeumstaropolskie/zzz_mks_wnetrza_zubrzyca.JPG; 20.01.2013 r., godz. 17:44 Ściany w pokojach dworków szlacheckich nigdy nie były gołe. Pokryte były tak zwanymi kołtrynami, które dziś oznaczają tapety papierowe. Kołtryny były to płótna malowane klejowo lub olejnie w ornamenta, kwiaty, widoki, a nawet osoby. Kupowane je już gotowe, a sprowadzano pierwotnie z Włoch, a później przewożono je m.in. z Gdańska. Obok kołtryn używano do pokrycia ścian również sukna zielonego lub czerownego oraz szpalerów lub stref, czyli brytów materii o dwóch rozmaitych kolorach, pionowo od pułapu do pawimentu zawieszonych. 9 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 146-147. 5
Kołtryny Źródło: http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/E-1628-MT_1.jpg; http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/MHS_S_1600_1.jpg; 21.01.2013 r., godz. 12:02 Kołtryny musiały być dekoracją stałą, trzeba było je dopasować do wysokości i długości ścian, co utrudniało ich przenoszenie podczas przeprowadzki. Z tego powodu zamieniono je na makaty, kobierce i kilimy, które łatwo było zawiesić i dawały się zdjąć10 . Również w sypialniach szlacheckich było bogato. W przeciwieństwie do biedoty szlachcice spali na łóżkach (biedota na ławach służących także do siedzenia przy stole). Na łóżka kładziono sienniki i wypchane pierzem poduszki, przykrywano się pierzynami. Mogli pozwolić sobie również na delikatną, zdobioną haftami pościel. Ilość posiadanej pościeli zależała od zamożności, im dom był zamożniejszy tym więcej poduszek i pierzyn posiadał. Przy łóżkach często stawiane były małe stoliki lub szafki nocne. Szlachta podgrzewała łóżka za pomocą patelli, nazywanej też szkandelem. Było to płaskie naczynie z miedzi lub mosiądzu, przypominające patelnię z pokrywką, wypełnione na noc żarem. Do mycia używano miednic. W dworkach szlacheckich były wanny, a posiadanie łazienki stanowiło luksus11 . Dworki ogrzewane były za pomocą olbrzymich kominów znajdujących się w sieni lub izbie stołowej. Przeważnie były one murowane lub lepione z gliny, jednak pojawiały się także 10 W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 93-94. 11 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 148. 6
kominy z albatrasu i kamienia oraz piece z kafli polewanych i malowanych. W tym ostatnim wypadku była to prawdziwa ozdoba i oznaka osobliwości budynku12 . Źródło: http://www.ceramika.antyki-aukcje.org/aukcje/piec-kaflowy-z-xviii-wieku-kafla-trojkolorowa.html; http://nakomiady.pl/piece/; 21.01.13 r., godz. 12:25. Miejscem wypoczynku i jednocześnie kolejną ozdobą dworków szlacheckich były ogrody. O ich wyglądzie decydowały upodobania właściciela i warunki lokalne, a także panująca moda i zmieniające się style. Tworzono ogrody o układzie regularnym podzielona na kwatery lub tarasowe - bardzo dekoracyjne. W XVII wieku dotarł do Polski francuski styl ogrodowy. Ogrody takie były bardzo ozdobne, miały różne fontanny i altany, różnego rodzaju drzewa i inną zadziwiającą roślinność. Natomiast w drugiej połowie XVIII wieku do ogrodów polskiej szlachty zawitał styl angielski. Główną rolę w tego typu ogrodach odgrywał naturalny pejzaż, uzupełniony grotami, sztucznymi ruinami i pomnikami. Ogrody szlachty miały również charakter użytkowy. Składały się zazwyczaj z warzywnika i sadu, czasem także z chmielnika i maliniaka, sadzono w nich kwiaty i rośliny ozdobne.13 12 W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 92. 13 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 149. 7
Ogród w stylu angielskim Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:03. Renesansowy ogród w Pieskowej Skale Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:05. Życie codzienne Każdy szlachcic po porannym śniadaniu i modlitwie wyjeżdżał w pole nadzorować pracę chłopów. W samo południe był podawany obiad, bez względu na to, kto się na nim zjawił. Szlachta była bardzo gościnna, więc każdy kto przyjechał był serdecznie przyjęty. Po obiedzie grano w warcaby, a potem rozmawiano na różne tematy. O dziewiątej wieczorem szlachcice kładli się spać. W jesień i zimę szlachta urządzała polowania, które zabierały im większość czasu14 . Życie towarzyskie i rozrywki 14 A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308. 8
Polska szlachta prowadziła bardzo intensywne życie towarzyskie. Ich ulubionymi zajęciami były uczty i polowania, gry karciane, kolekcjonerstwo, teatr prywatny oraz maskarady. Gościnność polskiej szlachty była jedną z najważniejszych norm obyczajowych. Serdecznie przyjmowano każdego gościa – tego zapowiedzianego oraz niespodziewanego. U szlachty wizyty oficjalne i zapowiedziane miały określony ceremoniał. Państwo i służba musieli być ubrani w odświętne stroje. Gości należało przywitać na progu domu i wprowadzić do środka. Czasem gościa witano przemową. Każda taka wizyta była okazją do mniejszej lub większej uczty. Uczta dla szlachty była zabawą samą w sobie. Miała ona charakter tłumnego zgromadzenia, a jej nieodłącznym elementem było picie alkoholu i czasem tańce, choć nieobowiązkowo. Podczas uczt gościom przygrywała muzyka. Uczta na dworze Radziwiłłów (XVIII wiek) Źródło: http://ciekawostkihistoryczne.pl/2012/11/13/rzeczpospolita-gorzalka-stoi-jak-sie-pilo-w-xviii-wiecznej- polsce/; 22.01.13 r., godz. 16:38. Drugą ulubioną rozrywką szlachty polskiej były polowania. Organizowane były one na wielką skalę z tłumem myśliwych. Szlachta uważała to zajęcie za zdrową, prawdziwie męską rozrywkę, wspaniale ćwiczącą rycerskie umiejętności. Wkładano wiele wysiłku i pieniędzy w utrzymanie terenów łowieckich, sprzętu, służby myśliwskiej i psów. Polowano przy pomocy psów tropicieli, ptaków drapieżnych oraz chłopów pańszczyźnianych (urządzano nagonki). Najbardziej emocjonujące były polowania na grubego zwierza, np. jelenia czy dzika. Szlachta starannie kultywowała specyficzną terminologię i obyczaje myśliwskie. Opowiadano sobie łowieckie przygody i śpiewano myśliwskie piosenki. 9
Polowanie Źródło: http://afekt-hw.freehost.pl/?id=ogar; 22.01.13 r., godz. 16:52. Rozrywek szlachta szukała również w przeróżnych grach. Jedną z najpopularniejszych była gra o nazwie ganiony, nazywany też cenzurowanym. Chodziło o znalezienie dwuznacznych, śmiałych, a nawet niecenzuralnych słów. Wiosną natomiast grano w „zielone”. Ten, kto nie miał zielonego (np. kwiatka lub liścia) lub je zgubił – przegrywał i musiał całować zwycięzcę. Wielkim zainteresowaniem cieszyły się także gry hazardowe. Najczęściej grano w karty. Jednak za najszlachetniejszą grę uważano szachy. Wymagały one odpowiedniego poziomu intelektualnego, dlatego nie stały się one grą szerokich kręgów społeczeństwa. Inną, cieszącą się większą popularnością grą, były warcaby. Znano różne jej rodzaje i kombinacje. Wyróżniano dwa główne typy warcabów: polskie i francuskie. Była to typowa gra rodzinna szlachty. 10
XVIII-wieczny stół szachowy Źródło: http://www.gamesfanatic.pl/2010/01/12/planszowki-w-sandomierskich-muzeach/; 22. 01. 13 r., godz. 17:06. W społeczeństwie szlacheckim ważną funkcję pełniły także zabawy rycerskie. Młodzi szlachcice chętni ćwiczyli jazdy konne, strzelanie z łuku i broni palnej, władali szablą i kopią husarską. Do nauki i treningu szermierczego służyły także palcaty, czyli drewniane kije, czasem owijane słomą lub szmatami15 . Walka na szpady dworskie w XVIII wieku Źródło: http://www.lorica.pl/historia-szermierki/szermierka-artykul3.php; 22.01.13 r., godz. 17:11. Wśród rozrywek szlachty polskiej znalazł się również teatr, a dokładnie teatr dworski. Były to przedstawienia wystawiane na terenie dworków szlacheckich, w których występowali zawodowi aktorzy. Prywatny teatr bawił gości podczas towarzyskich zjazdów i dostarczał niektórym szlachcicom okazji do wyżycia się w roli autorów lub adaptatorów, a przede wszystkim organizatorów16 . Większej jednak aktywności wymagała zabawa w „życie na niby”, w którym zwykle i autorzy i aktorzy i publiczność wywodzili się z tej samej dworskiej sfery. Teatr ten, zwany teatrem towarzyskim służył przede wszystkim zabawie17 . 15 P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 70- 73.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 158-172. 16 K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa, s. 43-51. 17 P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 81. 11
Źródło: http://cracoviadanza.pl/pl,archiwum,pokaz,347; 22.01.13 r., godz. 15:36. Tradycje świąteczne Życie towarzyskie było silnie związane z rokiem obrzędowym. Największe znaczenia miały święta chrześcijańskie, gdyż na terenach państwa polsko-litewskiego chrześcijaństwo zdecydowanie dominowało. W tym wypadku najważniejszą funkcją obyczajów było więc podkreślenie przynależności do wspólnoty religijnej. Święta Bożego Narodzenia obchodzone były niezwykle uroczyście i wesoło. Odwiedzano się, ucztowano i bawiono. W Wigilię Bożego Narodzenia służba w dworach szlacheckich z samego rana wychodziła łowić ryby. Po powrocie pani domu zlecała przyrządzenie ryb w kuchni, aby potem mogły one pojawić się na wigilijnym stole. Ponadto w Wigilię wykonywano wiele magicznych czynności, m.in. w celu odpędzenia złych duchów, po sprzątnięciu izb – wyrzucano śmieci za płot. Wieczorem odbywała się kolacja wigilijna. Zwyczajowymi potrawami szlachty były zupy migdałowa i grzybowa, barszcz z uszkami, śledź, karp, okoń z posiekanym jajkiem i polany oliwą, szczupak z szafranem, placuszki z makiem i miodem. Po kolacji śpiewano kolędy, a w środku nocy udawano się na pasterkę18 . 18 A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308-309.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 173-174. 12
Bibliografia • A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, • A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków, • A. Chwalba(2004), Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, • Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, • Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa, • T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, 13
• T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege”, nr 45 • W. Łoziński (1969), Życie polskie w danych wiekach, Kraków, • M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa, • K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa. 14

More Related Content

życie na polskich dworkach szlacheckich w czasach nowożytnych

  • 1. Życie na polskich dworkach szlacheckich w czasach nowożytnych (XVI-XVIII wiek) Dagmara Lec Pedagogika resocjalizacyjna Edukacja elit – tradycja i współczesność
  • 2. Szlachta była to wyższa warstwa społeczna, która wywodziła się ze stanu rycerskiego. Posiadali oni przywileje społeczne, z których najważniejszym był przywilej posiadania ziemi. Większość przywilejów zostało odebranych szlachcie przez zaborców, a sam stan utracił swój status prawny w II Rzeczypospolitej. Przetrwała jedynie bogata kultura, tradycje, zabytki i potomkowie rodzin szlacheckich1 . Szlachectwo przysługiwało „szlachetnie urodzonym”, czyli wywodzącym się od rodziców o takim samym pochodzeniu (od 1505 roku przynajmniej ojciec musiał być szlachcicem), lub nobilitowanym (uszlachconym) w uznaniu jakichś szczególnych zasług, w odróżnieniu od „pospólstwa”. Od XIV wieku wśród polskiej szlachty zapanowała moda na dodawanie do nazwisk odmiejscowego morfemu -ski, -cki lub -dzki2 , która była charakterystyczną końcówką dla szlacheckich nazwisk polskiego pochodzenia. Nazwiska z tego typu przyrostkami wiążą się z sarmacką kulturą szlachecką i były odpowiednikiem zwrotów tytularnych występujących w szlacheckich nazwiskach za granicą3 . Formalnie i prawnie nie istniało w Polsce rozróżnienie na szlachtę wyższą i niższą, różnice leżały jedynie w zamożności. Z czasem jednak i z napływem szlachty zagranicznej, zaczęło się pojawiać coraz głębsze zróżnicowanie ekonomiczne, pojawiły się rody arystokratyczne, średnia szlachta i drobna szlachta o różnym statusie społecznym, czasem różniąca się od chłopstwa jedynie kultywowaniem rodowej tradycji4 . Według A. Brücknera polska szlachta była wychowana, grzeczna, humanitarna, lecz pojęcie ojczyzny było im obce, uznawali tylko obecny stan posiadania dla nich wygodny i potępiali wszystko co mu groziło. „Czas trawili bezczynnie” jak twierdzi A. Brückner, a uroczystości rodzinne obchodzili hucznie i z „nadzwyczajnym blaskiem”5 . Dworki szlacheckie – budownictwo W epoce nowożytnej najbardziej charakterystyczne były przemiany siedzib szlacheckich, które zaowocowały ukształtowanie się typowego dworu polskiego. Stał się on nie tylko stałym elementem krajobrazu Rzeczpospolitej, ale również częścią szlacheckiej obyczajowości. W XVI wieku szlachta wzorowała budownictwo jeszcze na średniowiecznej 1 T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege” nr 45 (16-21). 2 Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa, str. 316-319. 3 Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, s. 231. 4 T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege", nr 45 (16-21). 5 A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków, s. 168-169. 2
  • 3. tradycji rycerskiej. Wznosili murowane siedziby w kształci dużej, masywnej, piętrowej wieży, usytuowanej w naturalnym miejscu obronnym, bądź na sztucznie usypanym kopcu. Na parterze tej siedziby były pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze pokoje mieszkalne. Jednak większość szlachty budowała swoje dworki z drewna z powodu łatwiejszego i tańszego wykonania. W wieku XVII narodził się szlachecki dwór polski, który nawiązywał do królującego wtedy baroku. Charakterystyczne dla dworków z tego wieku było osiowe i symetryczne rozplanowanie wnętrzna z dużą sienią pośrodku i apartamentami mieszkalnymi po bokach. Istniały wtedy dwa podstawowe typy dworków: • „chudopacholski” - mały, nie różniący się zbytnio od chat chłopskich, zaspokajający jedynie wymogi rodziny szlacheckiej • „pański” - łączący funkcje mieszkalne z reprezentacyjnymi, podzielony na pokoje pana domu, kobiet i dzieci Dwór szlachecki otoczony był przez budynki gospodarcze, a całość ogrodzona płotem lub parkanem6 . W XVIII wieku dominowała architektura drewniana. Dworki szlacheckie były obiektami stosunkowo skromnymi, o drewnianej konstrukcji, parterowe, czasem z mieszkalnym poddaszem. Zostały wzniesione na planie prostokąta i nakryte dwuspadowym wysokim dachem, który kryty był gontem. Główne wejście do obiektu umieszczone było centralnie w dłuższej elewacji i akcentowany był gankiem lub daszkiem również o drewnianej konstrukcji. O tym, że była to siedziba szlachty świadczyła duża ilość pomieszczeń oraz usytuowanie całego obiektu w otoczeniu. Dworek położony był obok należącej do niego wsi i budynków gospodarskich. Otoczony był parkiem, a wiodła do niego ozdobna aleja dojazdowa z owalnym podjazdem od frontu. Dworki te z czasem ulegały przekształceniom. Rozbudowywano starą siedzibę poprzez dodanie murowanej części do istniejącego drewnianego dworku7 . 6 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 144-145. 7 M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa, s. 41-42. 3
  • 4. Źródło: http://s3.flog.pl/media/foto/3409601_dworek-szlachecki--podlasie.jpg; 20.01.2013 r., godz. 16:54 Wyposażenie domów Szlachecka siedziba to nie tylko budynek czy domostwo, ale również wypełniający go zbiór przedmiotów używanych lub tylko przechowywanych przez jego mieszkańców. Przedmioty te, oprócz swoich podstawowych funkcji, były także atrybutami szlachectwa, manifestacją zamożności i formą wyrazu tożsamości posiadających je osób8 . Oświetlenie wnętrz dworków było różne. W dzień światło pochodziło od promieni słonecznych. W szlacheckich domach były duże okna, które dostarczały dużo światła. Początkowo za dzisiejsze szyby służyły błony zwierzęce nasycone olejem, wstawiano także płytki korzenne oprawione w ołów. Szybko jednak upowszechniły się szklany szyby dostarczane przez liczne huty szkła. W XVII i XVIII wiekach błony występowały już tylko w domkach chłopskich i u biedoty. Po zmroku dworki oświetlane były za pomocą świec wyrabianych przez aptekarzy w różnym asortymencie. Najlepsze, ale i też najdroższe były świece z wosku lub łoju. Świeczki umieszczano w lichtarzach (świecznik dla jeden świecy) lub dla osiągnięcia lepszego efektu wieszano świeczniki na ścianach. Były to przedmioty kosztowne, a w domach szlachty zdobiły najbardziej reprezentatywne pokoje. Również meble na dworkach szlacheckich uzewnętrzniały zamożność danej rodziny. Większość z nich była sprowadzana z zagranicy. W pokojach stały kredensy, szafy oraz bardzo popularne dla tamtych czasów skrzynie. Szlachcice używali skrzyń zdobionych i 8 J. Dumanowski (2005), Magnackie splendory, szlacheckie dostatki. Materialne ramy życia bogatej szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 19. 4
  • 5. inkrustowanych. Ważnym elementem wyposażenia była także stół. Nakrywany był rozmaitymi kobiercami - od gładkich po haftowanych złotem lub srebrem. Wnętrza pokoi w dworkach szlacheckich posiadały malownicze dekoracje. Ozdobą były rozmaite naczynia. Szlachta umieszczała w kredensach ozdobne srebrne bądź cynowe misy, tace, puchary, kielichy i dzbany. Popularne były również naczynia szklane i fajansowe. Modna stała się także porcelana. Jednak nie wszystkie naczynia służyły tylko do ozdoby, używane były również w kuchni. W dworach szlacheckich kuchnia zazwyczaj mieściły się w osobnych budynkach, by w ten sposób uniknąć zapachów kuchennych i zmniejszyć niebezpieczeństwo pożaru9 . Źródło: http://www.innow.com.pl/muzeumstaropolskie/zzz_mks_wnetrza_zubrzyca.JPG; 20.01.2013 r., godz. 17:44 Ściany w pokojach dworków szlacheckich nigdy nie były gołe. Pokryte były tak zwanymi kołtrynami, które dziś oznaczają tapety papierowe. Kołtryny były to płótna malowane klejowo lub olejnie w ornamenta, kwiaty, widoki, a nawet osoby. Kupowane je już gotowe, a sprowadzano pierwotnie z Włoch, a później przewożono je m.in. z Gdańska. Obok kołtryn używano do pokrycia ścian również sukna zielonego lub czerownego oraz szpalerów lub stref, czyli brytów materii o dwóch rozmaitych kolorach, pionowo od pułapu do pawimentu zawieszonych. 9 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 146-147. 5
  • 6. Kołtryny Źródło: http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/E-1628-MT_1.jpg; http://drzeworyty.eu/pictures/maxi/Etnografia/MHS_S_1600_1.jpg; 21.01.2013 r., godz. 12:02 Kołtryny musiały być dekoracją stałą, trzeba było je dopasować do wysokości i długości ścian, co utrudniało ich przenoszenie podczas przeprowadzki. Z tego powodu zamieniono je na makaty, kobierce i kilimy, które łatwo było zawiesić i dawały się zdjąć10 . Również w sypialniach szlacheckich było bogato. W przeciwieństwie do biedoty szlachcice spali na łóżkach (biedota na ławach służących także do siedzenia przy stole). Na łóżka kładziono sienniki i wypchane pierzem poduszki, przykrywano się pierzynami. Mogli pozwolić sobie również na delikatną, zdobioną haftami pościel. Ilość posiadanej pościeli zależała od zamożności, im dom był zamożniejszy tym więcej poduszek i pierzyn posiadał. Przy łóżkach często stawiane były małe stoliki lub szafki nocne. Szlachta podgrzewała łóżka za pomocą patelli, nazywanej też szkandelem. Było to płaskie naczynie z miedzi lub mosiądzu, przypominające patelnię z pokrywką, wypełnione na noc żarem. Do mycia używano miednic. W dworkach szlacheckich były wanny, a posiadanie łazienki stanowiło luksus11 . Dworki ogrzewane były za pomocą olbrzymich kominów znajdujących się w sieni lub izbie stołowej. Przeważnie były one murowane lub lepione z gliny, jednak pojawiały się także 10 W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 93-94. 11 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 148. 6
  • 7. kominy z albatrasu i kamienia oraz piece z kafli polewanych i malowanych. W tym ostatnim wypadku była to prawdziwa ozdoba i oznaka osobliwości budynku12 . Źródło: http://www.ceramika.antyki-aukcje.org/aukcje/piec-kaflowy-z-xviii-wieku-kafla-trojkolorowa.html; http://nakomiady.pl/piece/; 21.01.13 r., godz. 12:25. Miejscem wypoczynku i jednocześnie kolejną ozdobą dworków szlacheckich były ogrody. O ich wyglądzie decydowały upodobania właściciela i warunki lokalne, a także panująca moda i zmieniające się style. Tworzono ogrody o układzie regularnym podzielona na kwatery lub tarasowe - bardzo dekoracyjne. W XVII wieku dotarł do Polski francuski styl ogrodowy. Ogrody takie były bardzo ozdobne, miały różne fontanny i altany, różnego rodzaju drzewa i inną zadziwiającą roślinność. Natomiast w drugiej połowie XVIII wieku do ogrodów polskiej szlachty zawitał styl angielski. Główną rolę w tego typu ogrodach odgrywał naturalny pejzaż, uzupełniony grotami, sztucznymi ruinami i pomnikami. Ogrody szlachty miały również charakter użytkowy. Składały się zazwyczaj z warzywnika i sadu, czasem także z chmielnika i maliniaka, sadzono w nich kwiaty i rośliny ozdobne.13 12 W. Łoziński (1969), Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków, s. 92. 13 M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 149. 7
  • 8. Ogród w stylu angielskim Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:03. Renesansowy ogród w Pieskowej Skale Źródło: http://www.geneis.pl/historycznie/128-staropolskie-ogrody; 22.01.13 r., godz. 16:05. Życie codzienne Każdy szlachcic po porannym śniadaniu i modlitwie wyjeżdżał w pole nadzorować pracę chłopów. W samo południe był podawany obiad, bez względu na to, kto się na nim zjawił. Szlachta była bardzo gościnna, więc każdy kto przyjechał był serdecznie przyjęty. Po obiedzie grano w warcaby, a potem rozmawiano na różne tematy. O dziewiątej wieczorem szlachcice kładli się spać. W jesień i zimę szlachta urządzała polowania, które zabierały im większość czasu14 . Życie towarzyskie i rozrywki 14 A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308. 8
  • 9. Polska szlachta prowadziła bardzo intensywne życie towarzyskie. Ich ulubionymi zajęciami były uczty i polowania, gry karciane, kolekcjonerstwo, teatr prywatny oraz maskarady. Gościnność polskiej szlachty była jedną z najważniejszych norm obyczajowych. Serdecznie przyjmowano każdego gościa – tego zapowiedzianego oraz niespodziewanego. U szlachty wizyty oficjalne i zapowiedziane miały określony ceremoniał. Państwo i służba musieli być ubrani w odświętne stroje. Gości należało przywitać na progu domu i wprowadzić do środka. Czasem gościa witano przemową. Każda taka wizyta była okazją do mniejszej lub większej uczty. Uczta dla szlachty była zabawą samą w sobie. Miała ona charakter tłumnego zgromadzenia, a jej nieodłącznym elementem było picie alkoholu i czasem tańce, choć nieobowiązkowo. Podczas uczt gościom przygrywała muzyka. Uczta na dworze Radziwiłłów (XVIII wiek) Źródło: http://ciekawostkihistoryczne.pl/2012/11/13/rzeczpospolita-gorzalka-stoi-jak-sie-pilo-w-xviii-wiecznej- polsce/; 22.01.13 r., godz. 16:38. Drugą ulubioną rozrywką szlachty polskiej były polowania. Organizowane były one na wielką skalę z tłumem myśliwych. Szlachta uważała to zajęcie za zdrową, prawdziwie męską rozrywkę, wspaniale ćwiczącą rycerskie umiejętności. Wkładano wiele wysiłku i pieniędzy w utrzymanie terenów łowieckich, sprzętu, służby myśliwskiej i psów. Polowano przy pomocy psów tropicieli, ptaków drapieżnych oraz chłopów pańszczyźnianych (urządzano nagonki). Najbardziej emocjonujące były polowania na grubego zwierza, np. jelenia czy dzika. Szlachta starannie kultywowała specyficzną terminologię i obyczaje myśliwskie. Opowiadano sobie łowieckie przygody i śpiewano myśliwskie piosenki. 9
  • 10. Polowanie Źródło: http://afekt-hw.freehost.pl/?id=ogar; 22.01.13 r., godz. 16:52. Rozrywek szlachta szukała również w przeróżnych grach. Jedną z najpopularniejszych była gra o nazwie ganiony, nazywany też cenzurowanym. Chodziło o znalezienie dwuznacznych, śmiałych, a nawet niecenzuralnych słów. Wiosną natomiast grano w „zielone”. Ten, kto nie miał zielonego (np. kwiatka lub liścia) lub je zgubił – przegrywał i musiał całować zwycięzcę. Wielkim zainteresowaniem cieszyły się także gry hazardowe. Najczęściej grano w karty. Jednak za najszlachetniejszą grę uważano szachy. Wymagały one odpowiedniego poziomu intelektualnego, dlatego nie stały się one grą szerokich kręgów społeczeństwa. Inną, cieszącą się większą popularnością grą, były warcaby. Znano różne jej rodzaje i kombinacje. Wyróżniano dwa główne typy warcabów: polskie i francuskie. Była to typowa gra rodzinna szlachty. 10
  • 11. XVIII-wieczny stół szachowy Źródło: http://www.gamesfanatic.pl/2010/01/12/planszowki-w-sandomierskich-muzeach/; 22. 01. 13 r., godz. 17:06. W społeczeństwie szlacheckim ważną funkcję pełniły także zabawy rycerskie. Młodzi szlachcice chętni ćwiczyli jazdy konne, strzelanie z łuku i broni palnej, władali szablą i kopią husarską. Do nauki i treningu szermierczego służyły także palcaty, czyli drewniane kije, czasem owijane słomą lub szmatami15 . Walka na szpady dworskie w XVIII wieku Źródło: http://www.lorica.pl/historia-szermierki/szermierka-artykul3.php; 22.01.13 r., godz. 17:11. Wśród rozrywek szlachty polskiej znalazł się również teatr, a dokładnie teatr dworski. Były to przedstawienia wystawiane na terenie dworków szlacheckich, w których występowali zawodowi aktorzy. Prywatny teatr bawił gości podczas towarzyskich zjazdów i dostarczał niektórym szlachcicom okazji do wyżycia się w roli autorów lub adaptatorów, a przede wszystkim organizatorów16 . Większej jednak aktywności wymagała zabawa w „życie na niby”, w którym zwykle i autorzy i aktorzy i publiczność wywodzili się z tej samej dworskiej sfery. Teatr ten, zwany teatrem towarzyskim służył przede wszystkim zabawie17 . 15 P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 70- 73.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 158-172. 16 K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa, s. 43-51. 17 P. Kaczyński (2005), Od pijatyki do fete galante. Formy zabawy na dworach magnackich w XVIII wieku, [w:] red. T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, s. 81. 11
  • 12. Źródło: http://cracoviadanza.pl/pl,archiwum,pokaz,347; 22.01.13 r., godz. 15:36. Tradycje świąteczne Życie towarzyskie było silnie związane z rokiem obrzędowym. Największe znaczenia miały święta chrześcijańskie, gdyż na terenach państwa polsko-litewskiego chrześcijaństwo zdecydowanie dominowało. W tym wypadku najważniejszą funkcją obyczajów było więc podkreślenie przynależności do wspólnoty religijnej. Święta Bożego Narodzenia obchodzone były niezwykle uroczyście i wesoło. Odwiedzano się, ucztowano i bawiono. W Wigilię Bożego Narodzenia służba w dworach szlacheckich z samego rana wychodziła łowić ryby. Po powrocie pani domu zlecała przyrządzenie ryb w kuchni, aby potem mogły one pojawić się na wigilijnym stole. Ponadto w Wigilię wykonywano wiele magicznych czynności, m.in. w celu odpędzenia złych duchów, po sprzątnięciu izb – wyrzucano śmieci za płot. Wieczorem odbywała się kolacja wigilijna. Zwyczajowymi potrawami szlachty były zupy migdałowa i grzybowa, barszcz z uszkami, śledź, karp, okoń z posiekanym jajkiem i polany oliwą, szczupak z szafranem, placuszki z makiem i miodem. Po kolacji śpiewano kolędy, a w środku nocy udawano się na pasterkę18 . 18 A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, s. 308-309.; M. Ferenc (2005), Czasy nowożytne, [w:] red. A. Chwalba, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, s. 173-174. 12
  • 13. Bibliografia • A. Bardach, S. Herbst (1961), Kultura Polska, Warszawa, • A. Brückner (1931), Dzieje kultury polskiej, t. 3, Kraków, • A. Chwalba(2004), Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa, • Z. Gloger (1903), Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, • Z. Klemensiewicz (1985), Historia języka polskiego, Warszawa, • T. Kostkiewicz, A. Raćko, Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, Warszawa, 13
  • 14. • T. Lenczewski (2003), Szlachta polska po 1918 r. – aspekt prawny i organizacje szlacheckie, „Pro Fide Rege et Lege”, nr 45 • W. Łoziński (1969), Życie polskie w danych wiekach, Kraków, • M. K. Schirmer (2007), Dwory i majątki ziemskie w okolicach Łomży, Warszawa, • K. Wierzbicka-Michalska (1977), Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa. 14