1. BOR VE BOR MİNARELLERİ
Süleyman Eser SÖNMEZ
Enes YEŞERSİN
Emre KARAGÖZ
Emre Halil İLHAN
Ufuk YILDIRIM
2. BOR;
Kökeni Arapça’da Buraq ve Farsça’da Burah kelimelerinden gelen,
simgesi (B) olan, atom numarası 5, atom ağırlığı 10,81 ve ergime
noktası 2300 derece olan bir madendir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
3. Bor minerallerinin varlığı 6 bin yıl öncesinden beri bilinmektedir.
Eski çağlarda Babiller, Mısırlılar, Çinliler, Tibetliler ve Araplar bu doğal
kaynaktan çeşitli amaçlar için yararlanmışlardır.
Örneğin;
Mısırlılar ve Eski Mezopotamya uygarlıkları bazı hastalıkların
iyileştirilmesinde ve ölülerin mumyalanmasında,
Arap doktorlar ilaç yapımında,
Çinliler seramik ve cam üretiminde,
Babiller altın işlemede bor madeni bileşiklerini kullanmışlardır.
Ancak Bor, ilk defa 1808 yılında Gay-Lussac ve J.J. Thenard tarafından
bor oksidin potasyum ile ısıtılmasıyla elde edilmiştir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
4. Bor, doğada serbest olarak bulunmamaktadır. Doğada değişik
oranlarda bor oksit (B2O3) ile 150'den fazla mineralin yapısı içinde yer
almasına rağmen; ekonomik anlamda bor mineralleri, kalsiyum, sodyum
ve magnezyum elementleri ile hidrat bileşikleri halinde teşekkül etmiş
olarak bulunur.
Bor minerallerinden ticari değere sahip olanları;
Tinkal,
Kolemanit,
Üleksit,
Probertit,
Borasit,
Szyabelit,
Hidroborasit
ve Kernit'tir .
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
5. Tinkal Kolemanit
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
6. Mineral Formülü % B2O3 Bulunduğu Yer
Tinkal Na2B4O7(10 H2O) 32 Türkiye,ABD
Türkiye, ABD,
Kernit Na2B4O7 (5 H2O) 51 Arjantin
Kolemanit Ca2B6O11 (5 H2O 50,8 Türkiye, ABD
Türkiye, ABD,
Uleksit 43 Arjantin
NaCaB5O9 (8 H2O)
Propertit 49,6 Türkiye, ABD
NaCaB5O9 (5 H2O)
Szaybelit MgBO2 (OH) 41,4 Kazakistan
Hidroborasit CaMgBO11 (6 50,5 Türkiye
H2O)
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
7. BOR MİNERALLERİNİN KULLANIM ALANI VE KULLANIM YERLERİ
Askeri & Zırhlı Zırh Plakalar, Seramik Plakalar, Ateşli Silah
Araçlar Namluları, Çelik Yelek
Cam Sanayi Borosilikat Camlar, Laboratuar Camları, Uçak
Camları, Borcam, Pyrex, İzole Cam Elyafı, Tekstil
Cam Elyafı, Optik Lifler, Cam Seramikleri, Şişe,
diğer Düz Camlar, Otomotiv Camları vb.
Elektronik ve Mikro Chipler, LCD Ekranları, CD-Sürücüleri, Akım
Bilgisayar Sanayi Levhaları, Bilgisayar Ağlarında; Isıya-Aşınmaya
Dayanıklı Fiber Optik Kablolar, Yarı İletkenler,
Vakum Tüpler, Elektrik Kondansatörleri, Gecikmeli
Sigortalar, Lazer Printer tonerleri vb.
Enerji Sektörü Cep telefonu ve telsiz bataryaları, Güneş Enerjisinin
Depolanması, Güneş Pillerinde Koruyucu olarak,
Hücre Yakıtları vb.
Fotoğrafçılık ve Kamera ve Mercek Camları, Fotoğraf Makinaları,
Görüş Sistemleri Dürbünler, Banyo ve Film İmalatları
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
8. İlaç ve Kozmetik Dezenfekte Ediciler, Antiseptikler, Diş Macunları, Lens
Sanayi Solüsyonları, Kolonya, Parfüm, Şampuan vb.
İletişim Araçlarında Cep Telefonları, Modemler, Televizyonlar vb.
İnşaat Sektöründe Çimentoya Mukavemet Artırıcı ve İzolasyon Amaçlı
olarak
Kağıt Sanayi Beyazlatıcı olarak
Kauçuk ve Plastik Naylon vb Plastik Malzemeler vb.
Sanayi
Kimya Sanayi Flotasyon İlaçları, Banyo Çözeltileri, Yanmayan ve
Erimeyen Boyalar, Tekstil Boyaları, Yapıştırıcılar,
Soğutucu Kimyasallar, Korozyon Önleyiciler, Mürekkep,
Pasta ve Cilalar, Kibrit, Kireçlenme Önleyicileri,
Dezenfektan Sıvılar, Sabun, Toz Deterjanlar, Toz
Beyazlatıcılar, Parlatıcılar ,Mumyalama vb
Koruyucu Ahşap Malzemeler ve Ağaçlarda Koruyucu olarak, Boya
ve Vernik Kurutucularında vb.
Makine Sanayii Manyetik Cihazlar, Zımpara ve Aşındırıcılar Kompozit
Malzemeler, vb.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
9. ѱٲüᾱ Paslanmaz ve Alaşımlı Çelik, Sürtünmeye-Aşınmaya
Karşı Dayanıklı Malzemeler, Kaynak Elektrotları,
Refrakterler, Briket Malzemeleri, Lehimleme, Döküm
Malzemelerinde Katkı Maddesi olarak, Kesiciler
Kompozit Malzemeler, Zımpara ve Aşındırıcılar vb.
Nükleer Sanayi Reaktör Aksamları, Nötron Emiciler, Reaktör Kontrol
Çubukları, Nükleer Kazalarda Güvenlik Amaçlı ve
Nükleer Atık Depolayıcı olarak,
Otomobil Sanayi Hava Yastıklarında, Hidroliklerde, Plastik Aksamda,
Yağlarda ve Metal Aksamlarda, Isı ve Ses Yalıtımı
Sağlamak Amacıyla, Antifrizler vb.
Patlayıcı Maddeler Fişek vb.
Seramik Sanayi Emaye, Sır, Fayans, Porselen Boyaları vb.
Spor Malzemeleri Kayak Aksamları, Tenis Raketleri, Balık Oltaları, Golf
Sopaları, Darbe Koruyucular vb.
Tarım Sektörü Biyolojik Gelişim ve Kontrol Kimyasalları, Gübreler,
Böcek-Bitki Öldürücüler, Yabani Otlar vb.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
10. Tekstil Sektörü Isıya Dayanıklı Kumaşlar, Yanmayı Geciktirici ve
Önleyici Selülozik Malzemeler, İzolasyon Malzemeleri,
Tekstil Boyaları Deri Renklendiricileri, Suni İpek
Parlatma Malzemeleri, vb.
Tıp Ostreopoz Tedavilerinde, Alerjik Hastalıklarda,
Psikiyatride, Kemik Gelişiminde ve Artiritte, Menopoz
Tedavisinde BNTC Terapi Yöntemiyle Beyin
Kanserlerinin Tedavisinde, Manyetik Rezonans
Görüntüleme Cihazlarında vb.
Uzay ve Havacılık Sürtünmeye-Aşınmaya ve Isıya Dayanıklı Malzemeler,
Sanayii Roket Yakıtı, Uydular, Uçaklar, Helikopterler, Zeplinler,
Balonlar vb.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
11. DÜNYA BOR REZERVLERİ (Bin ton -B2O3)
GÖRÜNÜR MUHTEMEL TOPLAM
TOPLAM
ÜLKE EKONOMİK MÜMKÜN REZERVDEKİ
REZERV
REZERV REZERV PAY (%)
Türkiye 227.000 624.000 851.000 72,20
A.B.D. 40.000 40.000 80.000 6,80
Rusya 40.000 60.000 100.000 8,50
Çin 27.000 9.000 36.000 3,10
Arjantin 2.000 7.000 9.000 0,80
Bolivya 4.000 15.000 19.000 1,60
Şili 8.000 33.000 41.000 3,50
Peru 4.000 18.000 22.000 1,90
Kazakistan 14.000 1.000 15.000 1,30
Sırbistan 3.000 0 3.000 0,30
TOPLAM
369.000 807.000 1.176.000 100,00
(Bin Ton)
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
12. DÜNYA BOR ÜRETİMİ (B2O3)
Firma Adı ÜLKE Miktar %
(bin ton)
US BORAKS ABD 560 37
BORAKS ARGENTİNA Arjantin 27 2
ETİ BOR A.Ş. Türkiye 475 31
KAMU KURULUŞLARI Çin 140 9
JSC BOR Rusya 73 5
NACC ABD 60 4
QUİLBORAKS Şili 60 4
SUCERSAL ARGENTİNA Arjantin 30 2
SQM SALAR Şili 16 1
INCABOR Peru 13 1
DİĞER 57 4
TOPLAM 1.511 100
Kaynak:Roskill, Economics of Boron, 1999
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
13. DÜNYA BOR SATIŞ MİKTARI, DEĞERİ VE ETİ HOLDİNG’İN PAYI
Satış Miktarı Satış Değeri (milyon USD)
(bin ton B2O3
Dünya ETİ % Dünya ETİ Holding %
Holding
TİNKAL KON. 61 61 100, 0 26 26 100, 0
ÜLEKSİT KON. 141 69 49, 0 49 24 49, 0
KOLEMANİT KON. 185 175 95, 0 92 82 89, 0
BORAKS PENTA 503 120 24, 0 325 78 24, 0
BORAKS DEKA 74 14 19, 0 69 9 13, 0
BORAKS SUSUZ 57 0 0 65 0 0
BORİK ASİT 268 28 1, 0 257 17 7, 0
TOPLAM 1. 289 467 36, 0 883 236 27, 0
Kaynak:Roskill, 1999:Eti Holding A.Ş.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
14. Dünyada yaklaşık yıllık 1,3 milyar ABD doları kadar B2O3 pazarı
bulunmaktadır. Eti Holding bu pazarın parasal olarak % 25-27'sine, US
Boraks ise % 65-70'ine sahiptir. Miktar olarak ise Eti Holding %36 lık
paya sahipken US Boraks %52 lık paya sahiptir. Değer bazındaki payın
miktar bazındaki paydan daha düşük olması, büyük ölçüde Türkiye'nin
pazarı ve fiyatları yeterince kontrol edememesinden ve ABD daha rafine
ürünler satarken Türkiye'nin ağırlıklı olarak ham ürün satmasından
kaynaklanmaktadır.
Örneğin, Bandırma’dan ortalama 200 dolar/ton'dan sattığımız %42
B203 tenörlü kolemanit cevherini (Türkiye bu cevherde dünyanın tek
üreticisi ve ihracatçısı konumundadır) alan bir ihracatçı firma söz konusu
ürünü öğüttükten sonra 600-650 $/ton fiyatla nihai kullanıcıya
satmaktadır. Söz konusu öğütülmüş kolemanit dünyanın çeşitli
ülkelerinde faaliyet gösteren sayısız kimyasal perakendeciler tarafından
5000-9000 $/ton fiyata kadar satılabilmektedir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
15. Sektörlerin Bor Mineralleri Kullanım Oranları
ÜRÜN AMERİKA AVRUPA DİĞER TOPLAM PAY
%
bin ton-B2O3
FİBERGLAS 168 97 37 302 20
DETERJAN 21 242 17 280 19
BOROSİLİKAT CAM 51 55 73 179 12
SERAMİK 13 69 80 162 11
TEKSTİL-TIP 67 7 87 161 11
TARIM 17 14 27 58 4
DİĞER 84 208 77 369 24
TOPLAM 421 692 398 1. 511 100
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
16. ÜLKE REZERVLERİNİN DÜNYA ÜRETİMİNİ TEK BAŞLARINA
KARŞILAMA SÜRESİ
( YIL )
ÜLKE Görünür Muh+potan. Toplam
Rezerv rezerv rezerv
ABD+Arjantin 143 30 70
Bolivya 12 3 13
Rusya+BDT 90 19 93
Şili 27 6 27
Çin 23 18 24
TÜRKİYE 535 250 430
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
17. ÜLKEMİZ BOR YATAKLARININ TARİHÇESİ
Ülkemizde ilk bor madeni yatağı Sultançayırı mevkiinde (Susurluk/Balıkesir)
bulunmuştur. Bu yatak 1861 yılındaki Maden Nizamnamesi uyarınca 1865
yılından itibaren 20 yıl süreli olarak Fransız firması CIDS (Companie Industrielle
Des Measures) tarafından işletilmiştir.
1887 yılında ise bu yatağın işletilme hakkı 65 yıl süreli olarak İngilizlerin
eline geçmiştir.
1950 yılında bu yatağın işletilme hakkı Boraks Ltd’ in eline geçmiş ve 1955
yılındaki çıkartılan yabancı sermayeyi teşvik kanunu ve 1309 sayılı maden
kanunu hükümlerinden yararlanmak amacıyla %94 ü kendisine %4 İngiliz
ortaklara ve %2 si Türklere ait olan bir paravan şirket kurmuştur. (Türk Boraks
AŞ.)
Bu şirketin kuruluş amacı bir taraftan hem ülkede tutunmayı sağlamak ve
teşviklerden yararlanmak diğer taraftan da MTA ve Eti bank tarafından tespit
edilen yeni yataklarında kontrolüne hakim olmak olmuştur.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
18. Planlı dönemin başlarında Eti Bank’ın girişimleri sonucu rafineriler
kurulması ve çıkartılan bor minerallerinin işletilmesi amaçlanmıştır ancak,
dünya tekelini elinde bulunduran Boraks Ltd bu girişimleri engellemeyi
başarmıştır.
Bununla da yetinmeyen Boraks ltd ülkemizden ham olarak alınan
bor minerallerini işleme tesislerini Avrupa’da kurmayı planlamıştır ancak
günümüzde sadece Güney Amerika da ve ABD de başarılı olabilmiştir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
19. TÜRKİYE’DE BOR MİNERALLERİNİN COĞRAFİ GÖRÜNÜMÜ
Türkiye’deki bor mineralleri yatakları coğrafi olarak genellikle Anadolu'nun
batısında yer almaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
20. TÜRKİYE’DEKİ BOR YATAKLARI
Şehir İlçe-Yöre Maden Yatağı Maden Cinsi
Balıkesir Susurluk Aziziye, Sultan çayırı,
Bigadiç Ankara, Acep, Domuz, Kolemanit ve Uletsit
Sındırgı Kireçlik, Kurtpınar,
Küçükler Faraş, Günevi,Beğendikler, Yeniköy
Kütahya Emet Hisarcık, Harmanköy,Espey, Killik Kolemanit
Bursa Kestelek Kestelek Kolemanit
Eskişehir Kırka Göcenoluk, Harmankaya Tinkal
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
21. • Kırka Bor İşletmeleri
Yıllık 1.150.000 ton/yıl bor işleme ve üretim kapasitesine
sahiptir. Yataklarının esasını tinkal konsantre, boraks
pentahidrat ve boraks dekahidrat oluşturmaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
22. • Emet Bor İşletmesi
Yıllık 1.200.000 ton/yıl bor işleme ve üretim kapasitesine
sahiptir. Yataklarının esasını cevher kolemanit oluşturmaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
23. • Bigadiç Bor İşletmesi
Yıllık 600,000 ton/yıl bor işleme ve üretim kapasitesine sahiptir.
Yataklarının esasını kolemanit oluşturmaktadır. Bazılarında ise
üleksit, inyoit, hidroborasit, meyerhofferit, terçit, havlit ve pandermit
minerallerine..rastlanmaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
24. • Kestelek Bor İşletmesi
Yıllık 200,000 ton/yıl bor işleme ve üretim kapasitesine sahiptir.
Yataklarının esasını boraks deka, borik asit ve sodyum perborat
oluşturmaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
25. TÜRKİYE'NİN BOR VE BOR ÜRÜNLERİ İHRACATI
Yıl Miktar Ton Değer $ TON/Fiyat $
1989 820.077 + 169.101 232.000.000 210 + 352
1991 637.524 + 140.203 182.000.000 209 + 347
1993 613.012 + 195.675 186.000.000 197 + 336
1995 684.404 + 241.838 216.000.000 196 + 340
1997 731.618 + 313.702 237.000.000 186 + 323
1999 653.480 + 360.703 237.000.000 186 + 318
2000 567.760 + 341.309 209.000.000 180 + 312
2002 *850.000 186.000.000 180 + 310
2003 *900.000 213.000.000 182 + 325
* Bu yılların miktarları yaklaşık değerlerdir. Kesin miktar henüz belirlenmemiştir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
26. Türkiye’de bor madeni ihracatı yıllar itibariyle incelendiğinde
1989 yılında yaklaşık 990.000 ton ihracat gerçekleştirilmiş ve
232.000.000 $ gelir elde edilmiştir. 1999 yılında yaklaşık
1.050.000.000 ton ihracat yapılmış ve 237.000.000 $ gelir elde
edilmiştir. 2003 yılında ise yaklaşık 900.000 ton ihracat yapılarak
213.000.000 $ gelir elde edilmiştir. 2004 yılı projeksiyonuna göre ise
yıl sonu değerlerinin 1.000.000.000 ton ihracat ve 250.000.000 $
gelir elde edilmesi öngörülmüştür.
Diğer taraftan Türkiye yılda ortalama 190-200 $/ton fiyatla
Amerika ve Avrupa'daki öğütücü firmalara 700.000 ton civarında
ham bor minerali ihraç edip, bu satıştan 120 milyon dolar kadar gelir
sağlarken öğütücü firmaların elde ettiği gelir, tonunu 650 $ dan
satarak yaklaşık 320 milyon $’ a çıkmaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
27. Dışarısı bizden alıp katma değeri kendi ülkesinde oluşturarak ürününe
göre % 200-500 karla satmaktadır. Mevcut durum itibari ile Eti holding yıllık bor
satış yaklaşık geliri : 260 milyon usd/yıl dır.
Nasıl ki Ortadoğu petrolü Kuzey Deniz petrolünden daha kaliteli ve
aranır ise Türk borları da piyasada aynı kalitede düşünülmektedir. ABD uzay
mekiği CHALLENGER’ IN infilakından geriye kalan tek sağlam parçanın Türk
borlarından yapılan kabin parçasının olması da bu tezi doğrulamaktadır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
28. 20. yüzyılın başlarında petrol nasıl ki Ortadoğu da sınırların
çizilmesinde temel rol oynadı ise (Musul-Kerkük’ün sınırlarımız dışında
kalması) günümüz ve geleceğin madeni ve enerji kaynağı olarak
nitelenen bor minerallerinde de dünya rezervinin %70 lik bir kısmına
sahip olan Türkiye üzerine benzeri oyunların devam etmesi doğal bir
süreçtir.
Hatta ABD başkanı tarafından söylenen “TÜRKİYE 21.
YÜZYILIN ŞEKİLLENMESİNDE STRATEJİK BİR ROL
OYNAYACAKTIR.” Sözü ve “BÜYÜK ORTADOĞU PROJESİ” aslında
üzerimize oynanan ve oynanmaya devam edecek oyunları akla
getirmektedir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
29. SONUÇ OLARAK;
Dünya bor rezervinin yüzde 70’ten fazlasının Türkiye’de olduğunu,
2.5 milyar ton bora sahip olduğumuzu, bunun ise dünya piyasa değerlerine
göre 1 trilyon dolar olduğunu, Türkiye’deki borun tek başına dünyanın 450
yıllık ihtiyacını karşılayabileceğini ve sanayide en az 400 farlı yerde
kullanıldığını dikkate aldığımızda bor madeni kesinlikle stratejik bir
madendir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
30. Bor minerallerinin katma değeri uç ürünlere
dönüştürüldükçe artmaktadır. Ülkemizdeki uç ürün sayısı
sınırlıdır. Bor mineralini daha çok sayıda uç ürünlere
dönüştürerek ihraç edebilmek için devlet-özel sektör işbirliği
yaparak verimliliği arttırma yönünde çalışmalar yapılmalıdır.
Bu yöndeki gerçekçi yatırım projeleri hayata geçirilmeli,
Ar-Ge çalışmaları arttırılmalı,
Üniversitelerle birlikte mamul ürünler üretme
doğrultusunda laboratuar ve pilot çapta çalışmalar yapılmalıdır.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
31. Bor mineraliyle ilgili, en yüksek katma değerin yaratılması için
maden işletmeciliğinden başlayan, borun uç ürünlere dönüştürülerek
ihraç edilmesini kapsayan ve dünya pazarında daha önemli yere
ulaşmayı sağlayan ulusal bir BOR POLİTİKASI belirlenmelidir.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
32. Yurtiçindeki bor pazarı oldukça küçük boyuttadır. Bor kullanım
alanlarını genişletmeye yönelik rasyonel yaklaşımlar gündeme
getirilmelidir.
Bor tuzlarının pazarlanabilmesi ve tüketiciye doğrudan
ulaşabilmesi için pazarlama işleri daha profesyonelce yapılmalıdır.
Gerekli yatırımların yapılması durumunda yıllık elde edilen
yaklaşık 250 milyon doların 1 milyar dolara çıkartılması mümkün
olacaktır.
Bunun gerçekleştirilmesi için gereken tek şey kuvvetli bir
siyasi idare ve topyekün MİLLİ BİR BOR KARARLILIĞIDIR.
Yildiz Teknik Üniversitesi 2012
