3. RZGAR AINDIRMA B聴R聴KT聴RME EK聴LLER聴
R端zg但rlar, kopard脹klar脹 par巽ac脹klar脹 havaland脹rarak ta脹mak,
bu par巽ac脹klar脹 巽arpt脹rarak a脹nd脹rmak ve g端c端 bitince de
biriktirmek yoluyla yery端z端nde ekillendirme yaparlar.
R端zg但rlar, en fazla kurak ve yar脹kurak b旦lgelerde
etkilidirler. 端nk端, bu b旦lgelerde bitki 旦rt端s端 zay脹f, arazi
kuru, r端zg但r h脹zl脹d脹r.
RZGAR AINDIRMA EK聴LLER聴
R端zg但rlar, g端巽leri 旦l巽端s端nde yery端z端nden kopard脹klar脹
par巽ac脹klar脹 veya mevcut materyalleri s端r端kleyerek,
havaland脹rarak ta脹rlar ve 旦n端ne 巽脹kan engellere 巽arpt脹r脹rlar.
Bunun sonucunda, kayalar脹n y端zeyinde 巽izikler ve oyuklar
oluur. A脹nmaya kar脹 farkl脹 diren巽teki tabakalar 端st 端ste
olumu ise bu oyuklar b端y端r ve baz脹 ekiller meydana
gelir.
Bu ekillerin en s脹k g旦r端lenleri eytan masalar脹 (mantar
kayalar) tafoni ve yardang d脹r.
4. eytan Masas脹 (Mantar Kaya):R端zgarlar脹n ta脹d脹klar脹
materyallerin kayalar脹n alt b旦l端mlerini 巽arparak a脹nd脹rmas脹 ile
oluur.st k脹sm脹 daha az a脹nan kayalar mantar g旦r端n端m端n端 al脹r.
5. ahit kayalar:Bir yama巽ta kayalar aras脹ndaki 巽旦z端lm端
maddelerin uzaklat脹r脹lmas脹 ile olumu ekillerdir. Yani
farkl脹 dirence ve a脹nma 旦zelliklerine sahip kaya veya
tortullar脹n bulunduu yerlerde r端zg但r脹n kolay a脹nan kaya
ya da tortullar脹 a脹nd脹rmas脹 ve a脹nd脹r脹lan maddelerin baka
yerlere uzaklat脹r脹lmas脹 ile oluan ekillerdir
6. Tafoni:Talar脹n sular taraf脹ndan yumuak k脹s脹mlar脹n脹n
eritilmesi ve a脹nd脹r脹lmas脹 sonucu kaya巽lar 端zerinde k端巽端k
oyuklar oluur bu oyukara tafoni denir.
7. Yardang: Kaya巽lar脹n yumuak k脹s脹mlar脹 kolay a脹n脹rken,
sert k脹s脹mlar脹 zor a脹n脹r. B旦ylece y端zeyde k端巽端k 巽ukur ve
t端mseklerden oluan bir g旦r端nt端 ortaya 巽脹kar b旦yle
arazilere yardang denir.
8. RZGAR B聴R聴KT聴RME EK聴LLER聴
R端zg但r biriktirme ekillerinden en yayg脹n
olanlar脹kumullard脹r. Kumullar, r端zg但r h脹z脹n脹n
azald脹脹 alanlarda kum y脹脹nlar脹 eklinde meydana
gelirler.
9. R端zg但r y旦n端nde uzanan kumul tepelerine
boyuna kumul, r端zg但ra dik y旦nde olanlara
da enine kumul denir. Hilal bi巽imindeki
enine kumullara da barkan ad脹
verilmektedir.
10.
Kumul alanlar脹na yak脹n yerlerde oluan
ince toz birikintilerine isel旦s topraklar脹 ad脹
verilmektedir.
12. Yery端z端n端 ekillendirici etkisi en fazla olan d脹 kuvvet
akarsulard脹r. Kutup b旦lgeleri ve y端ksek dalar d脹脹nda kalan
yerlerde etkisi fazlad脹r. Nemli ve s脹cak iklimlerde daha 巽ok etkilidir.
T端rkiye'de akarsular脹n ekillendirici etkisi 3. zamandaki orojenik
hareketlerin tamamlanmas脹yla balam脹t脹r. 4. zamandaki epirojenik
hareketlerle T端rkiye'de y端kselme sonucu akarsu yataklar脹nda eim
artm脹, akarsular脹n ak脹 h脹z脹n脹n artmas脹yla birlikte a脹nd脹rma g端巽leri
de artt脹脹 i巽in, derin vadilere g旦m端lm端lerdir.
"聴巽 kuvvetlerin meydana getirdii yerekillerinin ana yap脹s脹, d脹
kuvvet olan akarsular taraf脹ndan a脹nd脹rma ve a脹nan malzemelerin
ta脹narak biriktirilmesi ile s端rekli olarak deitirilmektedir."
13. 1.Kimyasal a脹nd脹rma: Akarsular脹n ge巽tii zeminlerde, kayalar脹
oluturan mineralleri eritmesiyle yapt脹脹 a脹nd脹rmad脹r. Bu a脹nd脹rma
daha 巽ok yanlara doru yap脹l脹r. Kimyasal a脹nd脹rmada u koullar
etkili olur;
Suyun s脹cakl脹脹
Kayalar脹n eriyebilme 旦zellii
Akarsular a脹nd脹rma faaliyetine a脹z kesimlerinden balar ve
yataklar脹n脹 geriye (kaynaa) doru a脹nd脹r脹rlar. Bu a脹nd脹rma ilemi
yatak eimi iyice azal脹ncaya kadar devam eder. Bu a脹nd脹rma, ilemi
sonucunda, akarsu yata脹 i巽b端key bir profil al脹r. Buna "denge
profili" denir.
14.
2. Mekanik A脹nd脹rma: Akarsular脹n yataklar脹nda daha 巽ok
derinlemesine yapt脹脹 a脹nd脹rmad脹r. Bu a脹nd脹rma u koullara
bal脹 olarak h脹zl脹 olur:
Su miktar脹n脹n 巽ok olmas脹
Ak脹 h脹z脹n脹n fazla olmas脹
Yatak eiminin fazla olmas脹
Ta脹d脹脹 y端k miktar脹n脹n (巽ak脹l, kum, al端vyon, mil vb.) fazla olmas脹
Akarsu havzas脹ndaki kayalar脹n direncinin az olmas脹
Bitki 旦rt端s端n端n c脹l脹z olmas脹
15.
T端rkiye akarsular脹n脹n boylan k脹sa, ak脹tt脹klar脹 su miktar脹 巽ok fazla olmad脹脹 halde,
a脹nd脹rma g端巽leri fazlad脹r. Bu durum; y端ksek dalardan (Toroslar ve Kuzey
Anadolu dalar脹) domalar脹 ve denize doru, eimli yataklar脹nda 巽ok h脹zl脹
akmalar脹ndand脹r. Akarsu a脹nd脹rmas脹 sonucunda u yerekilleri oluur:
1-VAD聴LER: Akarsu a脹nd脹rmas脹yla oluan en yayg脹n yer eklidir. Devaml脹 ini
g旦steren dar uzun oluklard脹r. Vadiler, akarsu a脹nd脹rmas脹 sonucu derinlemesine ve
yanlamas脹na geliirler. Yataklar脹n脹 geriye doru a脹nd脹rarak boylar脹n脹 uzat脹rlar.
Vadilerg旦r端n端mlerineg旦reuisimlerial脹rlar:
entik(KertikveyaTabans脹z)vadi: Dik yama巽lardan inen akarsular taraf脹ndan
oluturulur. Zemin sert kayalardan olutuundan akarsu derinlemesine ve
yanlamas脹na fazla a脹nd脹rma yapamaz. Dik yama巽l脹 vadidir. Profili "V" eklindedir.
Dou Karadeniz dalar脹n脹n, kuzey yama巽lar脹nda rastlan脹r.
16.
Yat脹k Yama巽l脹 Vadi: Akarsular脹n
yataklar脹nda, bir yamac脹 daha 巽ok
a脹nd脹rmas脹yla olumu asimetrik
vadilerdir.
Boaz (Yarma) Vadi: G端巽l端
akarsular脹n dal脹k arazide sert k端tleleri
a脹nd脹rarak a巽t脹klar脹 dik yama巽l脹, derin
vadilerdir.K脹z脹l脹rmak,
Yeil脹rmak vadileri ile Dou Anadolu'daki
akarsu vadileri bu t端rdendir.
17. Kanyon Vadi: Yatay tabakalardan olumu kalkerli
arazide, akarsular脹n derine ve yanlara.doru yapt脹脹
a脹nd脹rmalar ile oluan basamak eklindeki vadilerdir.
G旦ksu vadisi bu t端r bir vadidir.
Tabanl脹 Vadi: Akarsular脹n geni d端zl端klere ulat脹klar脹
b旦lgelerde, ta脹d脹klar脹 al端vyonlar脹 tabanlar脹nda ve yatak
巽evrelerinde biriktirmesi ile olumu, geni bir yatak
i巽erisinde akt脹klar脹 vadilerdir. Bu vadilerin yama巽lar脹
yat脹kt脹r.K脹z脹l脹rmak, Sakarya veEge b旦lgesindeki
akarsular脹n vadileri geni tabanl脹d脹r.
2. DEV KAZANI: Akarsu yataklar脹 i巽inde, akarsuyun
巽alayan ve cavlan yapt脹klar脹 yerde, suyun d端t端端 yerde
oluan 巽ukurlard脹r.
Akdeniz'deD端den veManavgat 巽alayanlar脹nda tipik
旦rnekleri g旦r端l端r.
18.
MENDERES (BKLM): Akarsular脹n, yatak
eiminin 巽ok azald脹脹 geni vadi tabanlar脹nda,
yana doru yapt脹脹 a脹nd脹rmalarla oluturduu
b端kl端mlerdir. Eer menderesler, vadi taban脹na
g旦m端lm端 ise, g旦m端k menderes olarak
adland脹r脹l脹r.
PER聴 BACASI: Akarsular ve sel sular脹n脹n
a脹nd脹rmas脹 sonucu oluan ilgin巽
yerekilleridir.Volkanik arazilerde, t端f gibi kolay
a脹nabilen kayalardan oluan vadi ve plato
yama巽lannda sel sular脹n脹n a脹nd脹rmas脹 sonucu
oluurlar.G旦reme - Nevehir y旦resinde
yayg脹nd脹r.
19.
PENEPLEN (YONTUK DZ):Akarsu
a脹nd脹rmas脹n脹n son eklidir. Bunda r端zgar ve
dier y端zeysel erozyonlarda etkilidir. Arazinin
a脹narak d端zlemesiyle meydana gelen, hafif
dalgal脹 d端zl端klerdir.
